Sprawozdanie z działalności. Okręgowego Inspektoratu Pracy. w Rzeszowie. w roku 2010

Sprawozdanie z działalności Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie w roku 2010 Rzeszów, luty 2011

SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE 3 1. Podstawy prawne, zakres działania i uprawnienia PIP 3 2. Program działania PIP na rok 2010 6 II. DZIAŁANOŚĆ KONTROLNO NADZORCZA 10 III. WYNIKI DZIAŁAŃ KONTROLNYCH 20 1. Wynagrodzenia za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy 20 2. Przestrzeganie przepisów o czasie pracy 23 3. Kontrole związane z badaniem skarg 26 4. Kontrole legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej 29 5. Badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy 38 6. Przestrzeganie prawa pracy, w tym bhp, w zakładach zajmujących się pozyskiwaniem, transportem i wstępnym przetwarzaniem drewna 50 7. Przestrzeganie przepisów dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych 55 8. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy na budowach 52 IV. PREWENCJA I PROMOCJA OCHRONY PRACY 71 V. WSPÓŁDZIAŁANIE NA RZECZ OCHRONY PRACY 95 VI. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 107 2

I. WPROWADZENIE 1. Podstawy prawne, zakres działania i uprawnienia PIP Państwowa Inspekcja Pracy jest podległym Sejmowi organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej. Zakres jej zadań, uprawnień i organizację wewnętrzną określa obowiązująca od dnia 1.07.2007r. ustawa z dnia 13.04.2007r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589) oraz statut stanowiący załącznik do zarządzenia Marszałka Sejmu z dnia 27.08.2007r. w sprawie nadania statutu Państwowej Inspekcji Pracy (MP Nr 58, poz. 657 z późn. zm.). Nadzór nad instytucją sprawuje Rada Ochrony Pracy powołana przez Marszałka Sejmu. Państwową Inspekcją Pracy kieruje Główny Inspektor Pracy przy pomocy zastępców i okręgowych inspektorów pracy. Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie obejmuje zakresem swojej właściwości terytorialnej obszar województwa podkarpackiego. W jego ramach funkcjonują trzy oddziały: w Krośnie, Przemyślu i Tarnobrzegu. Do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy w szczególności: nadzór i kontrola przestrzegania prawa pracy (w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych), a także zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz osobom wykonującym na własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę nie będącego pracodawcą, na rzecz którego taka praca jest świadczona, 3

kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposażenie maszyn i innych urządzeń technicznych oraz technologii, kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, wykonywania działalności oraz kontrola informowania powiatowych urzędów pracy przez bezrobotnych o podjęciu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności, opłacania składek na Fundusz Pracy, prowadzenia agencji zatrudnienia zgodnie z warunkami określonymi w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej oraz wykonywania pracy przez cudzoziemców, uczestnictwo w przejmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych obiektów budowlanych albo ich części w zakresie ustalonym w odrębnych przepisach, kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu, podlegających ocenie zgodności, w zakresie spełniania przez nie zasadniczych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, określonych w odrębnych przepisach, nadzór nad spełnianiem przez pracodawców obowiązków w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), badanie i analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, kontrola stosowania środków zapobiegających tym wypadkom i chorobom, na zasadach określonych w przepisach prawa pracy, inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym, współdziałanie z organami ochrony środowiska w zakresie kontroli przestrzegania przez pracodawców przepisów o przeciwdziałaniu zagrożeniom dla środowiska, kontrola przestrzegania wymagań bhp, o których mowa w ustawie z dnia 22.06.2001r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. z 2007r. Nr 36, poz. 233 ze zmianami), opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu prawa pracy oraz inicjowanie prac legislacyjnych w tej dziedzinie, wnoszenie powództw (a za zgodą zainteresowanej osoby - uczestniczenie w postępowaniu przed sądem pracy) o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączą- 4

cy strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy, ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika, określonych w kodeksie pracy, a także innych wykroczeń związanych z wykonywaniem pracy zarobkowej oraz udział w postępowaniu w tych sprawach przed sądami w charakterze oskarżyciela publicznego. Od dnia 5 maja 2005r. do zadań PIP należy również współpraca z urzędami państw członkowskich Unii Europejskiej, odpowiedzialnymi za nadzorowanie warunków pracy i zatrudnienia pracowników skierowanych do wykonywania pracy na ich terytorium na określony czas przez pracodawcę mającego siedzibę w państwie będącym członkiem Unii Europejskiej. W celu realizacji zadań organy PIP zostały wyposażone w szczególności w uprawnienie przeprowadzania czynności kontrolnych wobec podmiotów, na rzecz których jest wykonywana praca przez osoby fizyczne - bez względu na podstawę świadczenia tej pracy oraz stosowania środków prawnych w przypadku stwierdzenia naruszeń przepisów prawa pracy lub przepisów dotyczących legalności zatrudnienia, tj.: nakazów usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, nakazów wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność, nakazów skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpowiednich kwalifikacji, nakazów wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, zakazów wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, 5

