Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010 Recenzenci: prof. zw. dr hab. Anna Przecławska prof. zw. dr hab. Jerzy Niemiec Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART Zdjęcie na okładce: Lee Prince Fotolia Publikacja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie ISBN 978-83-7850-244-9 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010
Spis treści Wstęp... 9 Część I Aksjologiczny kontekst pracy socjalnej Ewa Kantowicz Między profesjonalizmem a osobistym zaangażowaniem dylematy etyczne pracy socjalnej Between Professionalism and Personal Commitment Ethical Dilemmas in Social Work... 15 Ryszard Bera Aksjologiczne aspekty pracy socjalnej Axiological Aspects of Social Work... 27 Józefa Matejek, Ewelina Zdebska Etyczne podstawy funkcjonowania przyszłych pracowników socjalnych w zawodzie Ethical Foundations for the Functioning of Prospective Social Workers... 37 Teresa Zbyrad Zawodowa deformacja idei pomagania teoria a realia The Professional Deformation of Idea of Help The Theory and the Realities... 45 Renata Franczak Refleksje dotyczące etyki i aksjologii w kontekście pracy socjalnej Reflections on Ethics and Axiology in the Context of Social Work... 57 Joanna Konaszewska Wartości moralne cenione przez pracownika socjalnego Moral Values Cherished by the Social Worker... 65
6 Spis treści Część II Prakseologiczny wymiar profesjonalnej pomocy potrzebującym Beata Krzesińska-Żach Pracownik socjalny w przestrzeni życia dziecka chorego A Social Worker in the Domain of a Sick Child s Life... 77 Edyta Siwińska Pracownik socjalny w obliczu sytuacji rodziny w żałobie Social Worker in Face of Family During the Mourning... 85 Anna Dąbrowska Praca socjalna z osobami niepełnosprawnymi doświadczającymi uszkodzenia słuchu w środowiskach ich zamieszkania Social Work with the Disabled Experiencing Hearing Impairment in Their Home Environment... 93 Anna Weissbrot-Koziarka Poradnictwo socjalne dla rodzin ubogich Social Counselling for Poor Families... 101 Anna Fidelus Problemy interakcji w pracy socjalnej z osobami opuszczającymi placówki resocjalizacyjne The Pathology of Interactions in Social Work with Ex-criminals... 109 Joanna Rajewska de Mezer Rola organów pomocy społecznej w przeciwdziałaniu postępowi procesu demoralizacji nieletnich i pomocy w ich reintegracji społecznej (na przykładzie wychowanków opuszczających zakłady poprawcze) The Role of Social Assistance Bodies in Counteracting the Process of Demoralization of Juveniles and Assistance in Their Reintegration into Society (for Example the Youth Leaving a Detention Centre)... 119 Anna Dudak Stowarzyszenie na rzecz obrony praw ojca jako instytucja świadcząca pomoc i wsparcie społeczne The Association for Father s Rights as an Institution Providing Social Assistance and Support... 131
Spis treści 7 Renata Kowal Doradca zawodowy, pracownik socjalny, wolontariusz realizatorzy zadań pracy socjalnej Vocational Advisor, Social Worker, Volunteer Implementers of Social Work Objectives... 139 Andrzej Różański Obraz pracownika socjalnego analiza treści tekstu w lokalnej prasie An Image of the Social Worker Analysis of the Content in the Local Press... 147 Kamila Zdanowicz-Kucharczyk Wizerunek dziecka ulicy w oczach wychowawców The Adult s Sight on Street Child... 157 Agata Chabior Funkcje klubu seniora Functions of the Senior s Club... 169 Anna Kłos Część III Pomoc potrzebującym w wymiarze prawnym i praktyce społecznej Kształtowanie się przestrzeni pracy socjalnej w Polsce w minionym trzydziestoleciu Evolution of the Area of Social Work in Poland in the Past Thirty Years... 177 Jakub Polanowski Pojęcie pracy socjalnej w przepisach Ustawy z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej. Wybrane zagadnienia The Notion of Social Work in the Provisions of the 12 March 2004 Social Assistance Act. Selected Problems... 189 Małgorzata Wolska-Długosz Rozmiary i formy pomocy społecznej wobec rodzin w kryzysie świadczone przez MOPR w Kielcach Volume and Forms of Social Assistance to Families in Crisis Provided by the Municipal Centre for Family Assistance in Kielce... 199
8 Spis treści Lucyna Adamowska Formy pomocy finansowej świadczone dziecku i rodzinie z tytułu zaopatrzenia społecznego. Świadczenia nienależnie pobrane Forms of Financial Assistance Paid to a Child and a Family for Social Provision. Unduly Received Benefits... 211 Bibliografi a... 219 Informacje o autorach... 231 Spis schematów, tabel i wykresów... 233
Wstęp Praca socjalna ujmowana jest zarówno jako teoretyczna refleksja, jak i praktyka społeczna, przy czym wymiary te współistnieją ze sobą. Aby móc identyfikować, analizować i oceniać niepokojące kwestie społeczne, a następnie podejmować skuteczną interwencję (zmianę), praktyk powinien działać, opierając się na refleksji naukowej. Współcześnie działania pomocowe są realizowane nie tylko w znanych dotychczas obszarach, ale pojawiają się również nowe, w których pracownik socjalny uczy się radzić sobie z wyzwaniami. Pojawienie się nowych przestrzeni pracy socjalnej warunkowane jest wieloma czynnikami, m.in. narastającymi skutkami globalizacji, postępem naukowo-technicznym oraz przeobrażeniami społeczno-demograficznymi. Pracownik socjalny jako realizator pomocy społecznej jest zobligowany do kompetentnego rozwiązywania problemów doświadczanych przez swoich klientów. W związku z tym przedstawicielom tej grupy zawodowej stawiane są coraz to nowe wymagania, dotyczące między innymi umiejętności nawiązywania współpracy interdyscyplinarnej, współdziałania w zespole, pozyskiwania funduszy unijnych czy też mediacji i skutecznej interwencji kryzysowej. W polu działań podejmowanych przez pracownika socjalnego centralne miejsce powinny zajmować wartości będące wyznacznikiem jego profesjonalizmu. Wartości są szczególnie ważne w sytuacji, gdy człowiek odgrywa rolę, która z uwagi na treść realizowanych zadań ma służyć dobru jednostki, czyli tam, gdzie praca zawodowa staje się misją społeczną. Zawód pracownika socjalnego wymaga kierowania się stałymi wartościami i przestrzegania ich. Kwestia ta jest tym bardziej kluczowa, iż w praktyce zawodowej często spotyka się on z zaprzeczeniem wszelkich zasad życia społecznego, a więc wartości ukierunkowują działanie ludzkie, w tym społeczne, które odbywa się dla ludzi i poprzez ludzi. Tematyka niniejszego zbioru tekstów koncentruje się wokół zagadnień związanych z polem pracy socjalnej, a szczególnie z nowymi przestrzeniami działania w nim. Pojęcie działania występujące w tytule monografii jest w mowie potocznej używane w różnych znaczeniach (Szymczak 1978), dotyczy bowiem aktywności człowieka w wielu sferach życia. Jak podaje J.-M. Barbier (2006, s. 7), [...] praca, życie społeczne, życie osobiste, a więc sfery, w które angażujemy się codziennie, składają się z nieustannych konstrukcji i rekonstrukcji naszych dzia-
10 Wstęp łań, zorientowanych, chociażby w minimalnym zakresie, na transformację świata. Jednocześnie uczestniczą one w nieustannym konstruowaniu i rekonstruowaniu nas samych jako podmiotów. Praca socjalna jest tym zawodem, który jest związany z oddziaływaniem na Innego, służy przekształcaniu jego aktywności; jej intencją jest transformacja waloryzowana stosunków między podmiotami jednostkowymi lub zbiorowymi a ich otoczeniem społecznym (Barbier 2006, s. 8). J.M. Barier podkreśla, że trud uświadomienia sobie działania oraz nadania mu przez podmioty działające i relacji znaczenia jest ważny dla tego podmiotu z trzech powodów: [...] poznania, opisu, a zwłaszcza oceny działania w sferze społecznej, orientowania działania, odnajdywania racji podejmowania aktywności, kształcenia, kształtowania do podejmowania działania (za: Marynowicz-Hetka 2006b, s. 18). Istotnymi wyznacznikmi ludzkiego działania są czas i przestrzeń. W odróżnieniu od obszaru/płaszczyzny (są one dwuwymiarowe) pojęcie przestrzeni stanowi trzeci wymiar, czyli to, co wypełnia dany obszar. W pedagogice społecznej termin ten jest bliski środowisku niewidzialnemu. Odnosi się do [...] stanowienia stosunków (relacji) społecznych (między jednostkami) w polu działania, a zwłaszcza analizy elementów (poznawczych, afektywnych i działaniowych) i związków między nimi w tymże procesie tworzenia stosunków społecznych (Marynowicz-Hetka 2006a, s. 89). Szczegółową analizę działania społecznego przeprowadziła Ewa Marynowicz-Hetka (2006a). Jej zdaniem [...] samo działanie można pojmować jako jednostkową organizację działalności, charakteryzującą się jednością sensu i/lub znaczenia, jakie nadaje jej podmiot indywidualny lub zespołowy (Marynowicz-Hetka 2006a, s. 100). Powołując się na stanowisko J.-M. Barbiera i Marca H. Souleta, autorka stwierdza, że [...] działanie społeczne wyraża się w strukturyzowaniu teraźniejszości przez przyszłość i nadawaniu sensu antycypacji. [...] Celem działania społecznego, rozumianym jako pewne wyobrażenie stanu finalnego danej sytuacji, która spowodowała podjęcie działania [...], jest przekształcanie i transformacja rzeczywistości społecznej (Marynowicz-Hetka 2006a, s. 100). Tak pojmowane działanie zawiera takie elementy, jak: definiowanie sytuacji, jej określenie, wyjaśnienie, nadanie sensu i analizowanie jej kontekstu;
Wstęp 11 orientowanie działania przez określenie jego celów i uzasadnień; podejmowanie aktywności lub jej projektowanie albo wskazanie na konieczność jej podjęcia, uwzględniając warunki działania, tj. kompetencje podmiotu działającego, kontekst społeczny orz poziomy, metody i techniki działania (Marynowicz-Hetka 2006a). Praca socjalna jest pojmowana przez pedagogikę społeczną jako pole działania społecznego różnych podmiotów zorientowanych na pomoc w rozwoju i towarzyszenie jednostkom, grupom społecznym i społecznościom w przełamywaniu sytuacji trudnych (Marynowicz-Hetka 2006a, s. 356). Działania w polu pracy socjalnej mogą być ukierunkowane na następujące funkcje: ochronną (pracownik socjalny jest strażnikiem i stabilizatorem zmian w życiu społecznym oraz dystrybutorem dóbr), kontestującą (występuje w roli rzecznika osób i grup wyłączonych lub zagrożonych wyłączeniem z życia społecznego), mediacyjną (celem działania jest porozumienie i zrozumienie, a także rozwój; uwaga pracownika socjalnego jest skupiona na opracowaniu wspólnie z podopiecznym projektu kontraktu) (Marynowicz-Hetka 2006a). Anna Przecławska zwraca uwagę na wielość przestrzeni, jakie są lub mogą być udziałem człowieka. Według autorki, [...] los człowieka kształtuje się na przecięciu różnych wymiarów przestrzeni. Jest to przestrzeń fizyczna, społeczna, temporalna (tu szczególne miejsce zajmuje przestrzeń historyczna), przestrzeń symboliczna, psychologiczna; coraz większego znaczenia nabiera przestrzeń informatyczna, istnieje przestrzeń moralna, jest też przestrzeń, którą nazwałam przestrzenią transcendencji. Zmiany powstające w wyniku rozwoju cywilizacji i przeobrażeń społecznych zachodzą w obrębie każdej z tych przestrzeni, a także w proporcjach kształtujących relacje między tymi przestrzeniami (Przecławska 2000, s. 76). Książka, którą oddajemy do rąk Czytelnika, składa się z trzech części. Autorzy pierwszej z nich naświetlają problematykę pracy socjalnej w wymiarze aksjologicznym. Punktem wyjścia proponowanego ujęcia jest artykuł Ewy Kantowicz, opisujący dylematy etyczne pracy socjalnej w kontekście profesjonalizmu i osobistego zaangażowania. Wątek ten rozwija Ryszard Bera, podejmując się empirycznego wyjaśnienia aksjologicznych aspektów pracy socjalnej. Zagadnienie etycznych podstaw funkcjonowania obecnych i przyszłych pracowników socjalnych w zawodzie oraz deformacji idei pomagania kontynuują autorzy pozostałych artykułów zamieszczonych w tej części. W drugiej części publikacji szczególną uwagę poświęcono kwestiom związanym z obszarem praktyki społecznej, ponieważ jak zauważa E. Kantowicz (2001) praca socjalna jest dyscypliną teoretyczno-praktyczną ukształtowaną na
12 Wstęp podłożu różnych tradycji i koncepcji decydujących o jej tożsamości. Zróżnicowanie tematyczne tej części odzwierciedla wielość problemów, z którymi ta grupa zawodowa musi sobie radzić w codziennej pracy. Autorzy opisują w tej części działania socjalne skierowane zarówno do dzieci, jak i dorosłych, m.in. osób chorych, niepełnosprawnych i resocjalizowanych. Przeważa tu zainteresowanie pracą socjalną na rzecz rodzin, w tym rodzin w żałobie oraz ubogich. Teksty obrazują także wybrane przykłady pomocy instytucjonalnej, np. działalności stowarzyszenia obrony praw ojca czy klubu seniora. Poszukiwania badawcze przedstawione w części drugiej koncentrują się również na wybranych aspektach funkcjonowania realizatorów zadań pracy socjalnej. Artykuły z obszaru pomocy potrzebującym w wymiarze prawnym i praktyce społecznej składają się na część trzecią prezentowanego tomu. Jednym z warunków skuteczności pomocy człowiekowi znajdującemu się w trudnej sytuacji życiowej jest znajomość przepisów prawnych, dlatego przedstawiono także wybrane zagadnienia prawne dotyczące wsparcia społecznego. W ostatniej części zamieszczono również teksty autorów podejmujących problematykę zmian w zakresie funkcjonowania systemu zabezpieczenia społecznego i ich konsekwencji dla osób doświadczających problemów społecznych. Publikacja skierowana jest do szerokiego grona odbiorców zarówno teoretyków, jak i praktyków pracy socjalnej. Mamy nadzieję, że jej lektura wzbogaci wiedzę Czytelnika o pracy socjalnej w jej różnych polach oraz że zebrany materiał będzie pomocny w analizie i interpretacji współczesnych zjawisk społecznych, a także w działaniu pracowników służb pomocowych. Marta Czechowska-Bieluga, Anna Kanios i Lucyna Adamska