Sprawozdanie z wyników badań prowadzonych w ramach programu

Sprawozdanie z wyników badań prowadzonych w ramach programu Rok 2008 2008

Ośrodek Promocji Zdrwia i Sprawności Dziecka 80-397 Gdańsk ul. Kołobrzeska 61 tel. 058 553 43 11 fax.058 553 53 34 e-mail: opzisd@wp.pl www.opzisd.pl Spis treści I. Wstęp II. Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka Gdańska III. Program Zdrowy Uczeń IV. Wyniki badań 3 4 6 9 2

I. Wstęp Zdrowy styl życia i wczesne wykrywanie zaburzeń zdrowotnych stanowią największą szansę poprawy zdrowia społeczeństwa (mówi o tym dokument Światowej Organizacji Zdrowia Zdrowie dla wszystkich w XXI w.) Promocja zdrowego stylu życia, która jest podstawowym elementem wychowania zdrowotnego oraz profilaktyka chorób to obszary działań, w których upatruje się największe rezerwy służące utrzymywaniu i pomnażaniu zdrowia. Szczególnie potrzebne jest prowadzenie tych działań wobec dzieci i młodzieży. Zdrowy styl życia prowadzony od najmłodszych lat jest warunkiem prawidłowego rozwoju psychofizycznego i zdrowotnego, a działania, wybory i ukształtowane nawyki w młodym wieku najczęściej determinują zachowania podejmowane przez całe życie. Wyposażenie dzieci w kompetencje dotyczące zachowań prozdrowotnych jest jednym z najważniejszych zadań szkoły. Reforma programowa w szkołach, która dokonała się równolegle z reformą systemu edukacji uwzględniła konieczność kształtowania potrzeby i umiejętności dbania o własne ciało, zdrowie i sprawność fizyczną, wyrobienie czujności wobec zagrożeń dla zdrowia fizycznego, psychicznego i duchowego oraz tworzenie warunków do harmonijnego rozwoju fizycznego i psychicznego dla zachowań prozdrowotnych (Podstawa Programowa Kształcenia Ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów. Załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 roku). Działania na rzecz podejmowania zachowań służących zdrowiu realizowane są w procesie wychowania zdrowotnego, za który odpowiadają w szczególny sposób rodzice i wychowawcy. Wysiłki te muszą być wspierane merytorycznie i organizacyjnie przez specjalistów rożnych dziedzin: lekarzy, psychologów, specjalistów kultury fizycznej i zdrowia publicznego. W tym celu niezbędne jest tworzenie i wdrażanie skutecznych programów diagnostycznych, profilaktycznych i edukacyjnych. Promocja zdrowego stylu życia, wczesne wykrycie zaburzeń zdrowotnych (wad postawy ciała, nadciśnienia tętniczego, nadmiaru masy ciała) oraz niekorzystnych czynników wpływających na potencjał zdrowotny dziecka (np. niska sprawność układu krążenia) to główne zadania, przygotowanego przez specjalistów OPZiSDz, programu ZDROWY UCZEŃ. PODARUJ DZIECKU ZDROWIE! 3

II. Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka Pomnażanie potencjału zdrowotnego i ochrona zdrowia są podstawowymi warunkami kształtowania wysokiej jakości życia, dlatego też zostały uznane za jeden z głównych priorytetów Strategii Rozwoju Gdańska. Wyznaczone w Strategii kierunki działań w obszarze zdrowia przyjęły formę Programu Operacyjnego: Zdrowy Gdańszczanin, którego jednym z głównych celów jest promocja zdrowego stylu życia. W ramach realizacji celów strategicznych Programu Zdrowy Gdańszczanin, miasto stara się aktywnie propagować zdrowe wzorce zachowań oraz wspierać działania profilaktyczne szczególnie wobec dzieci i młodzieży. Edukacja zdrowotna rodziców, podnoszenie jakości medycyny szkolnej, wczesne wykrywanie zagrożeń zdrowotnych i wspieranie wychowania zdrowotnego w rodzinie i szkole stanowią zadania statutowe Ośrodka Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka. Wymienioną w nazwie Ośrodka sprawność należy odnosić do sprawności fizycznej, psychicznej i intelektualnej. Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka (OPZiSDz) został powołany przez władze Miasta Gdańska w 1992 r. Od roku 1997 placówka jest samodzielną jednostką budżetową miasta. Ośrodek prowadzi działalność w strukturach Wydziału Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego. Misja Ośrodka: Pomnażanie potencjału zdrowotnego gdańskich dzieci poprzez prowadzenie i wspieranie działań diagnostycznych i edukacyjnych. Zadania statutowe: 1. Realizacja interdyscyplinarnych programów promocji zdrowia i profilaktyki. 2. Realizacje programów badawczo edukacyjnych w zakresie promocji zdrowia i profilaktyki. 3. Kompleksowe badanie dzieci przed podjęciem obowiązku szkolnego. 4. Określenie działań służących utrzymywaniu i pomnażaniu zdrowia dzieci oraz ich prawidłowemu rozwojowi psychofizycznemu. 5. Prowadzenie wielokierunkowych badań stanu psychofizycznego i zdrowotnego dzieci. 6. Promowanie aktywności fizycznej i określanie programu rozwijającego sprawność i wydolność fizyczną. 7. Prowadzenie kampanii mających na celu kształtowanie postaw prozdrowotnych poprzez współpracę z placówkami oświatowymi, rodzicami i opiekunami oraz instytucjami. 8. Prowadzenie komputerowej bazy danych i badań statystycznych dotyczących stanu psychofizycznego i zdrowotnego dzieci z możliwością udostępniania wyników analiz statystycznych zainteresowanym placówkom oświatowym, naukowym i samorządowym. 9. Prowadzenie działalności informacyjnej, szkoleniowej i edukacyjnej w zakresie promocji zdrowia przy współpracy ze środowiskiem oświatowym i naukowym. 4

Zespół specjalistów Ośrodka (lekarzy, psychologów, edukatorów zdrowia oraz specjalistów kultury fizycznej i zdrowia publicznego) wsparty merytorycznie przez gdańskie środowisko naukowe przygotowuje i wdraża interdyscyplinarne programy zdrowotne kierowane do gdańskich dzieci przedszkolnych i uczniów szkół. Rocznie w realizowanych przez placówkę programach uczestniczy ok. 25 tys. osób. W ramach zadań statutowych Ośrodka prowadzone są programy: ZDROWE ŻYCIE TWOJEGO DZIECKA ZDROWE SERCE RODZICÓW WAGA ZDROWIA ZDROWE SERCE GDAŃSKICH DZIECI ZDROWY UCZEŃ W ostatnich latach wszystkie realizowane przez placówkę programy, dzięki ścisłej współpracy z Referatem Profilaktyki i Promocji Zdrowia Wydziału Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego, zostały skoordynowane z działaniami związanymi z medycyną szkolną. W ten sposób zadania realizowane w ramach programów OPZiSDz stanowią uzupełnienie i wsparcie działań wdrożonych w ramach Gdańskiego Programu Promocji Zdrowia i Przeciwdziałania Wybranym Chorobom Społecznym. Działalność Ośrodka Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka była przedstawiona wielokrotnie na konferencjach naukowych w tym również międzynarodowych np. w Izraelu i Szwecji. 5