nakazów zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalności określonego rodzaju w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, nakazów wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi, wystąpień o usunięcie innych stwierdzonych naruszeń prawa, nakładania grzywien w drodze mandatów karnych (w maksymalnej wysokości do 2 tys. zł; jeżeli ukarany co najmniej dwukrotnie za wykroczenie przeciwko prawom pracownika popełnia w ciągu dwóch lat od dnia ostatniego ukarania takie wykroczenie, właściwy organ Państwowej Inspekcji Pracy może w postępowaniu mandatowym nałożyć grzywnę w wysokości do 5.000 zł) i kierowania do sądów wniosków o ukaranie. Państwowa Inspekcja Pracy przy realizacji swoich zadań współdziała ze związkami zawodowymi, organizacjami pracodawców, organami samorządu załogi, radami pracowników, społeczną inspekcją pracy oraz z organami administracji państwowej, a w szczególności z organami nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, Policją, Strażą Graniczną, Służbą Celną, urzędami skarbowymi i Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, a także organami samorządu terytorialnego. 2. Program działania PIP na rok 2010 Zgodnie z ustawą o Państwowej Inspekcji Pracy podstawowe zadania urzędu mają charakter kontrolno nadzorczy i prewencyjny. Skoncentrowane są przede wszystkim na branżach i zakładach pracy, w których występuje zdiagnozowany wcześniej zły stan warunków pracy. Ponadto podejmowane są działania monitorujące ukierunkowane na zbadanie sytuacji w wybranych obszarach, ustalenie skali i rodzaju występujących problemów oraz zaplanowanie i podjęcie działań zapobiegawczych. Między innymi z powyższych względów oprócz programów jednorocznych opracowywane są wieloletnie programy działania. 6

W 2010r. realizowany był I etap programu zaplanowanego na lata 2010 2012, obejmujący kompleksowe działania o charakterze kontrolnym: kontrole prac budowlanych, w tym rozbiórkowych oraz kontrole dotyczące budowy i remontów dróg, kontrole czasu prowadzenia pojazdu, przerw i czasu odpoczynku kierowców, bezpieczeństwo pracy w zakładach charakteryzujących się największym nasileniem zagrożeń zawodowych (wzmożony nadzór). Program działań jednorocznych realizowany w 2010r. obejmował następujące tematy: w zakresie bezpieczeństwa pracy: działania kontrolno nadzorcze w sektorze energetycznym, zarządzanie bezpieczeństwem w małych zakładach (do 50 osób), w których występuje duże nasilenie wypadków przy pracy, kontrole zakładów o potencjalnie wysokim ryzyku poważnej awarii przemysłowej, w tym zakładów z branży naftowej, zagrożenia czynnikami chemicznymi i fizycznymi w zakładach branży meblowej oraz produkujących wyroby z włókien poliestrowo szklanych, kontrole spełnienia wymagań minimalnych dla maszyn do obróbki plastycznej metali, przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy podczas usuwania wyrobów zawierających azbest z obiektów budowlanych i przemysłowych, szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, ocena ryzyka zawodowego, kontrole robót wykonywanych w miejscach ogólnodostępnych (zagrożenia o charakterze publicznym), realizacja zadań służby bhp, przestrzeganie przepisów ustawy o produktach biobójczych, przestrzeganie przez pracodawców wymagań związanych z bezpieczeństwem przewozu drogowego towarów niebezpiecznych. 7

