Na okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum Fot. Jacenty Urbaniak

Transkrypt

1

2

3

4

5 RECENZENT Prof. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Na okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum Fot. Jacenty Urbaniak OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCIN Jacenty Urbaniak Jerzy Walocha Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną. Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax Dystrybucja: tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr

6 Pamięci Profesora dr. hab. med. Andrzeja Skawiny

7

8 SPIS TREŚCI Wprowadzenie do anatomii układu nerwowego... 9 Rozwój ośrodkowego układu nerwowego Ośrodkowy układ nerwowy uwagi ogólne Rdzeń kręgowy Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego Unaczynienie rdzenia kręgowego Zestawienie dróg nerwowych rdzenia kręgowego Opony mózgowia Opona miękka mózgowia Opona pajęcza mózgowia Opona twarda Wypustki (fałdy) opony twardej Zatoki żylne opony twardej Górny zespół zatok Dolny zespół zatok Unaczynienie opony twardej Unerwienie opony twardej Unaczynienie mózgowia Krążenie oboczne oraz anatomiczne podstawy krążenia obocznego Zestawienie unaczynienia poszczególnych części mózgowia Odpływ krwi żylnej z mózgowia Pień mózgu Budowa zewnętrzna pnia mózgu Rdzeń przedłużony Most Śródmózgowie Budowa wewnętrzna pnia mózgu Móżdżek Budowa wewnętrzna móżdżku Podział filogenetyczny móżdżku Połączenia móżdżku Czynności móżdżku Komora IV Śródmózgowie Pokrywa śródmózgowia Nakrywka śródmózgowia Odnoga mózgu Międzymózgowie Podwzgórze Wzgórze Zawzgórze Nadwzgórze Niskowzgórze

9 8 Komora III Twór siatkowaty Miejsca wyjścia nerwów czaszkowych z mózgowia Schemat lokalizacji jąder nerwów czaszkowych Kresomózgowie Płat wyspowy wyspa Płat czołowy Płat ciemieniowy Płat skroniowy Płat potyliczny Ośrodki kory mózgowej. Pola Brodmanna Lokalizacja czynnościowa w korze mózgu Istota szara kresomózgowia jądra podstawne Istota biała półkul mózgu Torebka wewnętrzna Droga wzrokowa Droga słuchowa Drogi projekcyjne ośrodkowego układu nerwowego drogi zstępujące Drogi piramidowe Układ pozapiramidowy Drogi wstępujące (czuciowe) Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa Droga jądrowo-wzgórzowo-korowa Drogi czucia głębokiego (proprioceptywnego) nieświadomego. Drogi rdzeniowo- -móżdżkowe Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna Pęczki podłużne Pęczek podłużny grzbietowy Pęczek podłużny przyśrodkowy Komora boczna Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego (Przestrzenie płynowe) Drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego Układ limbiczny (Broca 1878) Droga węchowa Droga równowagi Droga smakowa Układ nerwowy autonomiczny Ośrodki autonomicznego układu nerwowego Ośrodki układu autonomicznego w rdzeniu kręgowym Układ współczulny Układ przywspółczulny Piśmiennictwo Spis rycin

10 WPROWADZENIE DO ANATOMII UKŁADU NERWOWEGO Układ nerwowy jest najważniejszym układem integrującym funkcjonowanie tkanek i narządów człowieka. Jego złożona budowa warunkuje różne pod względem rodzaju podziały. Stąd też dla pełniejszego zrozumienia zagadnienia istnieje potrzeba całościowego spojrzenia na problem, zarówno od strony anatomii, fizjologii, jak i histologii. W podziale anatomicznym (topograficznym) układ nerwowy dzielimy na: układ nerwowy ośrodkowy (centralny); układ nerwowy obwodowy. W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą struktury zawarte w jamie czaszki (mózgowie) oraz w kanale kręgowym (rdzeń kręgowy). W mózgowiu wyróżniamy mózg, pień mózgu i móżdżek. Mózg zbudowany jest z kresomózgowia parzystego (półkul mózgowych) i kresomózgowia nieparzystego. W pniu mózgu wyróżniamy: rdzeń przedłużony; most; śródmózgowie; międzymózgowie (które czynnościowo należy do pnia mózgu, a rozwojowo do mózgu). Obwodowy układ nerwowy zbudowany jest z nerwów czaszkowych (12 par) (i związanych z nimi zwojów) oraz nerwów rdzeniowych (31 par) i struktur z nimi związanych: korzeni przednich i tylnych nerwów rdzeniowych; gałęzi nerwów rdzeniowych; splotów nerwowych (w tym: splotów nerwów rdzeniowych); nerwów obwodowych; zwojów. Podział czynnościowy układu nerwowego polega na wydzieleniu dwóch odrębnych części, które sprawują kontrolę nad mięśniami szkieletowymi i są odpowiedzialne za doprowadzanie bodźców czuciowych z ekstero- i proprioreceptorów (układ nerwowy somatyczny) oraz kontrolę mięśniówki gładkiej (także mięsień sercowy) i wydzielanie gruczołów, a także doprowadzanie bodźców czuciowych z interoreceptorów (układ nerwowy autonomiczny, inaczej wegetatywny). Układ nerwowy somatyczny przynajmniej częściowo podlega naszej woli, podczas gdy układ autonomiczny pracuje w zasadzie niezależnie. W układzie autonomicznym wyróżnia się dwie części, zwykle o przeciwstawnym działaniu (na zasadzie bata i lejców ): część współczulną (sympatyczną) i przywspółczulną (parasympatyczną).