III. Program Zdrowy Uczeń ZDROWY UCZEŃ to program edukacji zdrowotnej i przesiewowych badań postawy ciała, masy ciała, ciśnienia tętniczego i wydolności fizycznej dzieci z klas II - VI szkół podstawowych miasta Gdańska. Program : Program ZDROWY UCZEŃ jest formą zorganizowanych działań stanowiących odpowiedź na potrzebę realizacji zadań gminy dotyczących promocji zdrowia. Obszar ten został na mocy ustawy uznany za zadanie własne gminy. Program realizowany jest na terenie placówek oświatowych. Program obejmuje wszystkie szkoły podstawowe miasta Gdańska (realizacja programu w poszczególnych placówkach odbywa się w 5 letnich cyklach). Program dotyczy dzieci 8 12 letnich z klas II VI szkół podstawowych. Celem programu jest: Ocena postawy ciała, ciśnienia tętniczego, masy ciała i wzrostu oraz wydolności fizycznej służąca przygotowaniu indywidualnego dla każdego dziecka planu postępowania prozdrowotnego. Plan postępowania prozdrowotnego obejmuje: określenie zachowań dotyczących zdrowego stylu życia oraz w razie konieczności zlecenie działań kompensacyjno korekcyjnych, rehabilitacyjnych oraz specjalistycznych badań diagnostycznych. Organizacja programu: Program prowadzony jest na terenie szkół podstawowych, Badania diagnostyczne prowadzone są przez lekarzy OPZiSDz. Badania obejmują: 1. Ocena postawy ciała. 2. Ocena masy ciała. 3. Test wydolności fizycznej. 4. Pomiar ciśnienia tętniczego krwi. Dziennie w programie badań uczestniczy ok. 25-30 dzieci. Wyniki badań diagnostycznych poddawane są analizie komputerowej. Informacje wprowadzane są do bazy danych, która umożliwia tworzenie statystycznych opracowań oraz wydruk indywidualnych kart badań dla każdego dziecka. Kompletne materiały (karty badań dzieci, sprawozdanie oraz inne materiały informacyjno-edukacyjne) dostarczane są do szkoły po upływie ok. 3 tygodni od zakończenia badań. 6

Informacje dotyczące części diagnostycznej programu: Badania postawy ciała przeprowadzane jest metodą oglądu klinicznego. Ocena kręgosłupa dokonywana jest w trzech płaszczyznach. Badania kończyn dolnych stanowią uzupełnienie diagnozy postawy ciała i dotyczą oceny ukształtowania stóp i kolan. Badania stóp przeprowadza się przy wykorzystaniu podoskopu. Ocena masy ciała dokonywana jest przy użyciu wskaźnika wagowo wzrostowego BMI (Body Mass Index). Pomiar ciśnienia tętniczego krwi dokonywany jest przed wykonaniem próby wysiłkowej. W przypadku podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi zalecana jest kontrola u specjalisty. Test wydolności fizycznej ma za zadanie ocenić sprawność układu krążenia w czasie wysiłku fizycznego o średniej intensywności. Wyniki testu pomagają w ocenie poziomu aktywności fizycznej dziecka. Korzyści wynikające z realizacji programu: Program ZDROWY UCZEŃ jest kompleksową ofertą diagnostyczno edukacyjną. Badania diagnostyczne są podstawą do przygotowania szeregu wskazań do dalszego postępowania z dzieckiem. Diagnoza dotycząca oceny postawy ciała i innych badanych parametrów połączona jest z informacją o przyczynach, skutkach i możliwościach przeciwdziałania zidentyfikowanym zagrożeniom zdrowotnym. Dokonanie oceny kilku parametrów (postawa ciała, wydolność fizyczna, wskaźnik wagowo wzrostowy, ciśnienie tętnicze) umożliwia wykrycie wielu nieprawidłowości w trakcie jednego badania oraz daje szansę oceny stanu zdrowotnego dziecka w kompleksowy sposób. Korelacja braku aktywności fizycznej z wadami postawy, czy nadmiarem masy ciała i małą sprawnością układu krążenia, to przykłady związków, które można zauważyć przeprowadzając badania całościowo. Wyniki badań są źródłem informacji dotyczących zdrowia dziecka oraz jego stylu życia. Karta badań zawiera, obok informacji diagnostycznych, treści związane z edukacją zdrowotną oraz zalecenia i praktyczne porady lekarza prowadzącego badania. Kartę badań wraz z koniecznymi skierowaniami otrzymuje każde badane dziecko. Wyniki badań poszczególnych dzieci pozwalają nauczycielom wychowania fizycznego i innym osobom realizującym proces edukacji zdrowotnej na pełniejszą indywidualizację zajęć z dziećmi. Szkoła otrzymuje szczegółowy raport rozszerzony o wyniki statystyczne dotyczące badań. Te informacje mogą posłużyć dyrekcji szkoły do planowania działań w ramach szkolnych programów promocji zdrowia i wychowania zdrowotnego. Władze samorządowe otrzymują raport zawierający statystyczną analizę wyników badań. Informacje dotyczące ilości dzieci z wadami postawy oraz skali problemu nadwagi, otyłości i niskiego poziomu aktywności fizycznej umożliwiają podjęcie kolejnych zadań, które przeciwdziałają tym problemom. We wrześniu 2005 roku program ZDROWY UCZEŃ został zaprezentowany na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej 200 lat wychowania zdrowotnego w Polsce, gdzie spotkał się z wielkim uznaniem i zainteresowaniem przedstawicieli samorządów, lekarzy i nauczycieli z całego kraju. 7

IV. Wyniki badań prowadzonych w ramach programu Zdrowy Uczeń w roku 2008. W roku 2008 realizacja programu odbywała się w okresie: od 2 stycznia do 17 grudnia 2008 roku. Program realizowany był w 14 szkołach podstawowych miasta Gdańska: SP 46 SP 23 SP 17 SP 92 SP 81 SP 77 SP 39 GASP SP 89 SP 42 SP 15 SP 49 SP 52 Placówka oświatowa Okres realizacji programu 02.01 10.01 23.01 08.02 11.02 22.02 26.02 19.03 28.03 07.05 12.05 21.05 26.05 06.06 i 02.09 09.09 10.09 22.09 23.09 10.10 13.10 17.11 18.11 28.11 01.12 09.12 11.12 17.12 W programie uczestniczyło 3301 uczniów z klas II VI. (tab. 1) OGÓŁEM (liczba dzieci uczestniczące w programie) Tab. 1 Liczba dzieci uczestniczących w programie CHŁOPCY DZIEWCZĘTA N N % N % 3301 1641 49,71 1660 50,29 8

Ocena postawy ciała W wyniku badań przesiewowych wykryto wady postawy ciała u 2935 dzieci, co stanowi 88,91% ogółu badanych. Postawę prawidłową stwierdzono u 366 dzieci (11,09%). Najpoważniejsza wada postawy skolioza idiopatyczna została stwierdzona u 66 osób (2,00%). Pozostałe wady postawy dotyczyły nieprawidłowości w obrębie: kręgosłupa nieznaczne boczne skrzywienia kręgosłupa, zniesienie kifozy piersiowej, pogłębienie krzywizn fizjologicznych, asymetria postawy ciała, asymetria barków, łopatek i trójkątów talii; klatki piersiowej deformacja klatki piersiowej; kończyn dolnych skrócenie kończyny dolnej, koślawość kolan, szpotawość kolan, koślawość pięt, płaskostopie. Postawa ciała ŁĄCZNIE CHŁOPCY DZIEWCZĘTA Liczba dzieci z postawą ciała prawidłową 366 194 172 Procentowy udział dzieci z postawa ciał prawidłową 11,09 11,82 10,36 Liczba dzieci z wadą postawy 2935 1447 1488 Procent dzieci z wadą postawy 88,91 88,18 89,64 Liczba dzieci ze skoliozą idiopatyczną 66 15 51 Procent dzieci ze skoliozą idiopatyczną 2,00 0,91 3,07 Liczba dzieci z bocznym skrzywieniem kręgosłupa 834 360 474 Procent dzieci z bocznym skrzywieniem kręgosłupa 25,27 21,94 28,55 Liczba dzieci z asymetriami w postawie ciała 1833 958 875 Procent dzieci z asymeriami w postawie ciała 55,53 58,38 52,71 Liczba dzieci z pogłębioną kifozą piersiową 150 105 45 Procent dzieci z pogłębioną kifozą piersiową 4,54 6,40 2,71 Liczba dzieci z pogłębioną lordozą lędźwiową 97 40 57 Procent dzieci z pogłębioną lordozą lędźwiową 2,94 2,44 3,43 Liczba dzieci z plecami płaskimi 67 26 41 Procent dzieci z plecami płaskimi 2,03 1,58 2,47 Liczba dzieci z deformacją klatki piersiowej 225 130 95 Procent dzieci z deformacją klatki piersiowej 6,82 7,92 5,72 Liczba dzieci z koślawością kolan 515 234 281 Prcent dzieci z koślawością kolan 15,60 14,26 16,93 Liczba dzieci z płaskostopiem 196 112 84 Procent dzieci z płaskostopiem 5,94 6,83 5,06 Liczba dzieci z koślawością pięt 753 419 334 Procent dzieci z koślwaością pięt 22,81 25,53 20,12 Liczba dzieci ze skróceniem kończyny dolnej 30 17 13 Procent dzieci ze skróceniem kończyny dolnej 0,91 1,04 0,78 9

Ocena wydolności fizycznej Do testu wydolności fizycznej dopuszczonych zostało 3002 dzieci. Z powodów zdrowotnych 299 dzieci zostało zwolnionych z testu. Wydolność fizyczna ŁĄCZNIE CHŁOPCY DZIEWCZĘTA ZWOLNIONO Z WYKONANIA TESTÓW WYSIŁKOWYCH 299 140 159 WYKONANNO TESTÓW WYSIŁKOWYCH 3002 1501 1501 3301 Bardzo dobra wydolność fizyczna 348 200 148 Dobra wydolność fizyczna 822 437 385 Zadowalajaca wydolność fizyczna 874 409 465 Słaba (poniżej normy) wydolność fizyczna 958 455 503 Odsetek dzieci (%) z poszcególnymi ocenami masy ciała 3002 1501 1501 PROCENT DZIECI Z WYDOLNOŚCIĄ BARDZO DOBRĄ 11,59 13,32 9,86 PROCENT DZIECI Z WYDOLNOŚCIĄ DOBRĄ 27,38 29,11 25,65 PROCENT DZIECI Z WYDOLNOŚCIĄ ZADOWALAJĄCĄ 29,11 27,25 30,98 PROCENT DZIECI Z WYDOLNOŚCIĄ PONIŻEJ NORMY 31,91 30,31 33,51 100,00 100,00 100,00 Ocena masy ciała Odsetek dzieci (%) z poszczególnymi ocenami masy ciała Odsetek dzieci z niedoborem masy ciała 7,89 7,41 8,37 Odsetek dzieci z prawidlową masą ciała 67,69 64,94 70,44 Odsetek dzieci z nadwagą 14,92 17,04 12,81 Odsetek dzieci z otyłością 9,49 10,62 8,37 Razem 100,00 100,00 100,00 10

Uwagi: Głównym zadaniem programu Zdrowy Uczeń jest promowanie zdrowego stylu życia wśród dzieci w szkołach podstawowych poprzez przekazanie dzieciom, ich opiekunom i nauczycielom zaleceń postępowania prozdrowotnego. Przekonanie do zasad zdrowego stylu życia w perspektywie długofalowej( wieloletniej) daje szansę zmniejszenia liczby schorzeń zwyrodnieniowo- przeciążeniowych narządu ruchu oraz tzw. chorób cywilizacyjnych ( np. choroby wieńcowej, udaru mózgu, cukrzycy ). Sposób postępowania z dzieckiem jest planowany indywidualnie na podstawie przeprowadzonego badania obejmującego ocenę: postawy ciała, wydolności fizycznej, ciśnienia tętniczego krwi oraz wagi i wzrostu. W przypadku stwierdzenia istotnych odchyleń od normy wymagających leczenia, dzieci kierowane są do odpowiedniej poradni specjalistycznej, zaś pozostałe dzieci otrzymują zalecenia odnośnie postępowania w domu i szkole. Ocena postawy ciała ma za zadanie wczesne wykrycie wad postawy, a szczególnie objawów skoliozy trójpłaszczyznowej i bocznego skrzywienia kręgosłupa. W roku 2008 tylko u nieco ponad 11% dzieci postawa ciała nie budziła zastrzeżeń, u blisko 89% dzieci stwierdzono różne wady postawy, w tym skoliozę u 2% badanej populacji, a boczne skrzywienie kręgosłupa u 25%. Wszystkie dzieci ze stwierdzoną skoliozą oraz z dużymi innymi wadami w postawie wymagającymi leczenia kierowane są do poradni rehabilitacyjnej i/ lub ortopedycznej. Pozostałe dzieci otrzymują zalecenia, które powinny być wykorzystane w trakcie zajęć wychowanie fizycznego, gimnastyki korekcyjnej, zajęć pozalekcyjnych i w domu. Wszystkie dzieci otrzymują także zalecenie odnośnie ponownej kontroli postawy. Jest to o tyle istotne, że badanie postawy ciała jest badaniem subiektywnym, a sama postawa u tego samego dziecka wykazuje dużą zmienność w czasie. W związku z tym stwierdzony także w 2008 roku spadek diagnozowanych skolioz (2%- 2008r, 4%-2007r) wymaga dalszych obserwacji. Wydolność fizyczna jest parametrem odzwierciedlającym sprawność serca i układu krążenia przy obciążeniu wysiłkiem fizycznym. Wydolność poniżej normy była stwierdzana u 32% badanych dzieci. Świadczy to najczęściej o zbyt małej ilości ruchu i zajęć sportowych u tych dzieci, czyli braku nawyku aktywnego spędzania wolnego czasu. Zasygnalizowanie tego problemu opiekunom daje szansę na podjęcie próby zmiany stylu życia dzieci. Prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi jest jednym z istotnych parametrów zdrowia. Pojedynczy pomiar nie jest podstawą do postawienia rozpoznania, w związku z tym dzieci, u których stwierdzono za wysokie ciśnienie, kierowane są na ponowną kontrolę do pielęgniarki szkolnej. Jeżeli przy kolejnych kontrolach zostanie potwierdzone zbyt wysokie ciśnienie, dzieci kierowane są do lekarza. W roku 2008 w trakcie pierwszego badania stwierdzono podwyższone ciśnienie krwi u 7,1% dzieci, przy czym częściej były to dzieci otyłe. 11

Ocena stanu odżywienia u dzieci odbywa się na podstawie wskaźnika BMI ( wskaźnik wagowo- wzrostowy) w odniesieniu do siatek centylowych. Pra widłowe BMI to jeden ze wskaźników harmonijnego rozwoju dziecka. Badania z 2008 roku wykazały, że odsetek dzieci z nadwagą i otyłych wynosi 24,4% populacji. Jeżeli nadmiar masy ciała pozostanie u tych dzieci do wieku dorosłego, wszystkie one są zagrożone wystąpieniem tzw. chorób cywilizacyjnych. U większości osób nadmiar masy ciała wynika z błędów dietetycznych i zbyt małej ilości ruchu. Opiekunowie dzieci otrzymują wskazówki odnośnie koniecznych zmian w diecie, a także konieczności zwiększenia codziennego wysiłku fizycznego. W walce z problemem związanym z nadwaga u dzieci wydaje się, że istotne byłoby podjęcie próby wyeliminowania ze sklepików szkolnych takich produktów jak: słodycze, słodzone napoje, jedzenie typu fast-food, by nie wyrabiać u dzieci złych nawyków żywieniowych. Program Zdrowy Uczeń poprzez szeroką diagnostykę i edukację prozdrowotną ma szansę wpłynąć na zdrowy rozwój dzieci, a w perspektywie długofalowej na rozwój zdrowego społeczeństwa. Następne strony zawierają: 1. Przykładowa karta badania dziecka str.1. 2. Przykładowa karta badania dziecka str.2. 12

Przykładowa karta badania dziecka str.1. 13

Przykładowa karta badania dziecka str.2. 14