w zakresie prawa pracy: funkcjonowanie ustaw antykryzysowych, wynagrodzenia i inne świadczenia ze stosunku pracy, czas pracy w zakładach różnych branż, w tym w placówkach ochrony zdrowia. Znaczącą część zadań inspekcji stanowiły działania wynikające bezpośrednio z zapisów ustawowych, tzn.: badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (corocznie inspektorzy badają wszystkie zgłoszone wypadki śmiertelne, ciężkie oraz zbiorowe, a także część lekkich), uczestnictwo w przejmowaniu do eksploatacji nowo wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy, kontrole legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej obywateli polskich i cudzoziemców oraz kontrole przestrzegania przez agencje zatrudnienia przepisów ustawy o promocji zatrudnienia, ocena przestrzegania przepisów dotyczących osób niepełnosprawnych, ocena przestrzegania uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, ochrona pracy młodocianych, kontrole spełniania wymagań zasadniczych przez producentów i dostawców wyrobów, realizowanie zadań tzw. instytucji łącznikowej. Działania kontrolne polegały również na sprawdzaniu wykonania przez pracodawców środków prawnych, a zwłaszcza decyzji wydanych w czasie poprzedniej kontroli. Jest to ważne nie tylko ze względu na objęcie decyzji Państwowej Inspekcji Pracy przepisami o egzekucji administracyjnej, ale także stanowi istotny element skuteczności i efektywności działań kontrolnych. Szczególne znaczenie ma działalność inspekcji pracy związana z badaniem zgłaszanych skarg pracowniczych, oceną prawidłowości informacji - składanych do ZUS przez pracodawców - zawierających dane dla ustalenia składek na ubezpieczenie wypadkowe, wydawaniem i cofaniem przez inspektora pracy zezwoleń na wykonanie pracy lub innego zajęcia zarobkowego przez dziecko do ukończenia 16 roku 8

życia na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową. Inną ważną formą działania inspekcji pracy jest prowadzenie poradnictwa prawnego, technicznego oraz dotyczącego legalności zatrudnienia, świadczonego bezpłatnie. Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie w 2010r. realizował także dwa tzw. tematy własne: - przestrzeganie prawa pracy, w tym bhp, w zakładach zajmujących się pozyskiwaniem, transportem i wstępnym przetwarzaniem drewna, - kontrole połączone z działaniami prewencyjnymi w zakładach, w których miały miejsce śmiertelne lub ciężkie wypadki przy pracy. 9

II. DZIAŁALNOŚĆ KONTROLNO NADZORCZA Na terenie województwa podkarpackiego działa 152.618 podmiotów gospodarki narodowej (w liczbie tej nie ujęto osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne). Struktura podmiotów w podziale wg sekcji PKD przestawia się następująco: Wyszczególnienie Stan na 31.12.2010r. Ogółem, w tym: 152.618 Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybactwo 3.417 Górnictwo i wydobywanie 181 Przetwórstwo przemysłowe 14.674 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, gorącą wodę 126 Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja 411 Budownictwo 19.008 Handel, naprawa pojazdów samochodowych 45.628 Transport, gospodarka magazynowa 10.623 Zakwaterowanie i gastronomia 4.297 Informacja i komunikacja 2.949 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 4.507 Obsługa rynku nieruchomości 3.748 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 11.597 Administrowanie i działalność wspierająca 2.448 Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenia 1.919 społeczne Edukacja 5.716 Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 7.616 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 3.305 Pozostała działalność usługowa 10.446 Organizacje i zespoły eksterytorialne 2 Wg liczby pracujących podział przedstawia się następująco: 0 9 pracujących 144.429, 10 49 pracujących 6.757, 50 249 pracujących 1.230, 250 i więcej pracujących 202. Dokonując analizy powyższych danych można stwierdzić, że na terenie województwa podkarpackiego przeważają zakłady małe zatrudniające do 9 pracowników (w tej grupie osoby prowadzące działalność gospodarczą jednoosobowo), działające w branży handlowej. 10

W roku 2010 inspektorzy pracy przeprowadzili 5.439 kontroli w 3.889 podmiotach. Ponowne kontrole wynikały zwłaszcza z konieczności sprawdzenia wykonania wydanych wcześniej decyzji i wniosków. W kontrolowanych zakładach pracowało 237.740 osób, w tym na podstawie umów o pracę 215.518 pracowników, na podstawie umów cywilnoprawnych 9.166 osób oraz 1.979 podmiotów samozatrudniających się. Ponad połowa podmiotów objętych kontrolami (56%) nie zatrudniała więcej niż 9 pracowników, 28% zatrudniało od 10 do 49 pracowników, 12% zatrudniało od 50 do 249 pracowników, natomiast 4% skontrolowanych firm to zakłady duże, zatrudniające co najmniej 250 pracowników. W związku ze stwierdzonymi podczas kontroli naruszeniami prawa inspektorzy pracy wydali 21.353 decyzje (pisemne, ustne i wpisane do dziennika budowy). 406 decyzji nakazywało natychmiastowe wstrzymanie prac, a 715 wstrzymanie eksploatacji maszyn w związku ze stwierdzeniem bezpośredniego zagrożenia dla życia bądź zdrowia ludzi. Wydano także 273 decyzje nakazujące skierowanie do innych prac 811 osób zatrudnionych wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych oraz 29 decyzji zakazujących wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowił bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi. Oprócz decyzji dotyczących stanu bhp inspektorzy pracy wydali również 376 decyzji nakazujących wypłatę wynagrodzeń lub innych świadczeń ze stosunku pracy. Decyzje te dotyczyły wypłaty należności dla ponad 5.000 pracowników na łączną kwotę prawie 6,5 mln złotych. Zrealizowanych zostało - do momentu opracowania niniejszego sprawozdania 19.488 decyzji pisemnych i ustnych. Ponad 3.500 pracowników otrzymało należne świadczenia pieniężne na kwotę ogółem ponad 4,6 mln zł. W okresie sprawozdawczym z powodu niewykonania przez 74 pracodawców nałożonych na nich obowiązków wynikających z nakazów inspektorzy pracy skierowali 87 upomnień dotyczących 305 decyzji (53 upomnienia dotyczące 188 decyzji w zakresie bhp i 34 upomnienia dotyczące 177 decyzji płatniczych). 11

Pracodawcy wykonali 195 decyzji, 6 decyzji płatniczych jest w trakcie realizacji, dwóch pracodawców ogłosiło upadłość, inspektorzy pracy stwierdzili wygaśnięcie 15 decyzji i przedłużyli termin realizacji 8 decyzji. Zaplanowano rekontrole lub wszczęto postępowanie egzekucyjne w sprawie pozostałych decyzji. W związku z dalszym nierealizowaniem decyzji przez niektórych pracodawców w 2010r. wszczęto 14 postępowań egzekucyjnych. W celu przymuszenia do wykonania obowiązków wynikających z nakazów nałożono na 11 pracodawców 14 grzywien w łącznej kwocie 125.000 zł. Siedmiu pracodawców wykonało 15 decyzji bhp. Wobec nich grzywny zostały umorzone. Żaden z pracodawców nie zapłacił dobrowolnie grzywny w celu przymuszenia, dlatego sprawy zostały przekazane do właściwych urzędów skarbowych celem przymusowej egzekucji. Do urzędów skarbowych skierowano 10 tytułów wykonawczych na łączną kwotę 50.384 zł (grzywny w celu przymuszenia, opłaty za wydanie postanowienia o nałożeniu grzywny oraz koszty upomnień). W 2010r. do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie wniesiono 13 skarg na decyzje Okręgowego Inspektora Pracy w Rzeszowie. Jedna skarga została przez sąd odrzucona, dwanaście nie zostało jeszcze rozpatrzonych. W 2010r. sąd oddalił także 6 skarg wniesionych w latach poprzednich. W okresie sprawozdawczym inspektorzy pracy skierowali 3.006 wystąpień zawierających 18.143 wnioski. Wykonanie przez pracodawców 85% wniosków świadczy o dużej skuteczności tego środka prawnego. Stwierdziwszy fakt popełnienia wykroczenia przeciwko prawom pracownika inspektorzy pracy korzystali z przysługujących im uprawnień nakładania na sprawców grzywien w formie mandatów karnych (w sprawie 2.771 wykroczeń), kierowania do sądów wniosków o ukaranie (w przypadku 522 wykroczeń) oraz stosowania środków oddziaływania wychowawczego (odnośnie 1.038 wykroczeń). W 2010r. inspektorzy pracy nałożyli 967 mandatów karnych na łączną kwotę 1.100.900 zł (średnia grzywna 1.138 zł). Mandaty nadal stanowią najczęstszy rodzaj 12

sankcji zostały one zastosowane w 64% postępowań w sprawach o wykroczenia ze względu na prostą procedurę i dużą skuteczność. W związku z ujawnionymi wykroczeniami inspektorzy pracy skierowali do sądów 193 wnioski o ukaranie. Sądy wydały rozstrzygnięcia w 164 sprawach, przy czym w 158 orzekły karę grzywny (w tym 123 grzywny w formie wyroków nakazowych). Na uwagę zasługuje fakt, iż większość rozstrzygnięć (76%) zapadła w postępowaniu nakazowym, jest to bowiem najszybsza forma rozpatrywania spraw przez sądy. Łączna kwota orzeczonych przez sądy kar grzywny wyniosła 280.250 zł (w tym najwyższa orzeczona - 6.000 zł). W 2010r. sądy wydały dwa orzeczenia o uznaniu obwinionego za winnego popełnionych wykroczeń oraz odstąpiły od wymierzenia kar, trzech obwinionych uniewinniono. Inspektorzy pracy zastosowali także 638 środków oddziaływania wychowawczego w postaci ostrzeżeń lub pouczeń, a dotyczyły one w szczególności nieprawidłowości, które powstały bądź to z winy nieumyślnej, bądź pomyłki i które zostały natychmiast usunięte. Kontrolujący brali także pod uwagę warunki osobiste oraz sytuację majątkową sprawców. Uznawali, że ostrzeżenie spełni swoje cele w zakresie prewencji szczególnej i spowoduje, że osoby te nie popełnią podobnych wykroczeń w przyszłości. W 2010r. inspektorzy pracy skierowali do prokuratur 45 zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Do chwili opracowania niniejszego sprawozdania prokuratorzy wszczęli 33 postępowania, z których 7 zakończyło się skierowaniem aktów oskarżenia do sądów. W większości przypadków podstawą prawną zawiadomień był art. 225 2 kk (udaremnienie lub utrudnienie czynności kontrolnych), art. 218 1 kk (złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracowniczych), art. 219 3 kk (niezgłoszenie do ubezpieczenia społecznego wymaganych danych mających wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość) oraz art. 270 kk (podrobienie lub przerobienie dokumentu lub użycie takiego dokumentu jako autentycznego). Zakończyło się 5 postępowań i zapadły w nich wyroki karne. Pięć wyroków się uprawomocniło trzech obwinionych otrzymało kary grzywny, dwóch kary pozbawienia wolności w zawieszeniu. 13

Duża liczba zawiadomień dotyczących udaremnienia lub utrudnienia przeprowadzenia czynności kontrolnych przez inspektorów pracy (34 czyny) wyraźnie świadczy o tym, że pracodawcy mają świadomość popełniania wykroczeń przeciwko prawom pracowników, a udaremniając lub utrudniając kontrolę chcą uniknąć odpowiedzialności. Nie mają jednak wiedzy, że w ten sposób popełniają przestępstwo. Na zaistnienie przestępstw z art. 218 kk (10 czynów) ma wpływ wciąż trudna sytuacja materialna zakładów pracy, która w konsekwencji powoduje problemy z terminową wypłatą wynagrodzeń czy też innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. Przestępstwa z art. 219 3 kk (3 czyny) polegały na zatrudnianiu osób na czarno w celu uniknięcia obowiązku płacenia składek na ubezpieczenie społeczne, natomiast zawiadamiając prokuraturę o przestępstwach z art. 270 kk (3 czyny) inspektorzy pracy ujawnili poprawki na dokumentach (zaświadczeniach lekarskich z badań profilaktycznych) i podpisy na listach płac, których jak zeznali pracownicy nie składali. W celu zlikwidowania zjawiska nielegalnego zatrudniania inspektorzy pracy wnieśli w 2010r. powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy na rzecz 5 osób, które wykonywały pracę bez potwierdzenia umów o pracę na piśmie. W okresie objętym sprawozdaniem zapadły 4 prawomocne wyroki (w tym 2 ugody). W trzech przypadkach sądy ustaliły istnienie stosunku pracy, w jednym - strony połączyła umowa zlecenia. W 2010r. udzielono zainteresowanym 30.245 porad prawnych i 3.293 porad technicznych. Po porady zgłaszali się przede wszystkim pracownicy i byli pracownicy (59%), a także pracodawcy (31%). Ponadto porad udzielono m.in. związkom zawodowym, stronom umów cywilnoprawnych, społecznym inspektorom pracy, pracownikom służby bhp, osobom ubiegającym się o zatrudnienie, przedstawicielom innych organów i instytucji. Liczba udzielonych porad, która w roku sprawozdawczym przekroczyła 30 tys., świadczy o ogromnym zainteresowaniu tą formą działalności informacyjnej Państwowej Inspekcji Pracy. 14

