UKŁAD NERWOWY opracowanie: Robert Duszyński 1
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Układ nerwowy człowieka (łac. systema nervosum) zbudowany jest z tkanki nerwowej, integruje działalność organizmu, rejestruje bodźce, przetwarza zawartą w nich informację oraz steruje czynnościami organizmu: ruchem mięśni oraz wydzielaniem hormonów. 2
PODZIAŁ UKŁADU NERWOWEGO Podział topograficzny * Ośrodkowy (centralny) układ nerwowy o Mózgowie (kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek, rdzeń przedłużony) o Rdzeń kręgowy * Obwodowy układ nerwowy o Nerwy czaszkowe o Nerwy rdzeniowe Podział czynnościowy * Układ nerwowy somatyczny o Układ piramidowy o Układ pozapiramidowy * Autonomiczny układ nerwowy o Część współczulna (sympatyczny) o Część przywspółczulna 3
NEURON - KOMÓRKA NERWOWA Podstawowym elementem układu nerwowego jest komórka nerwowa z odchodzącymi od niej wypustkami, zwana neuronem. Neuron składa się z bańkowatego ciała komórkowego z jądrem (perikarion) oraz odchodzących od ciała licznych wypustek. Wypustki te tworzą drzewkowate rozgałęzienia zwane dendrytami. Jedna z wypustek jest o wiele dłuższa od pozostałych, pokryta jasną otoczką mielinową i nosi ona nazwę neurytu lub aksonu. Długość aksonu może dochodzić do 1 metra. Neurony kontaktują się ze sobą za pośrednictwem łącz, zwanych synapsami. Ich liczba jest wielokrotnie większa niż liczba komórek nerwowych, ponieważ każda wypustka tworzy wiele kontaktów synaptycznych z innymi komórkami nerwowymi. Neurony tworzą synapsy nie tylko z komórkami nerwowymi, lecz także z innymi typami komórek (np. z komórkami mięśniowymi, komórkami narządów zmysłów). 4
BUDOWA NEURONU 5
DZIAŁANIE NEURONU Głównym zadaniem neuronów jest przyjmowanie, przetwarzanie i przekazywanie informacji w postaci bodźców elektrycznych. Każda komórka nerwowa otrzymuje informacje przekazaną od innych neuronów, a także od innych wyspecjalizowanych komórek - receptorów narządów zmysłowych, bądź bezpośrednio ze środowiska zewnętrznego przez wyspecjalizowane dendryty. Informacje te przekazuje komórka dalej poprzez akson. Przekazywane i przetwarzane w neuronach informacje są zakodowane w postaci sygnałów elektrycznych lub chemicznych. Ważną rolę w tym procesie pełni osłonka mielinowa aksonu. Jest ona zbudowana z lipidów i pełni rolę izolatora. Po obu jej stronach zgromadzone są ładunki elektryczne po wewnętrznej ładunki ujemne (aniony), po zewnętrznej dodatnie (kationy). Komórka jest więc spolaryzowana, a występująca po obu stronach błony różnica potencjałów nosi nazwę potencjału błonowego. W stanie spoczynku potencjał ten wynosi od 50 do 100 mv 6
OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY Inaczej centralny układ nerwowy (CUN) jest to najważniejsza część układu nerwowego kręgowców. Ośrodkowy układ nerwowy jest chroniony przez kości czaszki oraz kręgosłup. Zbudowany jest z istoty szarej i białej. Częścią składową istoty szarej są komórki nerwowe. Oprócz nich znajdują się włókna nerwowe rdzenne i bezrdzenne, tkanka glejowa i naczynia krwionośne wraz z paskami tkanki łącznej. Skład istoty białej to tkanka glejowa, naczynia włókien nerwowych nie mających osłonki Schwanna. 7
OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą: * mózgowie, dzielące się na: o rdzeń przedłużony, w którym znajdują się ośrodki kierujące odruchami bezwarunkowymi ośrodki oddechowe, regulujące pracę serca, ciśnienie krwi, ośrodki odpowiedzialne za żucie, połykanie, wydzielanie śliny, ośrodki kojarzeniowe słuchu i równowagi oraz koordynacji ruchowej. o tyłomózgowie, będący ośrodkiem kontroli, koordynacji i regulacji ruchów, odpowiedzialnym za utrzymanie równowagi ciała. o śródmózgowie, czyli pierwotny ośrodek analizy wzroku i słuchu. o międzymózgowie, w którym znajdują się ośrodki nerwowe głodu/sytości, termoregulacji, pragnienia, agresji/ucieczki, popędu płciowego i instynktu macierzyńskiego. o kresomózgowie dwie półkule pokryte korą mózgową, dzielącą się na płaty: + czołowy - związany m.in. z pamięcią, uwagą, kontrolą zachowania, planowaniem, hamowaniem reakcji, zawiera również ośrodki ruchowe oraz pole Broca (zazwyczaj w lewej półkuli), związane z kontrolą ekspresji mowy, + ciemieniowy - zawiera m.in. ośrodki czucia skórnego, rozumienia i kojarzenia informacji pochodzących ze zmysłów oraz ośrodki uwagi, + potyliczny - ośrodki wzrokowe, + skroniowy - zawiera m.in. ośrodek rozumienia wrażeń słuchowych (pole Wernickego, zazwyczaj w lewej półkuli) a także ośrodki związane z emocjami oraz pamięcią, * rdzeń kręgowy 8
BUDOWA MÓZGU 9
MÓZGOWIE - BUDOWA Najważniejsze jego funkcje to sterowanie, nadzorowanie działania, homeostaza organizmu (m.in. częstość akcji serca, ciśnienie tętnicze krwi, równowaga wodno-elektrolitowa, temperatura ciała), a także wyższe funkcje nerwowe (funkcje poznawcze, popędowe, pamięć i uczenie się). U ssaków mózgowie składa się z pięciu zasadniczych części. Są to: 1. kresomózgowie (telencephalon) 2. międzymózgowie (diencephalon) 3. śródmózgowie (mesencephalon) 4. tyłomózgowie (metencephalon) 5. rdzeń przedłużony (tyłomózgowie wtórne, rdzeniomózgowie) (myelencephalon lub medulla oblongata) Używa się też uproszczonego podziału: 1. półkule mózgu 2. pień mózgu 10
MÓZGOWIE - BUDOWA Wyróżnia się trzy opony mózgowia (meninges encephali): 1. opona twarda mózgowia (dura mater encephali) - najbardziej zewnętrzna 2. pajęczynówka mózgowia (arachnoidea encephali) - środkowa 3. opona miękka mózgowia (pia mater encephali) - bezpośrednio przylegająca do mózgowia W mózgowiu występują komory mózgowia (ventriculi cerebri): * w kresomózgowiu dwie komory boczne (czyli komora I oraz II), * w międzymózgowiu komora III (połączona z komorami bocznymi), * w rdzeniomózgowiu komora IV (łączy się z komorą III w śródmózgowiu wodociągiem Sylwiusza) Komory mózgowia wypełnia płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) - wodnista, przejrzysta, zasadowa ciecz (wypełnia również kanał ośrodkowy rdzenia kręgowego, jamę podtwardówkową i podpajęczynówkową oraz zbiorniki podpajęczynówkowe). 11
KORA MÓZGU - KRESOMÓZGOWIE (telencephalon) płat czołowy płat ciemieniowy Kresomózgowie, inaczej mózg (łac. cerebrum) - część mózgowia obejmująca półkule mózgu, spoidła mózgu (w tym ciało modzelowate), blaszkę krańcową, jądra podstawne oraz węchomózgowie. Kresomózgowie nadzoruje większość czynności fizycznych i umysłowych. Różne obszary kresomózgowia są odpowiedzialne za rozmaite reakcje świadome. płat potyliczny płat skroniowy Kresomózgowie skupia ponad połowę neurytów, zbudowane jest z dwóch półkul mózgowych oddzielonych podłużną szczeliną. Powierzchnię mózgu tworzą silne fałdy zwane zakrętami, porozdzielane bruzdami (Rolanda, Sylwiusza). 12
MIĘDZYMÓZGOWIE (diencephalon) Część mózgowia kręgowców zawierająca trzecią komorę mózgu. Po obu stronach zlokalizowane jest wzgórze (thalamus) podzielone na wiele jąder. Do tylnej powierzchni wzgórza przywierają ciała kolankowate (corpora geniculata) zawzgórza (metathalamus). Sklepienie trzeciej komory - nadwzgórze (epithalamus) różnicuje się na narządy szyszynkowe: szyszynkę, narząd przyszyszynkowy, czołowy i ciemieniowy. Dno trzeciej komory - podwzgórze (hypothalamus) składa się z części wzrokowej: przysadka (hypophysis), lejek (infundibulum), pasma wzrokowe (tractus optici) i ich skrzyżowanie (chiasma opticum)) i sutkowatej. Międzymózgowie położone jest między spoidłem mózgu przednim (commissura cerebri anterior) i tylnym (c. c. posterior). Funkcje: * Ośrodek regulacji metabolizmu * otrzymywanie informacji czuciowych ze wszystkich układów czuciowych z wyjątkiem węchowego i wysyłanie połączenia do kory, jąder podstawy i podwzgórza. * bardzo istotna rola w integracji informacji czuciowych i ruchowych. * Wzgórze jest podstawowym ośrodkiem czucia powierzchniowego. * Narządy szyszynkowe pełnią funkcję wewnątrzwydzielniczą, są wrażliwe na światło. * Podwzgórze jest nadrzędnym ośrodkiem układu autonomicznego. * Przysadka jest między innymi gruczołem dokrewnym. 13
ŚRÓDMÓZGOWIE (mesencephalon) Środkowa część mózgowia u kręgowców, w której znajduje się tzw. wodociąg mózgu zwany też wodociągiem Sylwiusza łączący III i IV komorę mózgową. Śródmózgowie łączy się z móżdżkiem i rdzeniem przedłużonym oraz z międzymózgowiem. U ssaków część grzbietowa śródmózgowia utworzona jest przez blaszkę czworaczą (lamina quadrigemina), w której wyróżnia się wzgórki przednie i tylne lub pokrywę wzrokową zróżnicowaną na ciałka bliźniacze (corpora bigemina), czyli płaty wzrokowe (lobi optici) u pozostałych kręgowców. Śródmózgowie jest ośrodkiem wzrokowym, a u niższych kręgowców (ryby, płazy) jest także ośrodkiem integracji bodźców zmysłowych. U ssaków jest tylko ośrodkiem odruchowym zmysłów wzroku i słuchu. 14
TYŁOMÓZGOWIE (metencephalon) O s t a t n i z t r z e c h p i e r w o t n y c h pęcherzyków mózgowych, rozwojowa część mózgowia. W okresie 5. tygodnia rozwoju zarodkowego ulega podziałowi na tyłomózgowie wtórne (zamózgowie), z którego powstają móżdżek i most oraz rdzeniomózgowie, z którego powstaje rdzeń przedłużony. Tyłomózgowie wtórne składa się z: półkul móżdżku i mostu. 1. : posterior medullary velum 2. : Choroid plexus 3. : Cisterna cerebellodellaris of subarachnoid cavity 4. : Central canal 5. : Corpora quadrigemina 6. : Cerabral peduncle 7. : Anterior medullary velum 8. : Ependymal lining of ventricle 9. : Cisterna pontis of subarachnoid cavity Stanowi odruchowy ośrodek kaszlu, w y d z i e l a n i a ś l i n y, p o ł y k a n i a, automatyczne ośrodki oddychania, hamowania skurczów serca, wydzielania potu, naczyniowo-ruchowy i inne. Móżdzek wytwarza niewielkie impulsy odpowiedzialne za lekkie fizjologiczne napięcie mięśni szkieletowych (tonus). 15
ZAMÓZGOWIE (tyłomózgowie wtórne, rdzeniomózgowie) (myelencephalon, medulla oblongata) Rdzeń przedłużony (łac. medulla oblongata) - część mózgowia (dokładniej tyłomózgowia) o kształcie ściętego stożka, łączy rdzeń kręgowy z móżdżkiem. Skupione są w nim ośrodki nerwowe odpowiedzialne za funkcje odruchowe (mimowolne): ośrodek oddechowy, ośrodek ruchowy, ośrodek naczynioruchowy, ośrodek sercowy, ośrodek ssania, ośrodek żucia, ośrodek połykania, a także ośrodki odpowiedzialne za: wymioty, kichanie, kaszel, ziewanie, wydzielanie potu. Uszkodzenie rdzenia przedłużonego niesie ze sobą poważne zagrożenie życia.powoduje też paraliż od oczu w dół. 16
RDZEŃ KRĘGOWY 17