11 10 Układ somatyczny ma dwie części (dwa układy): czuciową; ruchową. Układ czuciowy zapewnia organizmowi stały dopływ informacji ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. W układzie czuciowym wyróżnia się: receptory; włókna (drogi) czuciowe; ośrodki czuciowe: a) korowe (między innymi korowy ośrodek czucia pole 3,1,2 wg Brodmanna); b) podkorowe (wzgórze); c) jądra czuciowe (w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym). Układ ruchowy obejmuje: 1) narząd ruchu: czynny mięśnie bierny kości i ich połączenia 2) neuron ruchowy obwodowy, czyli dolny neuron ruchowy komórki ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego i komórki jąder ruchowych nerwów czaszkowych wraz z ich neurytami, które biegną w strukturach obwodowego układu nerwowego do efektorów; 3) neuron ruchowy ośrodkowy, czyli górny neuron ruchowy komórki ruchowe pól ruchowych kory mózgu wraz z ich neurytami, które tworzą drogę piramidową (droga korowo-rdzeniowa i droga korowo-jądrowa); 4) układ pozapiramidowy; 5) móżdżek; 6) twór siatkowaty; 7) ośrodki kojarzeniowe (scalające, asocjacyjne). Podstawową jednostką strukturalną układu nerwowego jest komórka nerwowa (neuron). Jest ona zbudowana z ciała komórki (perikarionu) i wypustek, wśród których wyróżnia się wypustki prowadzące impuls do ciała komórki (dendryty) oraz wypustkę prowadzącą impuls od ciała komórki (neuryt, akson, włókno osiowe). Ogólnie wypustki określa się mianem włókien nerwowych. Istotny jest fakt, że przewodnictwo we włóknach nerwowych jest zawsze jednokierunkowe. Wyróżniamy komórki nerwowe pseudojednobiegunowe, dwubiegunowe (np. w siatkówce lub okolicy węchowej jamy nosowej) i wielobiegunowe. Bardzo rzadko u kręgowców występują neurony jednobiegunowe, które mogą posiadać tylko dendryt lub tylko neuryt.

12 PIŚMIENNICTWO 1. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Anatomia topograficzna. Przewodnik do ćwiczeń prosektoryjnych polsko-angielski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Aleksandrowicz R., Gołąb B., Narkiewicz O.: Mianownictwo anatomiczne. PZWL, Warszawa Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych łacińsko- -polsko-angielski. PZWL, Warszawa Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa Bidziński J.: Neurochirurgia. PZWL, Warszawa Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. IV. Układ nerwowy ośrodkowy. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. V. Układ nerwowy obwodowy. Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa Duus P.: Diagnostyka topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa Fix J.D.: Neuroanatomy. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo Fix J.D., Dudek R.W.: Embryology. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo Gołąb B.K.: Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego. PZWL, Warszawa Jakimowicz W.: Neurologia kliniczna w zarysie. PZWL, Warszawa Lippert H.: Anatomia. T. 1 i 2. Wydanie I polskie pod redakcją R. Aleksandrowicza. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław Łasiński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa Moore K.L., Persaud T.V.N.: The Developing Human. Clinically Oriented Embryology. W.B. Saunders Company. Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokio Mumenthaler M., Mattle H.: Neurologia. Urban & Partner, Wrocław Narkiewicz O., Moryś J.: Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Sadler T.W.: Medical embryology. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa Urbanowicz Z.: Anatomia człowieka. Słownik encyklopedyczny. Wydawnictwo Literackie, Lublin Walecki J. (red.): Neuroradiologia. Upowszechnianie Nauki Oświata UN-O, Warszawa Whitemore I.: Terminologia Anatomica. IFAA, FCAT. Georg Thieme Verlag. Germany, Williams P.L., Warwick R., Dyson M., Bannister L.W.: Gray s Anatomy. 27th edition. Churchill Livingstone. Edinburgh, London, Melbourne and New York Woźniak W.: Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2001.

