Produkcja żywności ekologicznej w Małopolsce perspektywy rozwoju Żywność ekologiczna, produkowana bez stosowania (lub przy bardzo ograniczonym stosowaniu) substancji syntetycznych[1] staje się coraz bardziej pożądanym towarem na rynku produktów spożywczych[2]. Ze względu na znaczny potencjał małopolskiego rolnictwa w tym zakresie jest to zagadnienie ważne w kontekście działań samorządu. Mateusz Koczwara Ogólny stan rolnictwa w Małopolsce Pod względem liczby gospodarstw rolnych województwo małopolskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju (wg Powszechnego Spisu Rolnego 2010). W porównaniu ze wcześniejszym spisem z 2002 roku spadła ogólna liczba gospodarstw rolnych, a coraz mniej z nich posiada inwentarz żywy. Łąki i pastwiska szybko zarastają, zwłaszcza na południu województwa[3]. Tym samym zanikają tereny atrakcyjne pod względem przyrodniczym, w tym duże obszary Natura 2000. Tego typu połączenie krajobrazu przyrodniczego i kulturowego może przetrwać tylko przy nieprzerwanym użytkowaniu przez człowieka[4]. Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznik statystyczny rolnictwa 2012, GUS, Warszawa 2013, s. 126-127. Historycznie małopolskie rolnictwo posiada największą liczbę drobnych gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych do 5 ha. Aż około 50 tys. podmiotów jest tylko formalnie gospodarstwami rolniczymi[5]. Powodem jest m.in. nieodpowiednio skonstruowany system dopłat obszarowych, zachęcający do 1
przekształcania użytków rolnych w łąki lub do ich zalesiania. Inna przyczyna to wysokie bariery wejścia na rynek produktów przetworzonych. Właściciel małego gospodarstwa nie jest w stanie ekonomizować jego produkcji. Produkcja towarowa w przeliczeniu na hektar użytków rolnych w 2009 roku wynosiła 2 970 zł 10% mniej niż w skali kraju[6]. Większość drobnych gospodarstw nie uczestniczy w wymianie rynkowej powody to niewielka skala produkcji i niskie ceny skupu produktów rolnych, oraz brak możliwości zorganizowanej, legalnej sprzedaży z pierwszej ręki. Znaczną część nadwyżek przejmują pośrednicy, którzy uzyskują wyższe marże dzięki skali działania i dostępowi do większych rynków (dominują oni na placach targowych). Pozytywne skutki może przynieść zmiana mentalności drobnych rolników, z powodów historycznych niechętnych wszelkim formom kolektywizacji. W małopolskim rolnictwie w 2010 roku zatrudnionych było 270 tys. osób, a aż ponad 222 tys. pracowało wyłącznie na własnym gospodarstwie rolnym. Na 100 ha użytków rolnych w województwie pracuje ponad dwukrotnie więcej osób niż średnio w Polsce[7]. Wobec nadwyżki siły roboczej można wyodrębnić trzy główne strategie przetrwania ludności wiejskiej: 1) emigracja zarobkowa za granicę zarówno czasowa, jak i stała (ta druga zwłaszcza wśród młodych ludzi) 2) korzystanie z tzw. niezarobkowych źródeł utrzymania (emerytury, renty, zasiłki, dopłaty rolnicze) 3) strategie rozwojowe: a) rozwój jakościowy gospodarstwa (produkcja ekologiczna, produkty tradycyjne) b) rozwój tradycyjnych form gospodarki rolnej (np. wypas owiec na terenach Natura 2000, w parkach narodowych) c) przekształcenie gospodarstwa w gospodarstwo wielofunkcyjne (np. przetwórstwo zagrodowe, restytucja hodowli zwierząt gospodarskich) d) dywersyfikacja w kierunku działalności pozarolniczych (np. agroturystyka). Produkcja żywności ekologicznej w Małopolsce W 2012 roku w Małopolsce działało 2 103 producentów ekologicznych prowadzących działalność w zakresie produkcji rolnej, a 24 w zakresie przetwórstwa produktów ekologicznych oraz produkcji pasz i/lub drożdży. Wszystkich producentów ekologicznych było 2132[8], czyli 8,1% liczby producentów w kraju. 2