UKŁAD OBWODOWY Obwodowy układ nerwowy składa się z układu somatycznego i autonomicznego. Nerwy przekazują informacje pomiędzy ośrodkowym układem nerwowym i poszczególnymi narządami. Część somatyczna obwodowego układu nerwowego przewodzi impulsy nerwowe pomiędzy receptorami, ośrodkowym układem nerwowym a mięśniami lub gruczołami. Część autonomiczna łączy ośrodkowy układ nerwowy i narządy wewnętrzne, jak np. serce czy żołądek. Obwodowy układ nerwowy obejmuje 12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów rdzeniowych. Uszkodzenia obwodowego układu nerwowego powodują niedowłady lub porażenia mięśni oraz zaburzenia czucia. Składa się on również z nerwów czuciowych - przewodzących impulsy do ośrodkowego układu nerwowego, oraz nerwów ruchowych- za których pośrednictwem impulsy wędrują do mięśni i gruczołów, oraz nerwów mieszanych, tj. ruchowo-czuciowych. 18
NERWY CZASZKOWE 12 par nerwów, które wychodzą i/lub wchodzą bezpośrednio do mózgowia, w zależności od tego czy są to nerwy ruchowe, czuciowe, czy mieszane. Jądra początkowe tych nerwów znajdują się bezpośrednio w mózgu. * I - nerwy węchowe * II - nerw wzrokowy * III - nerw okoruchowy * IV - nerw bloczkowy * V - nerw trójdzielny * VI - nerw odwodzący * VII - nerw twarzowy * VIII - nerw przedsionkowo-ślimakowy * IX - nerw językowo-gardłowy * X - nerw błędny * XI - nerw dodatkowy * XII - nerw podjęzykowy 19
NERWY RDZENIOWE (nerves spinales) Nerw rdzeniowy - nerw odchodzący od rdzenia kręgowego, opuszcza go przez otwory międzykręgowe, które są utworzone przez wcięcie kręgowe dolne i górne. Każdy z nerwów rdzeniowych tworzony jest przez opuszczające rdzeń kręgowy korzenie (patrz rysunek): wychodzący z rogów przednich korzeń przedni (radix anterior s. ventralis) oraz wchodzący do rdzenia przez rogi tylne korzeń tylny (grzbietowy; radix posterior s. dorsalis), na którym występuje zwój rdzeniowy (ganglion spinale). Z połączenia obu korzeni powstaje pień nerwu rdzeniowego (truncus nervi spinalis), z którego odchodzą 4 gałęzie. Najpotężniejsza z nich jest brzuszna, czyli przednia (ramus ventralis s. anterior) - gałęzie te tworzą sploty. W przeciwieństwie do nich gałąź tylna, zwana grzbietową (ramus dorsalis s. posterior), zwykle zwojów nie tworzy, unerwiając m.in. głębokie mięśnie i skórę grzbietu. Za to gałąź łącząca (ramus comunicans) łączy się z pniem współczulnym (truncus sympathicus) - możemy z uwagi na rodzaj przebiegających nią włókien wyróżnić jej część białą (albus) - włókna przedzwojowe - i szarą (grisueus) włókna zazwojowe. Niepozorna jest gałąź oponowa (ramus meningeus), która z powrotem wraca do kanału kręgowego, unerwiając m.in. opony rdzenia. 20
Jest 31 par tychże nerwów i dzielą się one na: * nerwy szyjne C1-C8 (8 par) * nerwy piersiowe Th1-Th12 (12 par) * nerwy lędźwiowe L1-L5 (5 par) * nerwy krzyżowe S1-S5 (5 par) * nerwy guziczne Co1 (1 para) PODZIAŁ NERWÓW RDZENIOWYCH 21
NERWY RDZENIOWE W odcinku szyjnym jest 8 par nerwów rdzeniowych - z ich gałęzi przednich powstają dwa sploty: splot szyjny, utworzony z gałęzi przednich od pierwszego do czwartego nerwu szyjnego, i splot ramienny, w skład którego wchodzą gałęzie przednie od piątego do ósmego szyjnego i pierwszego nerwu piersiowego. Splot szyjny unerwia szyję i częściowo głowę. Najdłuższą jego gałęzią jest nerw przeponowy. Od splotu ramiennego odchodzą nerwy do kończyny górnej: nerw łokciowy, nerw promieniowy, nerw pośrodkowy, nerw pachowy, a także i nerw mięśniowo-skórny, ponadto nerwy skórne przyśrodkowe ramienia i przedramienia. W odcinku piersiowym gałęzie przednie nie tworzą splotów, a oddają 12 par nerwów międzyżebrowych, zaopatrujących ściany klatki piersiowej i górną część przedniej ściany brzucha. 22
NERWY RDZENIOWE W odcinku lędźwiowym jest 5 nerwów rdzeniowych, których gałęzie przednie tworzą splot lędźwiowy, od którego odchodzą nerwy zaopatrujące dolną część ściany brzucha i częściowo kończynę dolną. Największym nerwem tego splotu jest nerw udowy, a najdłuższym nerw udowo-goleniowy, trzeba zaznaczyć, że jest on też i najdłuższym nerwem ciała człowieka. Odcinek krzyżowy liczy również pięć nerwów, których gałęzie przednie wraz z gałęzią od ostatniego nerwu lędźwiowego i pierwszego guzicznego tworzą splot krzyżowy. Gałęzie tego splotu zaopatrują ścianę miednicy i większą część kończyny dolnej. Największym nerwem tego splotu jest nerw kulszowy, który w okolicy dołu podkolanowego dzieli się na nerw piszczelowy i nerw strzałkowy wspólny. 23
SOMATYCZNY UKŁAD NERWOWY Układ somatyczny odpowiedzialny za kontakt ze środowiskiem zewnętrznym oraz szybkie reagowanie w przypadku zachodzących w nim zmian. Układ somatyczny unerwia mięśnie szkieletowe i kieruje ich pracą oraz pracą gruczołów skórnych i komórek barwnikowych skóry. Działanie tego układu w dużym stopniu podlega kontroli świadomości. Jest przeciwieństwem autonomicznego układu nerwowego. Układ piramidowy część układu nerwowego kontrolująca ruchy dowolne i postawę ciała. Układ piramidowy posiada dwie drogi unerwiające ruchowo mięśnie. Pierwsza z nich to droga korowojądrowa, która unerwia mięśnie twarzoczaszki, szyi a także część mięśnia czworobocznego grzbietu. Druga to droga korowo-rdzeniowa, która unerwia resztę mięśni organizmu. Układ pozapiramidowy (układ podkorowy, układ ruchowy prążkowiowy, łac. systema extrapyramidale) wraz z układem piramidowym bierze udział w wykonywaniu przez organizm czynności ruchowej. Jeśli jednak układ piramidowy zajmuje się czynnościami, które wymagają od nas skupienia (np. nauka, jazdy na rowerze, nauka pisania), to układ pozapiramidowy powoli przejmuje i automatyzuje czynności, które wcześniej były pod kontrolą układu piramidowego. Układ pozapiramidowy jest więc układem wspomagającym, odciążającym nas od skupiania się nad codziennymi czynnościami, umożliwiający nam pewną automatyzację. Współdziała w wyzwalaniu ruchów dowolnych i regulowaniu napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych. 24
AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY (systema autonomicum) Autonomiczny układ nerwowy (łac. część układu nerwowego, którego nerwy unerwiają narządy wewnętrzne. Wyodrębniony ze względu na pełnione przez siebie funkcje i budowę. W przeciwieństwie do somatycznego układu nerwowego, działanie układu autonomicznego powoduje reakcje niezależne od naszej woli, czyli np. wydzielanie soku żołądkowego, ruchy perystaltyczne jelit itd. Układ autonomiczny dzieli się na układ współczulny, inaczej sympatyczny (pobudzający) i przywspółczulny, inaczej parasympatyczny (hamujący). Wszystkie narządy wewnętrzne są unerwione jednocześnie przez oba te układy - ich działanie jest względem siebie antagonistyczne. W sytuacjach stresowych działanie układu współczulnego przeważa nad działaniem ukł. przywspółczulnego. Część sympatyczna i parasympatyczna wzajemnie uzupełniają się w działaniu. Wyróżnia się następujące różnice w stosunku do somatycznego układu nerwowego: * nierównomierne rozmieszczenie ośrodków w OUN, * występowanie włókien nerwowych przed- i zazwojowych, * odmienna budowa, * względnie wolne przewodzenie impulsów nerwowych 0,5 m/s, * wydzielanie w synapsach eferentnych nie tylko acetylocholiny, ale również noradrenaliny, * efektory, którymi są: mięśnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły. 25
CZYNNOŚCI UKŁADU AUTONOMICZNEGO * rozszerzanie lub zwężanie źrenicy; * pobudzanie ślinianek do wydzielania śliny lub ich hamowanie; * przyśpieszanie lub hamowanie czynności serca; * rozkurczanie lub zwężanie oskrzeli; * zwężanie naczyń krwionośnych powodujące wzrost ciśnienia tętniczego krwi/ rozszerzanie naczyń krwionośnych powodujące spadek ciśnienia tętniczego krwi; * pobudzenie gruczołów nadnerczowych do wydzielania; * nasilenie skurczów przewodu pokarmowego; * rozszerzanie/ kurczenie pęcherza moczowego. Większość narządów wewnętrznych jest unerwiana zarówno przez włókna układu współczulnego, jak i przywspółczulnego. Obie części tego układu działają jednocześnie, a harmonijna praca danego narządu jest efektem ich współdziałania. 26
UKŁAD WSPÓŁCZULNY Układ współczulny, sympatyczny - część autonomicznego układu nerwowego, odpowiadająca za przygotowanie organizmu do walki bądź ucieczki. Jest on aktywny w czasie stresu i powoduje następujące reakcje organizmu: * wzmożone wydzielanie gęstej śliny, * szybsza praca serca, * zwiększenie dostawy glukozy do mięśni i mózgu przez rozkład glikogenu w wątrobie, * rozszerzenie źrenic, * rozkurcz mięśnia rzęskowego oka (zwolnienie akomodacji), * stroszenie włosów, * wydzielanie potu na dłoniach, * reakcja "walcz albo uciekaj", * rozkurcz mięśnia wypieracza moczu i jednoczesny skurcz mięśnia zwieracza cewki moczowej, * pobudzenie nadnerczy do produkcji adrenaliny (hormonu walki), * wzmaga skurcz mięśni gładkich, * podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi poprzez zwężenie naczyń krwionośnych, * wydzielanie łez, * rozszerzenie mięśni oskrzeli w płucach. Po zniknięciu zagrożenia, układ ten wyłącza się, a efekty jego pobudzenia są likwidowane przez układ przywspółczulny. Neurotransmiterem układu we włóknach przedzwojowych jest acetylocholina, która działa na receptory nikotynowe. W odpowiedzi włókna zazwojwe wydzielają noradrenalinę, a przy długotrwałym działaniu także adrenalinę, które z kolei działają na receptor adrenergiczny. 27
UKŁAD PRZYWSPÓŁCZULNY Układ przywspółczulny, parasympatyczny - odpowiedzialny za odpoczynek organizmu i poprawę trawienia. W uproszczeniu można powiedzieć, że działa on antagonistycznie (odwrotnie) do układu współczulnego. Włókna nerwowe układu przywspółczulnego wychodzą z pnia mózgu. Większość z nich przebiega wspólnie z nerwem błędnym, dochodząc do płuc, serca, żołądka, jelit, wątroby itp. W układzie tym występują zwoje, leżące w pobliżu unerwianych narządów lub w samych narządach oraz sploty (np. splot sercowy, płucny), natomiast w przeciwieństwie do niego układ przywspółczulny nie reaguje jako całość, lecz aktywizuje tylko te funkcje, które są niezbędne w danym czasie. Neurotransmiterem układu jest wyłącznie acetylocholina (zarówno we włóknach przed- jak i zazwojwych), która pobudza receptory muskarynowe i nikotynowe. Ośrodki układu przywspółczulnego znajdują się w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego (S2-S4) oraz w jądrach przywspółczulnych nerwów czaszkowych III, VII, IX i X. Czynności układu: * zwężanie źrenicy * nasilenie wydzielania śliny * hamowanie czynności serca (zmniejszanie siły skurczu) * zwężanie oskrzeli * rozszerzanie naczyń krwionośnych powodujące spadek ciśnienia tętniczego krwi * nasilanie skurczów przewodu pokarmowego * kurczenie pęcherza moczowego * wzrost wydzielania insuliny Substancje pobudzające czynność tego układu nazywa się parasympatykomimetykami, natomiast substancje hamujące układ przywspółczulny nazywa się parasympatykolitykami (cholinolitykami). Niektóre z nich, zarówno pobudzające jak i hamujące, stosuje się w lecznictwie. 28