13

14 SPIS RYCIN strona Ryc. 1. Typy komórek nerwowych: A jednobiegunowa, B pseudojednobiegunowa, C dwubiegunowa, D wielobiegunowa Ryc. 2. Schemat synapsy chemicznej: A część presynaptyczna, B część postsynaptyczna, C szczelina synaptyczna, M mitochondria, PM pęcherzyki z neuromediatorem Ryc. 3. Schemat łuku odruchowego: A receptor w mięśniu szkieletowym, B dendryt komórki zwoju rdzeniowego (międzykręgowego), C zwój rdzeniowy (międzykręgowy), D neuryt zwoju, E neuron pośredniczący, F alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, G płytka neuromotoryczna Ryc. 4. Zasadnicze różnice w przekazie impulsu nerwowego w układzie autonomicznym i somatycznym: A włókno przedzwojowe, B włókno pozazwojowe, C zwój rdzeniowy (międzykręgowy), D alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, M mięsień szkieletowy, N naczynie krwionośne Ryc. 5. Schemat przebiegu włókien nerwowych w obwodowym układzie nerwowym: linią ciągłą włókna ruchowe i włókna czuciowe, linią kreskowaną włókna autonomiczne (sympatyczne) przedzwojowe, linią z kresek i kropek włókna autonomiczne (sympatyczne) pozazwojowe. A zwój rdzeniowy (międzykręgowy), B alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, C zwój przykręgowy (zwój pnia współczulnego), D zwój przedkręgowy, E nerw trzewny Ryc. 6. Schemat rozmieszczenia jąder autonomicznych w rdzeniu kręgowym: ISPB istota szara pośrednia boczna (zawierająca zarówno jądro pośrednio-boczne, jak i jądro pośrednio-przyśrodkowe). A jądro pośrednio-boczne, B jądro pośrednio- -przyśrodkowe Ryc. 7. Schemat podziału pierwotnych pęcherzyków mózgowych Ryc. 8. Przekrój poziomy przez rdzeń kręgowy Ryc. 9. Strefy Rexeda Ryc. 10. Wzajemny stosunek rdzenia kręgowego i kręgosłupa Ryc. 11. Tętnice rdzeniowe w górnym odcinku części szyjnej rdzenia kręgowego Ryc. 12. Unaczynienie tętnicze odcinka piersiowego rdzenia kręgowego Ryc. 13. Rozmieszczenie najważniejszych dróg wstępujących i zstępujących na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego Ryc. 14. Zaopatrzenie tętnicze mózgowia na przekroju czołowym Ryc. 15. Koło tętnicze mózgu (Willisa) Ryc. 16. Unaczynienie korowe kresomózgowia: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa Ryc. 17. Koło żylne mózgu Ryc. 18. Pień mózgu powierzchnia brzuszna Ryc. 19. Pień mózgu powierzchnia grzbietowa Ryc. 20. Móżdżek (widok od góry) Ryc. 21. Śródmózgowie przekrój czołowy Ryc. 22. Sklepienie

15 176 Ryc. 23. Najważniejsze zakręty kresomózgowia: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa, C powierzchnia podstawna Ryc. 24. Bruzdy kresomózgowia: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa, C powierzchnia podstawna Ryc. 25. Najważniejsze ośrodki korowe: A powierzchnia górno-boczna, B powierzchnia przyśrodkowa Ryc. 26. Przekrój przez wyspę jądra podstawne Ryc. 27. Droga wzrokowa Ryc. 28. Droga słuchowa Ryc. 29. Droga korowo-rdzeniowa Ryc. 30. Droga korowo-jądrowa (korowo-opuszkowa) na przykładzie jądra ruchowego nerwu twarzowego Ryc. 31. Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa Ryc. 32. Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa Ryc. 33. Drogi rdzeniowo-móżdżkowe Ryc. 34. Schemat połączeń komór mózgu: A widok z boku, B widok z góry Ryc. 35. Układ limbiczny połączenia Ryc. 36. Droga równowagi Ryc. 37. Schemat układu współczulnego Ryc. 38. Schemat układu przywspółczulnego

16 REDAKTOR Dorota Węgierska KOREKTA Barbara Rydzewska SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax