Raport końcowy z badania ewaluacyjnego produktu wypracowanego w ramach projektu innowacyjnego testującego pn. Śląskie Wyzwania

Raport końcowy z badania ewaluacyjnego produktu wypracowanego w ramach projektu innowacyjnego testującego pn. Śląskie Wyzwania - Kwiecień 2014 -

Badanie realizowane na zlecenie: Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach ul. Tadeusza Kościuszki 30 40-048 Katowice Wykonawca badania: www.biostat.com.pl 44-206 Rybnik ul. Kowalczyka 17 tel./faks 32 422 17 07 biostat@biostat.com.pl Termin realizacji: Realizacja badania: styczeń - kwiecień 2014 r. Strona 2 z 134

Spis treści 1. Cel, przedmiot i zakres badania... 4 2. Pytania i kryteria ewaluacyjne... 4 3. Zastosowana metodologia... 6 4. Opis przebiegu badania oraz ograniczeń... 11 5. Wyniki badania... 12 5.1 Analiza desk research... 12 5.1.1 Założenia projektów aktywizacji zawodowej małżonek pracowników kopalni.. 13 5.1.2 GPS dla rodziny projekt innowacyjny testujący... 14 5.1.3 Akademia Pracy PUP Tarnów... 16 5.1.4 Damy radę program aktywizacji społecznej i zawodowej w Katowicach... 17 5.1.5 Model wypracowany w ramach Projektu Śląskie wyzwania... 19 5.1.6 Model wypracowany w ramach Projektu Śląskie wyzwania na tle alternatywnych rozwiązań... 20 5.2 Analiza wyników badań własnych... 22 5.2.1 Grupa pracodawców... 23 5.2.2 Grupy potencjalnych użytkowników... 34 5.2.3 Osoby odpowiedzialne za realizację wsparcia... 49 5.2.4 Uczestniczki Projektu... 67 5.2.5 Opinie eksperckie... 104 5.2.6 Osoby odpowiedzialne za zarządzanie Projektem... 109 6. Wnioski i rekomendacje dotyczące dalszych prac nad produktem oraz działań upowszechniających... 114 Spis rysunków i tabel... 130 Strona 3 z 134

1. Cel, przedmiot i zakres badania Głównym celem realizowanego badania jest ocena działań, podjętych podczas fazy testowania produktu wypracowanego w ramach projektu Śląskie Wyzwania, w odniesieniu do metod udzielania wsparcia osobom pozostającym bez zatrudnienia, ze szczególnym uwzględnieniem rodzin górniczych. Realizacja powyższego celu badania zostanie osiągnięta poprzez pozyskanie oraz analizę danych ukierunkowanych na przedmiot ewaluacji. Efektem przeprowadzonego badania jest niniejsze opracowanie, które stanowi zbiór wyników poczynionych pomiarów i analiz przeprowadzonych na materiale badawczym. Dokument ten zawiera również konkretne odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz rekomendacje dotyczące dalszego rozwoju produktu finalnego wypracowanego w ramach Projektu. 2. Pytania i kryteria ewaluacyjne Niniejszy projekt badawczy pozwolił na dokonanie oceny produktu Projektu poprzez odniesienie go do następujących kryteriów ewaluacyjnych: 1. Kryterium trafności adekwatności: czy przetestowany model odpowiada potrzebom PUP w Jastrzębiu Zdroju w zakresie aktywizacji zawodowej grup zagrożonych (lub potencjalnie zagrożonych) wykluczeniem społecznym w kontekście grupy docelowej; czy przyjęte działania modelowe (aktywizacyjne i integracyjne) były adekwatne do potrzeb uczestniczek fazy testowania; 2. Kryterium efektywności, tj. czy proponowany model stanowi atrakcyjną alternatywę dla obecnie stosowanych: metod wsparcia dla kobiet z rodzin górniczych, opartych na standardowych działaniach dla osób bezrobotnych, wdrażanych np. przez powiatowe urzędy pracy; innych działań wspierających kobiety z rodzin górniczych. Kryterium obejmuje opłacalność przetestowanego modelu, czyli stosunek poniesionych nakładów do uzyskanych rezultatów. Kluczowe jest odniesienie się do obecnie stosowanych działań na rynku pracy i ocena, czy podejście kompleksowe (model) generuje lepsze rezultaty i/lub szerszy ich zakres (poprzez działania wspierające integrację społeczną). 3. Kryterium skuteczności, tj. czy zastosowany model działań jest skuteczny i czy testowanie przyniosło zakładane rezultaty. Skuteczność modelu została zbadana na dwóch poziomach: Strona 4 z 134

działań aktywizacyjnych (opinia uczestniczek/pracowników projektu zaangażowanych we wsparcie/pracodawców); działań ukierunkowanych na integrację społeczną (opinia uczestniczek/osób zaangażowanych we wdrażanie wsparcia/pracowników projektu); Ewaluacji poddane zostały wszystkie wykorzystane w testowaniu formy wsparcia. Kryterium obejmuje także analizę statusu zawodowego kobiet po zakończeniu udziału w projekcie (testowaniu). 4. Kryterium oddziaływania, tj. czy możliwe jest zwiększenie skuteczności zrealizowanych działań i pod jakimi warunkami może ono zaistnieć oraz czy wdrożenie testowanych działań, jako funkcjonującego modelu, będzie skutkowało zwiększeniem szans na realizację celów Priorytetu VII Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 5. Kryterium użyteczności, tj. czy i na ile proponowany model jest użyteczny w niwelowaniu wykluczenia lub potencjalnego wykluczenia społecznego kobiet w rodzinach górniczych (w ocenie zarówno uczestniczek fazy testowania projektu, jak i pracowników publicznych służb zatrudnienia). 6. Kryterium trwałości, tj. możliwości funkcjonowania modelu po opracowaniu jego finalnej wersji, możliwości wykorzystania modelu dla innych grup o podobnej sytuacji społeczno-zawodowej (np. rodziny policjantów, żołnierzy, hutników itp.). Powyższe kryteria odpowiadają pytaniom badawczym wskazanym w punkcie V sposób sprawdzenia czy innowacja działa Strategii wdrażania projektu innowacyjnego testującego: Czy przetestowany model odpowiada potrzebom użytkowników? Czy proponowane podejście okazało się atrakcyjną alternatywą dla metod stosowanych wcześniej? Co wpływa na skuteczność modelu? Czy możliwe jest zwiększenie skuteczności proponowanych metod i pod jakimi warunkami może ono zaistnieć? Na ile jest możliwy rozwój modelu po zakończeniu realizacji projektu? Czy i na ile proponowany produkt jest użyteczny w niwelowaniu problemów grupy docelowej, zarówno w ocenie odbiorców, jak i użytkowników? Udzielenie kompleksowej odpowiedzi na postawione pytania badawcze zostało przeprowadzone dzięki wykorzystaniu zróżnicowanych metod i technik badawczych oraz odpowiedniej budowie narzędzi służących zbieraniu danych. Wymienione elementy zostały opisane w dalszej części opracowania. Strona 5 z 134