* z certyfikatem oraz w okresie powstawania Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznik statystyczny rolnictwa 2012, GUS, Warszawa 2013, s. 128. Powyższe dane świadczą o względnej popularności produkcji ekologicznej w województwie małopolskim, skoro istnieje tu więcej gospodarstw tego typu niż na większym pod względem powierzchni i podobnym pod względem struktury gospodarstw Podkarpaciu. Stan prawny w UE i w Polsce Funkcjonujące zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym przepisy dotyczące produkcji żywności ekologicznej realizowane są w ramach bardziej ogólnych przepisów o prawie żywnościowym. Najważniejszy dokument UE dotyczący prawa żywnościowego to Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. bezpieczeństwa żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. Zasady produkcji ekologicznej określa Rozporządzenie szczegółowe (WE) nr 852/2004 w sprawie higieny środków spożywczych. Głównym jego celem jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów w odniesieniu do bezpieczeństwa żywności. W kwestii sprzedaży niewielkiej ilości żywności z pierwszej ręki zastosowano termin bezpośrednie dostawy, dokonywane przez producenta, małych ilości surowców, dotyczący zarówno produktów pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Do Państw Członkowskich należy uszczegółowienie problemu bezpośrednich dostaw, z uwzględnieniem wspomnianego celu głównego. 3
Pod względem stopnia przetworzenia żywności zastosowano następujący podział: I. Surowce produkty produkcji pierwotnej, w tym produkty ziemi, pochodzące z hodowli, polowań i połowów II. Produkty nieprzetworzone środki spożywcze, które nie podlegają przetwarzaniu, i obejmują produkty, które zostały rozdzielone, podzielone na części, przecięte, pokrojone, pozbawione kości, rozdrobnione, wygarbowane, skruszone, nacięte, wyczyszczone, przycięte, pozbawione łusek, zmielone, schłodzone, zamrożone, głęboko zamrożone lub rozmrożone III. Produkty przetworzone środki spożywcze uzyskane w wyniku przetworzenia produktów nieprzetworzonych. Produkty te mogą zawierać składniki, które są niezbędne do ich wyprodukowania lub do nadania im specyficznego charakteru, przy czym za przetworzenie uważa się każde działanie, które znacznie zmienia produkt wyjściowy, w tym ogrzewanie, wędzenie, solenie, dojrzewanie, suszenie, marynowanie, ekstrakcję, wyciskanie lub połączenie tych procesów. Stan prawny w Polsce Polskie prawo, w przeciwieństwie do unijnego, nie stosuje jednolitego terminu na sprzedaż żywności z pierwszej ręki, a dwa terminy: sprzedaż bezpośrednia i dostawa bezpośrednia, które dotyczą odpowiednio żywności pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Odnoszą się one tej samej czynności, a brak jednego określenia jest spowodowany nakładaniem się kompetencji ministerstw Zdrowia i Rolnictwa. W prawie stosuje się pojęcia: 1) produkty produkcji pierwotnej pochodzenia roślinnego, 2) środki spożywcze pochodzące z produktów lub surowców pochodzenia roślinnego, 3) produkty pochodzenia zwierzęcego. Rolnik prowadząc działalność rolniczą nie musi rejestrować działalności gospodarczej, jeśli chce sprzedawać produkty z pierwszej ręki. Może też korzystać z mniejszych wymagań sanitarno-higienicznych. Do sprzedaży z pierwszej ręki może trafić tylko żywność wyprodukowana we własnym gospodarstwie. Sprzedaż może być dokonywana w województwie, w którym wyprodukowano żywność, oraz w województwach sąsiednich. Konieczne jest zgłoszenie zamiaru sprzedaży w powiatowym inspektoracie sanitarnym (żywność pochodzenia nie-zwierzęcego) lub w inspekcji weterynaryjnej (żywność pochodzenia zwierzęcego). Ilość produktów pochodzenia roślinnego nie może przekraczać wielkości plonów w danym roku, a także ilości surowców pochodzących z dokonanych osobiście zbiorów ziół i runa leśnego. W przypadku produktów pochodzenia zwierzęcego producent legalnie może sprzedać tygodniowo: 50 szt. tuszek indyków i gęsi do 200 szt. tuszek innych gatunków drobiu do 100 szt. tuszek zajęczaków 4
do 1.000 litrów surowego mleka do 500 litrów surowej śmietany od 350 do 2.450 szt. jaj konsumpcyjnych Dopuszczone do sprzedaży z pierwszej ręki produkty to surowce i produkty nieprzetworzone (w nazewnictwie unijnym). W przypadku produktów przetworzonych (np. dżemy, konfitury, soki, przeciery, sałatki, marynaty, pasty, masło, jogurt, sery, wędliny, pasztety) konieczna jest rejestracja przez producenta pozarolniczej działalności gospodarczej. Taki stan formalno-prawny pociąga za sobą konsekwencje finansowe i organizacyjne: zwiększenie wymogów sanitarnych i weterynaryjnych (obowiązkowa rejestracja w inspekcji sanitarnej lub weterynaryjnej, by móc przetwarzać produkty pochodzenia odpowiednio roślinnego lub zwierzęcego) obowiązkowa rejestracja i spełnienie wymogów inspekcji jakości handlowej art. spożywczych IJHARS w obu przypadkach /zgłoszenie/. opodatkowanie podatkiem dochodowym i VAT obowiązek opłacenia podwójnej stawki ubezpieczenia w KRUS lub po przekroczeniu pewnego pułapu dochodów (obecnie 3011zł za rok 2012) obowiązek przejścia z KRUS do ZUS Sprzedaż z pierwszej ręki w małej skali staje się nieopłacalna i producent staje przed koniecznością zwiększenia skali produkcji (co wiąże się z obniżeniem jakości żywności), lub działania w szarej strefie[9]. Pożądane działania samorządu Władze województwa, powiatów i gmin dysponują narzędziami, które mogą pomóc drobnym producentom rolnym wejść na rynek żywności ekologicznej: 1) dalszy nacisk lobby samorządowego (współpraca z województwami: podkarpackim, lubelskim, czyli regionami o podobnej sytuacji w rolnictwie) na władze centralne i parlamentarzystów w celu takiej zmiany przepisów prawnych, by rolnicy mogli sprzedawać bezpośrednio na rynek żywność ekologiczną bez konieczności rejestracji działalności gospodarczej: nie tylko surowce, ale także produkty przetworzone (pochodzenia zarówno roślinnego, jak i zwierzęcego), oraz produkty przetwarzane jedynie sezonowo (na bazie własnych plonów w okresie zbiorów, pochodzenia roślinnego). Należy przy tym uwzględnić produkty przetwórstwa mleka, pieczywo, mięso surowe (rozebrane ze zwierząt z własnej hodowli), oraz nalewki, wina i cydry. Wszystkie konieczne wymogi powinny być zebrane w jednym akcie prawnym, napisanym prostym i zrozumiałym językiem. Porządek kategoryzowania powinien opierać się o kategorie produktów, a nie wymogi kontroli, 5
2) reforma istniejącego systemu doradztwa dla rolników (np. urealnienie działań dotychczas fasadowych Powiatowych Zespołów Doradztwa Rolniczego), 3) intensywna promocja wśród drobnych rolników różnych form zrzeszeń (spółdzielnie, porozumienia producentów), mających na celu skup, składowanie, przetwórstwo i sprzedaż bezpośrednio na rynek żywności ekologicznej. Pomoc w prowadzeniu tego typu działalności. Przeprowadzenie programu pilotażowego w wybranym powiecie (o dużym procencie ludności rolniczej), zakładającego: a) zorganizowanie akcji propagującej produkcję żywności ekologicznej i ideę spółdzielczości wśród miejscowych producentów, b) przeprowadzenie szkoleń rolniczych i hodowlanych, c) po uzyskaniu pewności współpracy z odpowiednią liczbą producentów utworzenie w wybranym powiecie (o dużym procencie ludności rolniczej) kompletnego łańcucha dystrybucji żywności ekologicznej zakładu przetwórstwa, składu, oraz hurtowni i sklepików spożywczych (w formie spółdzielni produkcji rolnej) wypracowanie metod odbioru, przetwórstwa i dystrybucji tego typu żywności z uwzględnieniem jak największej opłacalności dla producenta, bez udziału pośredników. Zadaniem tego typu spółdzielni ma być w pierwszym rzędzie intensyfikacja kontaktów na linii producent rynek, 4) poprawa infrastruktury małopolskich targowisk nie tylko dostosowanie ich do wymogów sprzedaży bezpośredniej, ale wydzielenie i zarezerwowanie na każdym targowisku np. 1/3 powierzchni dla sprzedaży z pierwszej ręki. Powyższe działania powinny uzyskać dofinansowanie przede wszystkim ze środków unijnych. We Wstępnym projekcie regionalnego programu operacyjnego dla województwa małopolskiego na lata 2014-2020 [10] podlegają one następującym osiom priorytetowym: nr 3 Aktywna gospodarczo Małopolska nr 5 Ochrona środowiska naturalnego nr 6 Dziedzictwo i przestrzeń regionalna. Dobrym przykładem projektu ekologicznego z wykorzystaniem finansowych środków z zagranicy (Szwajcarsko-Polski Program Współpracy) jest program Produkt Lokalny Małopolska, który realizuje Fundacja Partnerstwo dla Środowiska z lokalnymi partnerami z różnych lokalizacji w regionie. Wnioski Brak możliwości znalezienia pracy na wsi skutkuje zwiększoną emigracją czasową i stałą ludności rolniczej oraz dużą liczbą rodzin korzystających wyłącznie z niezarobkowych źródeł utrzymania[11]. Efektami ubocznymi są: 6
dezintegracja społeczna, zanikanie tradycyjnych form upraw i hodowli, zanikanie tradycyjnego wiejskiego krajobrazu. Wobec tych problemów władze województwa powinny podjąć decyzje w jakim kierunku powinien zmierzać rozwój obszarów wiejskich. Małopolska to region o znacznym potencjale rozwoju produkcji żywności ekologicznej i jakościowej. Sprzyja temu struktura gospodarstw rolnych, tradycyjne metody upraw, oraz kulturowe bogactwo wsi. Mimo tendencji wzrostowych w liczbie gospodarstw ekologicznych, oraz stałego wzrostu popytu na żywność ekologiczną istnieją spore przeszkody na drodze rozwoju: restrykcyjne i niejasne prawo (niewielka dopuszczalna wielkość sprzedaży bez konieczności rejestracji działalności gospodarczej), mentalność rolników (niechęć do zrzeszania się), brak kompletnego, krótkiego, sprawnie działającego łańcucha dystrybucji. Trwałym rozwiązaniem strukturalnych problemów małopolskiej wsi i ścieżką jej rozwoju nie są inwestycje w integrację terenów wiejskich z terenami wysoko zurbanizowanymi, połączone z komasacją gruntów rolnych. Jest nim wykorzystanie atutów małopolskiej wsi, które odpowiadają znakomicie na stale zwiększający się popyt na ekologiczną żywność. Pożądane kierunki działań samorządu to: 1) rozwijanie jakościowego rolnictwa, w którym mała skala produkcji staje się przewagą konkurencyjną na rynku. Dotyczy to zarówno żywności ekologicznej certyfikowanej, jak i niecertyfikowanej, ale produkowanej tradycyjnymi metodami, 2) promowanie krótkich łańcuchów dostaw żywności sprzedaży z pierwszej i drugiej ręki oraz rozwiązań grupowych (spółdzielnie, porozumienia producentów). Samorząd województwa we współpracy z gminami i powiatami powinien wywierać nacisk na władze centralne ku korzystnej dla producentów zmianie prawa. Konieczna jest także kampania promocyjna wśród rolników, oraz poprawa infrastruktury (targowiska). Optymalne dla specyfiki regionu metody współpracy przy produkcji, składowaniu, transporcie i sprzedaży mogą być wypracowane w pilotażowym programie spółdzielczym. [1] Rolnictwo ekologiczne (organiczne, biologiczne) to system gospodarowania, w którym wyklucza się stosowanie syntetycznych nawozów mineralnych, pestycydów, regulatorów wzrostu i syntetycznych dodatków paszowych. Rolnictwo to charakteryzuje się produkcją w cyklu zamkniętym gleba roślina zwierzę, przy zachowaniu dużej samowystarczalności. Traktowane jest jako sposób życia w symbiozie z przyrodą, a cele ekologiczne dominują nad ekonomicznymi. Źródło: http://cobico.pl/biuro_certyfikacji/rolnictwo_ekologiczne/?gclid=ckihkpr9jbkcfuiv3godozcafq, odczyt: 24.08.2013. [2] M. Zuba, Szanse i bariery w integracji łańcucha żywności ekologicznej w Polsce, w: Zeszyty Naukowe WSEI seria Ekonomia nr 3 (1/2011), Lublin 2012, s. 263-269. Źródło: http://www.wydawnictwo.wsei.lublin.pl/files/261-288%20maria%20zuba,%20szanse.pdf, odczyt: 24.08.2013. [3] Gospodarcze aspekty rolnictwa w Małopolsce, praca zbiorowa, Kraków 2012, s. 9-10. Źródło: http://www.produktlokalny.pl/media/filemanager/publikacje/gospodarcze_aspekty_rolnictwa_w_malopolsce.pdf, dostęp: 24.08.2013. [4] Źródło: http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/wiem, odczyt: 24.08.2013. 7
[5] Gospodarcze aspekty, s. 10. [6] Ibidem, s. 13. [7] Ibidem, s. 14. [8] Liczba producentów ekologicznych w Polsce, wg stanu na 31 grudnia 2012 r. Źródło: http://www.ijhar-s.gov.pl/pliki/a-pliki-zglownego-katalogu/ethernet/2013/bre/liczba%20producentow%202012.pdf, dostęp: 16.08.2013. [9] Legalne jedzenie lokalne. Aktualna sytuacja i propozycje zmian prawnych, które umożliwią zwiększenie legalnej produkcji i sprzedaży żywności lokalnej z pierwszej ręki, od rolników i innych małych producentów żywności. Na podstawie doświadczeń małopolskich. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska & Małopolska Izba Rolnicza, Kraków 2013. Źródło: http://www.fpds.pl/media/filemanager/propozycja_zmian_prawnych_fpds25062013_bpg11.pdf, odczyt: 16.08.2013. [10] Wstępny projekt regionalnego programu operacyjnego dla województwa małopolskiego na lata 2014-2020, Kraków 2013. Źródło: http://www.malopolskie.pl/pliki/2013/za%c5%82%c4%85cznik_wst%c4%99pny%20projekt%20rpo%202014-2020_pozwm.pdf, dostęp: 24.08.2013. [11] Strategia rozwoju województwa małopolskiego 2011-2020, Kraków 2011, s. 63. Źródło: http://www.malopolskie.pl/pliki/2011/strategia.pdf, dostęp: 26.08.2013. 8