3. Zastosowana metodologia Realizacja niniejszego badania ewaluacyjnego została przeprowadzona z wykorzystaniem zróżnicowanych metod i technik badawczych. Pozyskiwane dane posiadają zarówno charakter pierwotny, jak i wtórny, co pozwoliło precyzyjnie odpowiedzieć na postawione pytania badawcze oraz odnieść się do wyszczególnionych kryteriów ewaluacyjnych. Na efekt końcowy badania korzystnie wpłynął również zróżnicowany charakter źródeł danych wykorzystanych w badaniu. W ramach badania przeprowadzona została analiza danych zastanych, która poza opisem produktu pozwoliła na dokonanie benchmarku. Zbieranie danych objęło również pozyskiwanie informacji od wszystkich grup uczestniczących w realizacji Projektu oraz potencjalnych użytkowników produktu i ekspertów zewnętrznych. W tym zakresie wykorzystano komponent jakościowy oraz ilościowy. Rozwiązaniem, które wpływa na zwiększenie jakości prowadzonych badań i poprawienie ich obiektywizmu, jest zastosowanie tak zwanej triangulacji. Termin ten oznacza łączenie różnych metod, co ogranicza możliwość wystąpienia błędu lub pominięcia istotnego czynnika mającego wpływ na uzyskiwane informacje. W niniejszym badaniu wykorzystano trzy typy triangulacji, zgodne z literaturą przedmiotu: 1) Triangulacja danych polega na wykorzystywaniu różnicowania źródeł, z których uzyskiwane są interesujące badacza dane. Zastosowanie tego typu triangulacji rozszerza spektrum zarówno danych zastanych, jak i wywołanych, pozwalając tym samym usunąć pewne luki lub zweryfikować posiadane dane. 2) Triangulacja badacza koncentruje się na wprowadzeniu do procedury badawczej kilku kontrolerów lub obserwatorów. Pojawiająca się wzajemna kontrola pracy wpływa bardzo pozytywnie na stopień weryfikacji badań. Ten typ triangulacji jest szczególnie polecany w przypadku badań, które mogą być obciążone subiektywnym wartościowaniem, gdyż wprowadza korygujący kontekst intersubiektywności. 3) Triangulacja metodologiczna polega na wykorzystaniu wielu metod i technik badawczych, zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym, a nawet opierających się na analizie źródeł zastanych dotyczących obszaru badań. W naukach społecznych właśnie ten typ triangulacji jest najbardziej rozpowszechniony i pomimo, że zastosowanie go przedłuża sam proces badań, stosuje się go z uwagi na znaczące udoskonalenia wnoszone w cały proces badawczy. 1 Poniżej zostały opisane poszczególne metody i techniki badawcze, które wykorzystano w ramach badania. 1 P. Weryński, Wzory uczestnictwa obywatelskiego Polaków, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa, 2010, s. 96 98 Strona 6 z 134

3.1 Desk Research Analiza danych zastanych polega na scaleniu i przeanalizowaniu informacji zawartych w dostępnych danych i dokumentach. W badaniach ewaluacyjnych jest podstawową metodą pozyskania pogłębionych informacji w temacie badania. W niniejszym badaniu celem analizy było przede wszystkim zgromadzenie i prezentacja danych na temat stanu aktualnego wdrożenia przedmiotowej Strategii. Dane zastane stanowią w tym zakresie podstawowe źródło informacji oraz posłużyły jako punkt odniesienia do dalszych analiz. W ramach Desk Research została przeprowadzona analiza dokumentów ze wsparcia w fazie testowania oraz analiza dokumentacji: Model aktywizacji zawodowej i integracji społecznej kobiet w rodzinach górniczych; Śląskie Wyzwania - Pogłębiona analiza i diagnoza problemu; Działania aktywizujące osoby w trudnej sytuacji na śląskim rynku pracy, Katowice, 2012; Rola i wartość tradycyjnej rodziny górniczej, dawniej i obecnie, dr Elżbieta Leks-Bujok; Instrumenty rynku pracy oraz projekty realizowane przez Powiatowy Urząd Pracy w Jastrzębiu-Zdroju; Program aktywizacji zawodowej małżonek byłych pracowników Kompanii Węglowej S.A.; Program Aktywizacji Zawodowej Małżonek i Członków Rodzin Pracowników Katowickiego Holdingu Węglowego SA.; Wzór umów zawieranych z Asystentami Rodzinnymi. Ponadto na dalszych etapach prac nad raportem badawczym wykorzystano dokumenty: Strategia wdrażania projektu innowacyjnego testującego; Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 2013; Miniprzewodnik po ewaluacji projektów innowacyjnych PO KL; Zestawienie kosztów poszczególnych elementów wsparcia uczestniczek Projektu Śląskie Wyzwania. 3.2 Benchmark Stanowi metodę oceny polegającą na porównywaniu alternatywnych rozwiązań odnoszących się do tego samego problemu. Wykorzystanie metody benchmarku pozwoliło zarówno porównać model opracowany w ramach Projektu z obecnie funkcjonującymi na rynku mechanizmami wsparcia przeznaczonego dla kobiet z rodzin górniczych, jak i standardowych form wsparcia oferowanych w ramach Urzędów Pracy i innych organizacji prowadzących działania na rzecz aktywizacji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i zawodowym. Metoda ta została oparta na analizie danych zebranych w trakcie analizy desk research, jednakże kwestia związana z porównaniem Modelu i rozwiązań obecnie stosowanych została również poruszona w ramach komponentu ilościowego i jakościowego. Strona 7 z 134

3.3 CATI Technika CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing) polega na telefonicznym przeprowadzeniu wywiadu kwestionariuszowego wspomaganego komputerowo. Ankieterzy, posługując się telefonem, zadają pytania z kwestionariusza wywiadu i jednocześnie wprowadzają otrzymane odpowiedzi przy pomocy specjalistycznego oprogramowania komputerowego. W trakcie badania postępy są kontrolowane na bieżąco oraz sprawdza się pracę ankieterów. Metoda umożliwia niemal natychmiastowy dostęp do wyników badania po jego zakończeniu. Badania CATI realizowane są za pomocą nowoczesnego autorskiego panelu badawczego firmy i przeprowadzone przez doświadczonych ankieterów wykonawcy. Wywiady telefoniczne ze wspomaganiem komputerowym (CATI) prowadzone są przez Wykonawcę z profesjonalnie zaaranżowanego studia, gdzie odpowiednio przeszkoleni ankieterzy łączą się telefonicznie z wylosowanymi do badania rozmówcami i prowadzą z nimi wystandaryzowane wywiady kwestionariuszowe. Przebieg tych wywiadów podlega ścisłemu nadzorowi systemu komputerowego. Specjalne oprogramowanie, wspomagające pracę teleankieterów, reguluje kolejność zadawanych pytań, rejestruje odpowiedzi oraz weryfikuje logiczną poprawność gromadzonych danych. Największymi zaletami metody CATI są: szybkość badania, łatwy dostęp do badanych, minimalizacja błędów (np. pominięcie pytania) wynikająca z pracy ankietera, nadzorowanego w trakcie wywiadu przez zautomatyzowany program komputerowy. Narzędziem badawczym był kwestionariusz badania, podlegający akceptacji Zamawiającego. Czas rozmowy z ankietowanym mieścił się w przedziale od 15 do 25 minut. Wywiady kwestionariuszowe z wykorzystaniem techniki CATI zostały zrealizowane w 3 grupach respondentów: Uczestniczki Projektu N=80 - w ramach badania udało się dotrzeć do 56 respondentek; Pracodawcy N=80; Osoby odpowiedzialne za realizację wsparcia N=20. 3.4 IDI Największą zaletą indywidualnych wywiadów pogłębionych IDI jest dostarczanie dużo bardziej szczegółowych i wieloaspektowych informacji, niż ma to miejsce w ilościowych badaniach ankietowych. Wywiad pogłębiony IDI to jedna z metod badań jakościowych, polegająca na szczegółowej, wnikliwej rozmowie z respondentem, której celem jest dotarcie do precyzyjnych informacji oraz poszerzenie wiedzy związanej z tematem badania. W trakcie wywiadu indywidualnego stawiane są pytania badawcze o charakterze eksploracyjnym, dotyczące próby wyjaśnienia/zrozumienia zjawisk, motywacji, postaw i zachowań. W ramach wywiadów pogłębionych wprowadzane są do rozmowy kolejne tematy, które odpowiednio ukierunkowują wypowiedź respondenta i pomagają w ujawnianiu jego przekonań, opinii i postaw. Przebieg indywidualnego wywiadu pogłębionego jest zazwyczaj rejestrowany, a podstawą interpretacji wyników jest pogłębiona analiza informacji uzyskanych w całej serii niezależnych wywiadów. Wywiady Strona 8 z 134

indywidualne prowadzone są zwykle w przypadkach trudnej dostępności określonego rodzaju respondentów, bądź w sytuacjach, gdy poruszane zagadnienia mają charakter szczegółowy, kontrowersyjny, bądź opisowy. Indywidualne wywiady grupowe zostały przeprowadzone z przedstawicielami grup: Uczestniczek Projektu N=20; Pracodawców N=10; Osób odpowiedzialnych za realizację wsparcia N=16; Pracowników Projektu odpowiedzialnych za zarządzanie N=3; Powiatowych Urzędów Pracy N=12; Pracowników innych instytucji publicznych, zaangażowanych w działalność aktywizacyjną i pomocową na rynku pracy N=10. 3.5 FGI Technika wywiadów bezpośrednich realizowana techniką FGI (Focus Group Interviews) - Zogniskowanego Wywiadu Grupowego - jest jedną z najpopularniejszych metod badań jakościowych, polegającą na wspólnej dyskusji grupy respondentów/uczestników wywiadu, na zadany z góry temat/grupę tematów. W trakcie wywiadu grupowego podejmowane są pytania badawcze o charakterze eksploracyjnym, próby wyjaśniania/zrozumienia zjawisk, motywacji, postaw, zachowań bez intencji wyrażania badanej rzeczywistości w sposób liczbowy i czysto opisowy. Uczestnicy dyskusji stymulują się wzajemnie, inspirują, prowokują do wyrażania opinii i konstruowania pomysłów. Zogniskowane wywiady grupowe prowadzone były przez wyspecjalizowanych moderatorów, którzy nadzorowali przebieg dyskusji, ukierunkowując rozmowę zgodnie z zaplanowanym scenariuszem i pomagali w dochodzeniu do konkluzji. Przebieg dyskusji grupowej był rejestrowany w formie dźwiękowej, a podstawą interpretacji wyników była pogłębiona analiza przebiegu wywiadu dokonywana przez prowadzącego ją badacza. W ramach niniejszego badania zorganizowane zostały 3 sesje fokusowe z przedstawicielkami grupy uczestniczek Projektu. W ramach jednej sesji średnio udział wzięło 7 uczestniczek Projektu. 3.6 Wywiady eksperckie Wywiady eksperckie posiadają wiele cech charakterystycznych zgodnych z indywidualnymi wywiadami pogłębionymi. Zasadniczą różnicą jest rodzaj respondentów, będących ekspertami w danej dziedzinie. Głównym celem realizacji wywiadów eksperckich jest chęć pozyskania fachowej opinii na dany temat. Co istotne, seria przeprowadzonych wywiadów pozwala na pozyskanie niezależnych ocen, a to przekłada się na możliwość weryfikacji tez z różnych perspektyw i wyłonienie powtarzających się opinii na przestrzeni realizowanych wywiadów. Wywiady eksperckie w ramach badania zostały zrealizowane przy udziale 5 ekspertów, którzy posiadają odpowiedni poziom wiedzy merytorycznej i doświadczenia w zakresie występowania Strona 9 z 134

problemów społecznych w kontekście rynku pracy, problematyki górnictwa oraz wykluczenia społecznego. Ostatecznego wyboru ekspertów dokonał Zamawiający na podstawie listy przekazanej przez Wykonawcę. Wszyscy eksperci w okresie poprzedzającym realizację badania zostali zobligowani do zapoznania się z produktem wypracowanym w ramach Projektu, co zapewniło możliwość pozyskania rzeczowych opinii na jego temat. 3.7 Odniesienie metod do pytań badawczych Poszczególne pytania badawcze odnoszące się do kryteriów ewaluacyjnych znalazły swoje konkretne odzwierciedlenie w elementach narzędzi badawczych. Poniższa tabela prezentuje zestawienie pytań z poszczególnymi pozycjami w kwestionariuszach oraz scenariuszach badawczych. Tabela 1. Zestawienie pytań badawczych i pozycji w narzędziach Pytania ewaluacyjne Czy przetestowany model odpowiada potrzebom użytkowników? (kryterium adekwatności) Czy proponowane podejście okazało się atrakcyjną alternatywą dla metod stosowanych wcześniej? (kryterium efektywności) Co wpływa na skuteczność modelu? (kryterium skuteczności) Czy możliwe jest zwiększenie skuteczności proponowanych metod i Źródła danych - Kwestionariusz badania telefonicznego uczestniczek Projektu p13-16, p23; - Kwestionariusz badania telefonicznego osób zaangażowanych w realizację wsparcia p2, p4; - Scenariusz badania IDI z uczestniczkami p7, p8, p11, p12, p13, p22; - Scenariusz badania IDI z osobami zaangażowanymi w realizację wsparcia blok tematyczny zakres i przebieg wsparcia. - Kwestionariusz badania telefonicznego uczestniczek Projektu p17-19; - Kwestionariusz badania telefonicznego osób zaangażowanych w realizację wsparcia p13, p14; - Scenariusz badania IDI z osobami zaangażowanymi w realizację wsparcia - p29; - Scenariusz wywiadów eksperckich - p11. - Scenariusz badania IDI z uczestniczkami, p21; - Scenariusz badania IDI z osobami zaangażowanymi w realizację wsparcia, p29, p31; - Scenariusz badania FGI p21; - Scenariusz badania IDI z przedstawicielami PUP p11; - Scenariusz badania IDI z przedstawicielami innych instytucji publicznych zaangażowanych w działalność aktywizacyjną i pomocową na rynku pracy p11 - Scenariusz badania IDI z osobami zaangażowanymi w realizację wsparcia p28, p31, p32; Strona 10 z 134

Pytania ewaluacyjne pod jakimi warunkami może ono zaistnieć? (kryterium oddziaływania) Na ile jest możliwy rozwój modelu po zakończeniu realizacji projektu? (kryterium trwałości) Czy i na ile proponowany produkt jest użyteczny w niwelowaniu zdiagnozowanych problemów grupy docelowej, zarówno w ocenie odbiorców, jak i użytkowników? (kryterium użyteczności) Źródła danych - Kwestionariusz badania telefonicznego osób zaangażowanych w realizację wsparcia p8; - Wywiad ekspercki p5-7; - Scenariusz badania IDI z osobami nadzorującymi proces testowania p11. - Wywiad ekspercki p9; - Scenariusz badania IDI z przedstawicielami PUP p17; - Scenariusz badania IDI z przedstawicielami innych instytucji publicznych zaangażowanych w działalność aktywizacyjną i pomocową na rynku pracy - p17. - Wywiad ekspercki p11-13; - Scenariusz badania IDI z przedstawicielami PUP p11, p16; - Scenariusz badania IDI z przedstawicielami innych instytucji publicznych zaangażowanych w działalność aktywizacyjną i pomocową na rynku pracy p11, p16; - Scenariusz badania IDI z uczestniczkami p5. 4. Opis przebiegu badania i ograniczeń Realizacja niniejszego badania ewaluacyjnego przebiegała bez większych problemów. Respondentki, do których udało się dotrzeć na potrzeby projektu badawczego, chętnie zgadzały się na uczestnictwo w realizowanych pomiarach. Wyjątkiem okazały się osoby sprawujące rolę Psychologów w ramach Projektu, pomimo wielokrotnych prób kontaktu oraz wstępnych ustaleń odnośnie terminu przeprowadzenia wywiadu indywidualnego, ostatecznie osoby te odmówiły udziału w jakościowym komponencie badania ze względu na kwestie osobiste i zawodowe. Problemem okazało się również dotarcie do pełnej próby uczestniczek Projektu. Wykonawca badania podjął wielokrotne próby kontaktu, pomimo tego udało się dotrzeć do 91,3% uczestniczek tj. 73 osób. Dużą rolę w realizacji badania odegrał Powiatowy Urząd Pracy w Jastrzębiu-Zdroju, który udostępnił odpowiednie pomieszczenie na potrzeby realizacji zogniskowanych wywiadów grupowych. Możliwość przeprowadzenia wywiadów w miejscu zamieszkania uczestniczek Projektu w znacznym stopniu przyczyniła się do pozyskania ich zgody na udział w tej formie wywiadu. Realizacja badania przebiegała zgodnie z ustaleniami poczynionymi na etapie koncepcyjnym, Strona 11 z 134

a szczegółowy zakres działań, wraz z terminami ich wykonania, był cyklicznie raportowany. 5. Wyniki badania 5.1 Analiza desk research W ramach przeprowadzonej analizy danych zastanych wykorzystano zróżnicowane dokumenty, które odnoszą się do problematyki aktywizacji społecznej i zawodowej kobiet, w tym kobiet z rodzin górniczych. Pierwszym wnioskiem, który został zidentyfikowany na etapie poszukiwań odpowiednich materiałów, jest bardzo niska liczba rozwiązań systemowych skierowanych wobec konkretnych grup społecznych, w tym przypadku kobiet z rodzin górniczych. Na etapie pozyskiwania danych, zidentyfikowano jedynie dwie inicjatywy wspierające tę grupę społeczną w aktywizacji zawodowej oraz społecznej, które jednocześnie były wynikami prac NGO. W ramach przeprowadzonej analizy odnaleziono szereg inicjatyw systemowych, których celem jest wsparcie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i zawodowym, które swoim zakresem obejmowały zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Rozwiązania te bazują przede wszystkim na narzędziach dostępnych dla danych jednostek wspierających (Powiatowe Urzędy Pracy, Ośrodki Pomocy Społecznej). Oznacza to, że w przypadku inicjatyw realizowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy nie występują lub są niedostatecznie akcentowane odpowiedzi na miękkie problemy odbiorców (problemy rodzinne, problemy z motywacją czy wiarą we własne możliwości). Natomiast w przypadku inicjatyw realizowanych przez Ośrodki Pomocy Społecznej brakuje przede wszystkim realnego wsparcia w zakresie aktywizacji zawodowej, np. poprzez możliwość odbycia stażu. W analizie przedstawiono również opis projektu innowacyjnego testującego, który łączy kompetencje różnych instytucji wspierających w jeden model służący wspieraniu aktywizacji społecznej i zawodowej matek. Jednakże model ten jest obecnie na etapie testowania, dlatego nie stanowi on alternatywnego rozwiązania dla modelu będącego przedmiotem niniejszego badania. Model opracowany w ramach Projektu Śląskie Wyzwania odpowiada na specyficzne dla województwa problemy związane ze strukturą osób pracujących oraz zainteresowanych podjęciem zatrudnienia. Jak wykazały badania przeprowadzone przez Uniwersytet Śląski, na terenie województwa występuje stosunkowo niski poziom aktywizacji zawodowej kobiet, który w większym stopniu dotyczy kobiet z rodzin górniczych. Grupa ta wykazuje chęć podjęcia działań nastawionych na poprawę swojej sytuacji, jednakże w dużej mierze nie wykazuje motywacji do podnoszenia własnych kwalifikacji oraz preferuje bierne poszukiwanie zatrudnienia. 2 Przyczyna takiego stanu rzeczy może być wynikiem obecnego zwłaszcza na terenie Śląska, tradycyjnego podziału ról społecznych w gospodarstwach domowych. Tradycyjne postrzeganie roli kobiet, prowadzi do ich defaworyzacji na rynku pracy oraz w znacznym stopniu wpływa na przyjmowanie biernej postawy w obszarze 2 Śląskie Wyzwania - Pogłębiona analiza i diagnoza problemu, Katowice, 2012 Strona 12 z 134

zawodowym. 3 Należy jednak zwrócić uwagę, na zmiany zachodzące w sposobie postrzegania roli kobiety w gospodarstwie domowym, które obserwowane już pod koniec lat 90. Powolne zacieranie granic w podziale obowiązków, zauważane również w środowisku rodzin górniczych, w których tradycyjny model funkcjonowania przenikał się z nowoczesnym podziałem ról społecznych, często było wynikiem przemian zachodzących w branży wydobywczej. 4 5.1.1 Założenia projektów aktywizacji zawodowej małżonek pracowników kopalni Analizując rozwiązania mające na celu aktywizację zawodową kobiet z rodzin górniczych, nie sposób pominąć inicjatyw wychodzących bezpośrednio ze środowiska górniczego. Obecnie dostępny jest projekt skierowany do wdów oraz członków rodzin górników, którzy stracili życie w wypadkach przy pracy w kopalniach Katowickiego Holdingu Węglowego S.A., oraz program aktywizacji zawodowej małżonek pracowników Kompanii Węglowej S.A. 5 Opisywane inicjatywy posiadają podobne założenia oraz zakres oferowanego wsparcia, różnicuje je jedynie grupa potencjalnych odbiorców. Należy również zaznaczyć, że oba programy realizowane są w partnerstwie z Fundacją Rodzin Górniczych. Oba projekty dążą do wspierania członków rodzin górniczych poprzez udostępnianie wsparcia finansowego na założenie oraz prowadzenie własnej działalności gospodarczej w postaci preferencyjnego kredytu. Co istotne, udzielony kredyt może zostać w części umorzony pod warunkiem dotrzymania zapisów projektu. Warunki te dotyczą terminowej spłaty ¾ wartości kredytu oraz prowadzenia działalności gospodarczej przez co najmniej trzy lata. Osoby zainteresowane udziałem w projektach składają wnioski o przyznanie wsparcia, które w następnej kolejności są poddawane ocenie. Osoby, których wnioski zostały pozytywnie rozpatrzone, biorą udział w szkoleniu obejmującym: Procedury złożenia wniosku kredytowego i jego przygotowanie; Przygotowanie biznesplanu na formularzu bankowym; Przygotowanie dokumentów i procedury założenia działalności gospodarczej; Podstawowe zasady prowadzenia działalności gospodarczej, zasad księgowości, obowiązków wobec US i ZUS, fakturowania; Zagadnienia prawne z zakresu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Preferencyjne warunki kredytowania w ramach opisywanych inicjatyw dotyczą możliwości otrzymania do 50 tys. zł. ze stałym oprocentowaniem 3% oraz brakiem prowizji. Maksymalny okres kredytowania obejmuje 60 miesięcy. 3 Działania aktywizujące osoby w trudnej sytuacji na śląskim rynku pracy, Katowice, 2012 4 Rola i wartość tradycyjnej rodziny górniczej, dawniej i obecnie, dr Elżbieta Leks-Bujok 5 Program aktywizacji zawodowej małżonek byłych pracowników Kompanii Węglowej S.A.; Program Aktywizacji Zawodowej Małżonek i Członków Rodzin Pracowników Katowickiego Holdingu Węglowego SA. Strona 13 z 134

5.1.2 GPS dla rodziny projekt innowacyjny testujący 6 Projekt GPS dla rodziny wychodzi naprzeciw dyskryminacji kobiet, które po urodzeniu dziecka chcą powrócić na rynek pracy. Projekt realizowany jest przez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Policach w okresie od 1.03.2012 31.12.2014, na terenie województwa zachodniopomorskiego. Ma na celu zwiększenie skuteczności działań instytucji rynku pracy i pomocy społecznej w zakresie reintegracji społeczno-zawodowej kobiet matek znajdujących się w szczególnie niekorzystnym położeniu na rynku pracy. Cele szczegółowe projektu zakładają m.in.: zwiększenie kompetencji pracowników i kierowników instytucji rynku pracy i pomocy społecznych w celu przekazania instrumentu NASZK na terenie powiatu polickiego; przeprowadzenie reintegracji społeczno-zawodowej mieszkanek powiatu polickiego; upowszechnienie narzędzia aktywizacji kobiet powracających na rynek pracy w instytucjach rynku pracy i pomocy społecznej; wdrożenie narzędzia jako produktu finalnego projektu w instytucjach rynku pracy i pomocy społecznej na terenie całej Polski. Głównym produktem realizacji projektu będzie Narzędzie Aktywizacji Społeczno-Zawodowej Kobiet [NASZK]. Kobiety zostają podzielone na dwie grupy: kobiety do 2 lat po urodzeniu dziecka, w tym przebywające na urlopach macierzyńskich i wychowawczych; kobiety, w szczególności powracające na rynek pracy po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka, które nie podjęły zatrudnienia po jego urodzeniu. Projekt GPS dla rodziny polega na tym, aby wyodrębnić kobiety po urodzeniu dziecka, które powracają lub mogą powrócić na rynek pracy jako grupy wymagającej specyficznego podejścia, a także na zintegrowaniu tego problemu z problemem łączenia ról zawodowych i społecznych oraz z problemem wzrastającego wskaźnika wykluczenia społecznego. Poza tym projekt ten za zadanie ma prowadzenie symultanicznych działań instytucji rynku pracy i pomocy społecznej działających na obszarze jednego powiatu (PUP, PCPR, OPS-y) wobec wyodrębnionej grupy Odbiorców. W aktywizacji kobiet pomagają różnego rodzaju innowacje. Pierwszą z nich jest wyodrębniony spośród usług instytucji rynku pracy i pomocy społecznej działających na obszarze jednego powiatu koszyk usług. Są to warsztaty mające na celu zmianę w podejściu użytkowników do problemu kobiet po urodzeniu dziecka. Drugą innowacją są Kawiarenki dla Mam spotkania kobiet w 1 lub 2 6 Narzędzie Aktywizacji Społeczno-Zawodowej Kobiet GPS dla rodziny - wstępna wersja produktu finalnego Strona 14 z 134

miejscowościach gminy, które trwają od 1,5 do 2 godzin. Spotkanie obejmuje prelekcję połączoną z dyskusją i warsztaty prowadzone przez specjalistę oraz indywidualne rozmowy matek z prowadzącym. Tematy, które będą poruszane dotyczą m.in. możliwości wsparcia w opiece i wychowaniu dziecka, jego potrzeb, zasad prawidłowej opieki i wychowania. Dodatkowo matki będą mogły skorzystać z poradnictwa specjalistycznego (prawnego, psychologicznego i rodzinnego). Oprócz tego zwiększy się gotowość kobiet po urodzeniu dziecka do powrotu na rynek pracy. Działania mają zmierzać do zmniejszenia ilości rodzin z problemami na tle opiekuńczo-wychowawczym. Jedna grupa liczy 8-15 matek. Każda z grup będzie uczestniczyć w tego typu spotkaniach przez 3 miesiące. Inną opcją dla matek z dziećmi jest możliwość odbycia staży zawodowych w elastycznym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, dofinansowanie do opieki nad dzieckiem dla kobiet podejmujących pracę lub szkolenie w zakresie kontaktu z pracodawcami poprzez krótkie informacje tekstowe oparte na języku korzyści. Oprócz tego ważne jest prowadzenie działań profilaktycznych, które będą przeciwdziałały problemowi dyskryminacji kobiet na rynku pracy oraz problemowi wykluczenia społecznego. Ponadto projekt będzie wykorzystywać pomoc specjalistów. Streetworking sprawdzi się jako działanie profilaktyczne i rekrutacyjne. Tzw. GPS-ik/ka (streetworker) będzie docierał do kobiet po urodzeniu dziecka z informacją i poradą na temat możliwości wsparcia ich aktywności społecznej i zawodowej. Będzie również rozdawał Poradnik dla Rodziny i zapraszał do Kawiarenek dla Mam. W projekt będą zaangażowani Asystenci Rodziny, którzy pracują głównie w środowisku domowym/rodzinnym - w ten sposób ich praca ma charakter działania u podstaw. Asystenci Rodzinni pochodzą z ośrodka pomocy społecznej, pod który podlega uczestniczka projektu. Do zadań AR należy m.in. pomoc w przezwyciężaniu trudności związanych z opieką i wychowaniem dzieci, ułatwianie kobietom wypełniania ról społecznych oraz udzielanie wsparcia w poprawie sytuacji życiowej. Oprócz tego pomocy udzielają Doradcy Zawodowi. Za pomocą metody coachingu pokazują rodzinom, jak godzić życie zawodowe i rodzinne. Pomysł zaczerpnięto z projektu realizowanego w województwie małopolskim "Innowacyjne wykorzystanie coachingu do wspierania równowagi praca - rodzina", gdzie tego typu coaching był produktem finalnym. Doradcy zawodowi pomagają przełamywać stereotypy i wdrażać zmiany. Mają również za zadanie zmniejszenie obaw związanych z podejmowaniem pracy wśród matek, które mają pod opieką małe dzieci, a co za tym idzie zwiększenie zatrudnienia kobiet powracających na rynek pracy po urodzeniu dziecka. Pomocy Doradcy Zawodowemu udziela Animator Pracy. Aby zaktywizować kobiety, projekt zakłada wprowadzenie staży zawodowych w elastycznym lub niepełnym wymiarze czasu pracy. Odbywanie stażu pozwoli matkom zmniejszyć obawy związane z podejmowaniem pracy, a wśród pracodawców zmniejszy obawy przed zatrudnianiem matek z małymi dziećmi, zwiększy zainteresowanie pracodawców zatrudnianiem w elastycznym lub niepełnym czasie pracy, a co za tym idzie zwiększy zatrudnienie kobiet powracających na rynek pracy po urodzeniu dziecka. Co ważne, GPS dla rodzin oferuje matkom, które wezmą udział w projekcie, dofinansowanie do opieki nad dzieckiem. Strona 15 z 134

5.1.3 Akademia Pracy PUP Tarnów Projekt Akademia Pracy skierowany jest do 111 bezrobotnych kobiet, zarejestrowanych nieprzerwanie w Powiatowym Urzędzie Pracy w Tarnowie przez ponad 24 miesiące lub kobiet powracających po urlopach macierzyńskich i wychowawczych, które utraciły zatrudnienie i posiadają status osoby bezrobotnej. Projekt zrealizowany został w okresie od 01.01.2011 r. do 31.10.2012 r. Zakładana efektywność zatrudnieniowa projektu wynosiła 20,0%, natomiast w trakcie jego realizacji, faktyczna efektywność ukształtowała się na poziomie 27,67%. Projekt obejmował również kobiety niepełnosprawne, kobiety powyżej 50 roku życia, bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego, samotnie wychowujące co najmniej 1 dziecko do 18 roku życia oraz kobiety pochodzące z terenów wiejskich. Projekt zakładał w stosunku do bezrobotnych kobiet następujące cele: wzrost umiejętności i kompetencji komunikacyjnych i społecznych oraz podniesienie ich samooceny; zdobycie przez nie wiedzy sprzyjającej zmianie postaw i zachowań, która ułatwi im funkcjonowanie na rynku pracy oraz spowoduje wzrost ich aktywności zawodowej; nabycie, wzrost, zmiana lub dostosowanie ich kwalifikacji i umiejętności do potrzeb rynku pracy; zdobycie przez nie doświadczenia zawodowego; wzmocnienie ich mobilności. Elementy projektu: Dobranie ścieżki aktywizacji przez Pośrednika Zawodowego - Indywidualny Plan Działania, dotyczący tego, co stanowiło problem w uzyskaniu pracy, oraz określający właściwy kierunek aktywizacji zawodowej. Kursy motywujące z zakresu aktywnego poszukiwania pracy, których istotą było wzmocnienie kondycji psychicznej kobiet aktywizujących się zawodowo. Program szkolenia obejmował warsztaty związane z autoprezentacją, reakcją na utratę pracy, analizę niepowodzeń, twórcze i pozytywne myślenie, odkrywanie własnych umiejętności, możliwości i predyspozycji zawodowych. W trakcie zajęć uczestniczki rozwijały umiejętności interpersonalne, uczyły się zachowań asertywnych w poszukiwaniu pracy oraz radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Kobiety uczestniczące w kursie zdobywały wiedzę o rynku pracy i zachodzących w nim mechanizmach. Kurs wzbogacony był o moduł związany z równością szans płci, przejawami dyskryminacji i stereotypami funkcjonującymi w środowisku pracy. W trakcie szkolenia zostały zastosowane techniki informatyczno-multimedialne służące motywacji i aktywizacji oraz kształtowaniu postaw i umiejętności związanych z aktywnym poszukiwaniem pracy. Strona 16 z 134

Szkolenia z zakresu nabywania kluczowych kompetencji zawodowych (szkolenia komputerowe z językiem angielskim) - podstawową obsługę pakietu typu MS Office oraz podstawy korzystania z Internetu (poczta elektroniczna, strony WWW, przeglądarki, wyszukiwarki), obsługę urządzeń biurowych (m.in. ksero, faks, skaner, drukarka) oraz kurs języka angielskiego metodą Callana. Oprócz tego oferowano szkolenia na: pracownika małej gastronomii, specjalistę do spraw sprzedaży, magazynierkę z obsługą programu fakturowania i kasą fiskalną, BHP oraz florystykę. Różnotematyczne szkolenia zawodowe, których istotą było podniesienie kwalifikacji zawodowych uczestniczek projektu, zwiększające ich szanse na podjęcie zatrudnienia lub własną działalność gospodarczą. Staże - istotą było nabycie praktycznych umiejętności poprzez wykonywanie zadań w miejscu pracy. Pośrednictwa pracy, których istotą jest dopełnienie kompleksowości wsparcia i uskutecznienie poszukiwania odpowiedniego zatrudnienia przez uczestniczki projektu. Kobiety uczestniczące w projekcie otrzymywały również: wsparcie towarzyszące w postaci zwrotu kosztów dojazdu oraz zwrotu kosztów opieki nad dzieckiem do lat 7 lub osobą zależną poniesionych w związku z uczestnictwem w oferowanych formach wsparcia. W trakcie projektu były prowadzone badania ankietą oczekiwań względem projektu oraz ankietą zakończenia udziału w projekcie, które posłużyły do ewaluacji projektu i pozwoliły na podsumowanie rezultatów miękkich oraz na dostosowanie proponowanych form wsparcia do oczekiwań uczestniczek projektu. 5.1.4 Damy radę program aktywizacji społecznej i zawodowej w Katowicach Głównym celem projektu realizowanego przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach jest aktywizacja społeczna i zawodowa osób będących w trudnej sytuacji życiowej (skierowany jest do osób niepełnosprawnych, bezrobotnych, osób i rodzin w kryzysie, samotnych rodziców i rodziny wielodzietne itp., w tym szczególnie kobiet). Projekt został rozpoczęty w 2008 roku, natomiast jego obecna edycja została przewidziana na okres od 01.01.2014 30.04.2015. W ramach obecnej edycji, wartość projektu wynosi 2 774 015 zł. Omawiany projekt nie zakłada wskaźników odnoszących się do efektywności zatrudnieniowej oraz koncentruje się przede wszystkim na kwestiach związanych z aktywizacją społeczną. Do głównych wskaźników, które charakteryzują skuteczność projektu należą: Liczba klientów pomocy społecznej, którzy zakończyli udział w projektach aktywnej integracji; Liczba klientów instytucji pomocy społecznej objętych kontraktami socjalnymi; Liczba pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej bezpośrednio zajmujących się aktywną integracją, którzy w wyniku wsparcia EFS podnieśli swoje kwalifikacje; W tym liczba pracowników socjalnych zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej (OPS i PCPR). Strona 17 z 134

Dodatkowo, wniosek o dofinansowanie projektu zawiera 48 dodatkowych wskaźników, które odnoszą się w głównej mierze do liczby beneficjentów, którzy skorzystali z poszczególnych form wsparcia oferowanych w ramach Projektu. Aktywizacja realizowana jest między innymi poprzez: integrowanie lokalnych społeczności; zwiększenie poziomu kompetencji i umiejętności społeczno-zawodowych u dorosłych i młodzieży; odniesienie poziomu przygotowania do prawidłowego funkcjonowania w życiu społecznym i zawodowym młodzieży, w tym zwłaszcza kobiet w wieku 15-25 lat; podniesienie poziomu aktywności i samodzielności mieszkańców wybranych dzielnic Katowic; identyfikację potrzeb osób niepełnosprawnych, wzmacnianie ich aktywności w życiu społecznym oraz rozwój kompetencji i umiejętności; promocję idei wolontariatu; wsparcie młodzieży i ich rodzin w podejmowaniu aktywności społecznej i zawodowej. Projekt obejmuje trzy odrębnie realizowane formy: 1) kontrakt socjalny; 2) program aktywności lokalnej; 3) program integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych. Forma kontraktu socjalnego to umowa zawarta pomiędzy osobą uczestniczącą w projekcie a pracownikiem socjalnym zatrudnionym w terenowym punkcie pomocy społecznej. W tym przypadku istnieje możliwość skorzystania z form wsparcia Asystentów Rodziny, indywidualnej lub rodzinnej terapii psychologicznej, Trenera Pracy, Klubu Integracji Społecznej, Treningu Umiejętności Społecznych oraz Wsparcia Indywidualnego i Grupowego. Program aktywności lokalnej ma na celu aktywizację społeczną oraz rozwiązywanie problemów i zaspokajanie potrzeb młodzieży oraz społeczności wybranych dzielnic Katowic. Realizowany jest na Nikiszowcu, Giszowcu, Załężu i w Szopienicach. Natomiast program integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych zawiera się w projekcie Teraz My!. Skierowany jest do osób niepełnosprawnych i ma na celu polepszenie jakości życia i integrację społeczną. Program aktywności lokalnej oraz Program integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych dają możliwość uzyskania wsparcia indywidualnego i grupowego (asystenta rodziny, asystenta osoby niepełnosprawnej, psychologa, prawnika, brokera edukacyjnego, w zakresie podnoszenia podstawowych umiejętności społeczno-zawodowych, pracowników socjalnych, animatorów lokalnych, pomoc w nauce w formie korepetycji). Oprócz tego organizowane są plenerowe imprezy integracyjne, zabawy i spotkania integracyjne dla lokalnej społeczności. Osoby mogą również uczestniczyć w spotkaniach grup samopomocowych oraz warsztatach artystycznych. Poza tym organizowane są integracyjne treningi umiejętności społecznych oraz wspierane są akcje społeczne. Strona 18 z 134

5.1.5 Model wypracowany w ramach Projektu Śląskie wyzwania Głównym celem opracowanego modelu jest wzrost jakości działań instytucji publicznych i niepublicznych w województwie śląskim w zakresie profilaktyki i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Planuje się, że projekt będzie realizowany przez okres 30 miesięcy. Cele szczegółowe modelu obejmują: 1. Zmniejszenie liczby rodzin górniczych wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem. 2. Zmniejszenie liczby bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo kobiet w rodzinach górniczych. 3. Zatrudnienie niesubsydiowane/własna działalność gospodarcza jak największego odsetka kobiet pochodzących ze środowisk górniczych, które będą uczestniczyć w projekcie. 4. Zmiany w hierarchii wartości kobiet nieaktywnych zawodowo z rodzin górniczych, dla których praca i rozwój osobisty/zawodowy będą istotniejsze w porównaniu do okresu sprzed rozpoczęcia udziału w projekcie. 7 Realizacja wymienionych celów szczegółowych została oparta o zróżnicowany zakres wsparcia oferowanego uczestniczkom w ramach Projektu. Każda z uczestniczek przez cały okres trwania Projektu pozostawała pod opieką Asystenta Rodzinnego (jeden Asystent przypada na 8 uczestniczek), który wspierał je poprzez: Wstępną diagnozę sytuacji, która obejmowała np. opis sytuacji rodzinnej, identyfikację ewentualnych przeszkód w podjęciu pracy zawodowej; Pełnienie funkcji pomocników, wspierających uczestniczki i towarzyszących im w działaniach zmierzających do aktywizacji zawodowej poprzez: Zmianę stosunku uczestniczek do własnej sprawczości, Zwiększenie ich wpływu na swoje życie Podniesienie ich samooceny Pełnienie funkcji mediatorów w odniesieniu do rodziny uczestniczek; Motywowanie do uczestnictwa we wszystkich blokach i elementach przewidzianych w modelu. 8 Poza wsparciem Asystentów Rodzinnych, uczestniczki Projektu zostały poddane diagnozie predyspozycji do pełnienia określonych ról zawodowych przez Trenera Pracy, na potrzeby opracowanego później Indywidualnego Planu Działania. Współpraca z Trenerami Pracy obejmowała również trening pracy, poradnictwo zawodowe oraz pośrednictwo pracy. 7 Model aktywizacji zawodowej i integracji społecznej kobiet w rodzinach górniczych, Katowice, 2013 8 Wzór umowy z Asystentami Rodzinnymi Strona 19 z 134

Dodatkowo, uczestniczki Projektu miały możliwość skorzystania z poradnictwa psychologicznego w formie indywidualnej oraz grupowej, konsultacji z wizażystą, w tym możliwość otrzymania dofinansowania na poprawę wizerunku. Model umożliwia również objęcie opieką dzieci i innych osób zależnych w sytuacjach uczestnictwa kobiet w projektowych działaniach aktywizacyjnych oraz refundację kosztów dojazdu i podnoszenie kwalifikacji poprzez szkolenia, kursy, czy studia podyplomowe. Innowacyjnym pomysłem, zawierającym się w modelu, jest bank czasu. Ma charakter samopomocowy, dobrowolny, który polega na wzajemnej i bezpłatnej wymianie usług pomiędzy jego członkiniami. Sprzyja temu bliskie zamieszkanie kobiet ze środowiska górniczego (nie muszą tracić czasu i pieniędzy na dojazd). Model zakłada także aktywizację społeczną uczestniczek poprzez tworzenie grup samopomocowych, co ma na celu zwiększenie ich integracji. Alternatywą dla porad doradców zawodowych, czy konsultacji z psychologiem jest bank informacji. Służy on kobietom wsparciem m.in. w pomocy prawnej w zakresie prawa pracy, a także wsparciem technologicznym, czy psychologicznym. Docelowo uczestniczki Projektu samodzielnie poszukują miejsc odbycia stażu. Możliwe jest również otrzymanie dofinansowania/pożyczki na założenie własnej działalności gospodarczej. Potencjalni użytkownicy produktu: organizacje/instytucje, działające w regionie na rzecz członków rodzin górniczych (ok. 14 podmiotów); jednostki organizacyjne samorządu lokalnego; inne organizacje/instytucje, działające na rzecz aktywizacji zawodowej, integracji społecznej i przeciwdziałające wykluczeniu społecznemu (ok. 193 podmioty); organizacje pozarządowe, działające na rzecz aktywizacji zawodowej kobiet w regionie (ok. 25 podmiotów); organizacje pozarządowe, działające na rzecz aktywizacji zawodowej, integracji społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu mieszkańców regionu (ok. 300 podmiotów); pracownicy podmiotów, działających na rzecz aktywizacji zawodowej kobiet w rodzinach górniczych (minimum 60 osób); decydenci z obszaru lokalnej i regionalnej polityki społecznej i rynku pracy (ok. 100 osób). 5.1.6 Model wypracowany w ramach Projektu Śląskie wyzwania na tle alternatywnych rozwiązań Wyżej wymienione projekty służą porównaniu z modelem wypracowanym w Projekcie Śląskie wyzwania. Każdy z nich jest nietypowy i trafia w potrzeby kobiet różnych środowisk. Model Śląskie wyzwania, na tle innych projektów skierowanych do kobiet, charakteryzuje się bardzo szerokim wachlarzem możliwości, których celem jest aktywizacja kobiet. Jako jedyny łączy w sobie wszystkie elementy, które są realizowane w poszczególnych projektach. Najbardziej zbliżony do modelu Śląskie Strona 20 z 134

wyzwania pod względem zakresu działań aktywizujących kobiety jest GPS dla rodziny. W swoich założeniach zapewnia on kobietom wsparcie finansowe i doradcze. Co więcej, wprowadza również innowacyjne możliwości, takie jak np. Koszyk Usług, czy Kawiarenki dla Mam, a w swoich działaniach wykorzystuje streetworkerów. Pozostałe projekty zawierają ogólne wytyczne i opisy poszczególnych obszarów działań, a co za tym idzie - nie wykorzystują wszystkich pomysłów i możliwości. Należy jednak zaznaczyć, że ze względu na innowacyjny charakter projektu GPS dla rodziny niemożliwe jest dokonanie pełnego porównania tych inicjatyw, a jedynie ich założeń. We wszystkich projektach grupą docelową są kobiety, jednakże różnią się one od siebie pełnionymi rolami. Dwa projekty skierowano do matek powracających na rynek pracy po urodzeniu dziecka. W dwóch innych projektach udział mogą wziąć kobiety niepełnosprawne. Istnieje również projekt, dla grupy kobiet w trudnej sytuacji życiowej. Grupę kobiet podobną do określonej w modelu Śląskie wyzwania, stanowią wdowy i członkowie rodziny po zmarłych górnikach, które zostały objęte projektem Kompanii Węglowej S.A. i Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. Propozycja kredytowa tych dwóch kopalń może stanowić uzupełnienie dla Projektu Śląskie wyzwania, ponieważ tu również kobiety mogą liczyć na wsparcie finansowe w formie dotacji/pożyczek w celu założenia i prowadzenia własnej działalności. Uczestniczka każdego z projektów, może się dzięki nim, lepiej odnaleźć i powrócić (lub wejść) na rynek pracy. Należy zwrócić uwagę, że pomimo iż model Śląskie wyzwania skierowany jest do specyficznej grupy kobiet z rodzin górniczych, to wykorzystuje możliwości, które byłyby równie ważne w realizacji przy projekcie skierowanym do matek powracających na rynek pracy, czy kobiet w trudnej sytuacji życiowej. Innowacyjny bank czasu, czy konsultacje z wizażystą to tylko niektóre dobre pomysły, które mogłyby zostać zastosowane w celu skutecznego zaktywizowania kobiet w różnej życiowej sytuacji. Przedstawione projekty niosą ze sobą pomoc indywidualną i grupową. Prowadzone zajęcia i możliwość indywidualnej konsultacji z psychologiem, czy doradcą zawodowym są bardzo cenne, ponieważ pozwalają dotrzeć do potrzeb konkretnej uczestniczki. Zarówno Śląskie wyzwania, jak i Damy radę, czy Aktywizacja pracy oferują wsparcie indywidualne i grupowe (którego udzielają Asystenci Rodzinni, Doradcy Zawodowi, czy Psycholodzy). Projekt skierowany tylko do wdów i członków rodzin zmarłych górników kierowany jest jedynie do indywidualnych i konkretnych osób. W ramach Śląskich wyzwań tworzą się grupy samopomocowe, które są dobrym uzupełnieniem wsparcia doradców zawodowych, czy psychologów. Ważną rolę w projektach pełnią również organizowane szkolenia oraz warsztaty mające na celu podniesienie kwalifikacji zawodowych. Odbywane staże i praktyki pozwalają przyzwyczaić się do trybu pracy. Dużą pomoc w tym zakresie daje projekt GPS dla rodziny. Dużym wsparciem, umożliwiającym uczestniczenie w projektach, jest dofinansowanie kosztów dojazdu oraz odbywanie płatnych staży/praktyk. Co więcej, istnieje możliwość odciążenia kobiety w opiece nad dzieckiem lub osobą zależną, znajdującą się pod jej opieką. Taką pomoc, oprócz Śląskich wyzwań, oferują projekty GPS dla rodziny oraz Akademia Pracy. Strona 21 z 134

Trudno znaleźć projekt, który byłby skierowany do grupy kobiet z rodzin górniczych i zarazem obejmował taką liczbę działań aktywizujących, jaką oferuje model Śląskie wyzwania. Model zawiera w sobie elementy innowacyjne, do których zaliczyć należy bank czasu, bank informacji oraz grupy samopomocowe. Dużą zaletą modelu jest to, że umożliwia uczestniczenie w projekcie poprzez zwrot kosztów przejazdu i zapewnienie opieki nad dzieckiem lub innymi osobami, które są zależne od kobiet. Oprócz tego model łączy w sobie instrumenty rynku pracy - jak staże, opieka doradcy zawodowego, Trenera Pracy - z elementami miękkimi, które są charakterystyczne dla organizacji pomocy społecznej (Asystenci Rodzinny). Fakt ten jest wyraźnym wyróżnikiem ewaluowanego modelu oraz działaniem skierowanym na objęcie odbiorców kompleksowym zakresem wsparcia odnoszącym się do sfer zawodowych oraz społecznych. Stanowi to niewątpliwą innowację w porównaniu z innymi inicjatywami, które koncentrują się na jednym z tych dwóch obszarów. Warto w tym zakresie podkreślić znaczenie roli Asystentów Rodzinnych, którzy ze względu na zakres swoich obowiązków towarzyszą uczestniczkom Projektu przez cały okres trwania działań projektowych. Wsparcie towarzyszące obejmuje zarówno sytuacje bezpośrednio związane z wyborem zakresu wsparcia, jak również sytuacje poszukiwania miejsca stażowego, oraz odnoszenie się do kwestii osobistych i rodzinnych. Wsparcie to pozwala w dużym stopniu na odpowiedni wpływ uczestnictwa w Projekcie na postawy uczestniczek oraz ich rodzin, co w znaczmy stopniu przekłada się na możliwości aktywizacyjne. Ponadto, wśród szkoleń, które oferuje model, znajdują się dziedziny, mogące w przyszłości posłużyć do założenia własnej działalności gospodarczej. Zakładane działania, są spójne i umożliwiają ich połączenie. Model zawarty w Śląskich wyzwaniach może posłużyć jako przykład dla innych projektów skierowanych do kobiet. Pozwoli to wykorzystać elementy innowacyjne w projektach, które powstaną w przyszłości. Istotną cechą charakterystyczną ewaluowanego modelu jest zwrócenie uwagi na działania prewencyjne w odniesieniu do zagrożenia wykluczeniem społecznym i zawodowym. W przypadku inicjatyw realizowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy oraz inne organizacje, działania wspierające niejednokrotnie realizowane są po zaistnieniu sytuacji wykluczenia. Opracowane rozwiązanie koncentruje się na grupie odbiorców, którzy - ze względu na charakter gospodarstw domowych - w chwili otrzymywania wsparcia, niekoniecznie znajdują się w sytuacji dającej możliwość zaspokajania niezbędnych potrzeb. Ze względu na sposób funkcjonowania gospodarstw domowych, ich sytuacja często ulegała tak dramatycznej zmianie w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych okoliczności, w wyniku których nastąpi utrata jedynego źródła dochodu. W przypadku wystąpienia tej okoliczności, grupa do której skierowane jest wsparcie w ramach modelu, staje w obliczu wykluczenia społecznego i zawodowego ze względu na braki w zakresie doświadczenia zawodowego, umiejętności poruszania się po rynku pracy oraz odpowiedniej postawy. 5.2 Analiza wyników badań własnych Na potrzeby niniejszego badania, zgodnie z metodologią opisaną w trzecim rozdziale, przeprowadzono szereg pomiarów na zróżnicowanych grupach. Badaniem objęte zostały zarówno Strona 22 z 134