Tematyka porad w roku 2010 Najczęściej zadawano pytania nt. nawiązywania i rozwiązywania stosunków pracy, wynagrodzeń za pracę, czasu pracy oraz urlopów. Tak jak i w latach ubiegłych dość liczną grupę stanowiły pytania dotyczące rozwiązywania umów o pracę, w tym z powodu choroby pracownika przekraczającej 182 dni, możliwości uzyskania odprawy pieniężnej, ale także przepisów ustawy o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego. Przedmiotem zapytań nadal były kwestie wydawania świadectw pracy, możliwości ich prostowania czy też wydawania duplikatów. Zadawano również pytania nt. możliwości zawierania dodatkowych umów zlecenia lub umów o pracę w ramach realizacji projektów unijnych. Do często powtarzających się pytań zaliczyć należy także te dotyczące prawidłowości wyliczenia wynagrodzenia za pracę, jak również innych świadczeń pieniężnych. Wątpliwości dotyczyły najczęściej zaliczenia dodatku nocnego do minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz wyliczenia dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych, ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy i wynagrodzenia chorobowego. Pytano również o zasady naliczania odpraw z tytułu zwolnienia pracownika z tzw. przyczyn ekonomicznych, odprawy emerytalnej, rentowej i pośmiertnej. Duża liczba pytań dotyczyła należności z tytułu podróży służbowych i innych świadczeń związanych z wykonywaniem pracy poza miejscem pracy określonym w umowie. Pracodawcy i pra- 15

cownicy nadal zainteresowani są kwestią nabycia przez pracowników uprawnień do dodatkowego wynagrodzenia rocznego, jak również zasadami jego wyliczenia. Duża grupa zapytań dotyczyła wątpliwości w zakresie wysokości wynagrodzenia za czas pełnionego dyżuru medycznego. Dużą grupę pytań - podobnie jak w latach wcześniejszych - stanowiły te dotyczące okresów rozliczeniowych, szczególnie w jakich systemach czasu pracy można stosować dany okres rozliczeniowy. Przedmiotem zainteresowań ze strony pracodawców nadal pozostawała możliwość przedłużenia obowiązującego u nich okresu rozliczeniowego w ramach obowiązującej ustawy o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców. Pytano o pojęcie doby pracowniczej, jak również o dobowy i tygodniowy okres odpoczynku, zasady rozliczania czasu pracy kierowców i pracowników medycznych. Pojawiały się pytania nt. zasad nabywania prawa do urlopu i zasad udzielania urlopu proporcjonalnego, konieczności wykorzystywania urlopu wypoczynkowego podczas wypowiedzenia umowy o pracę, jak również korzystania z urlopu na żądanie. Pracodawcy często pytali o zasady udzielania i obliczania dodatkowego urlopu należnego osobom zaliczonym do umiarkowanego lub znacznego stopnia niepełnosprawności. Pracownicy - ojcowie zainteresowani byli możliwością skorzystania z urlopu ojcowskiego. Strony pytały również o zasady korzystania z urlopu wychowawczego i możliwość podjęcia pracy zarobkowej podczas urlopu wychowawczego. W sferze zainteresowań pracodawców pozostawała kwestia długości okresu, na jaki mają obowiązek udzielać pracownicy przerwy na karmienie. Porady techniczne obejmowały głównie następujące zagadnienia: warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać obiekty i pomieszczenia pracy, szkolenia pracowników i pracodawców w zakresie bhp, wymagania kwalifikacyjne przy obsłudze maszyn, procedury ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, wyposażanie pracowników w środki ochrony indywidualnej i odzież roboczą, ocena ryzyka zawodowego, wymagania, jakie powinny spełniać pomieszczenia higienicznosanitarne, obowiązek tworzenia palarni na terenie zakładu, organizacja stanowisk pracy, ogrzewanie, wentylacja i oświetlenie pomieszczeń pracy, zasadnicze wymagania dla wyrobów, w tym maszyn i elementów bezpieczeństwa, dostosowanie maszyn dla minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy. 16

W roku sprawozdawczym wpłynęło do OIP 9 wniosków o rejestrację układów zbiorowych pracy, 98 wniosków o rejestrację protokołów dodatkowych oraz 44 wnioski o wpis informacji (w tym m.in.: 15 o zmianę nazwy lub adresu pracodawcy/organizacji związkowej, 7 o rozwiązanie organizacji związkowej, 5 o zawieszenie stosowania układu, 5 o wypowiedzenie układu). Odmówiono rozpatrzenia 20 wniosków, w tym: jednego wniosku o rejestrację układu, 13 wniosków o rejestrację protokołów dodatkowych i 6 wniosków o wpis informacji. Przyczyną odmów były braki formalne, tj. w szczególności wnioski nie zawierały wszystkich wymaganych informacji lub do wniosków nie dołączano wymaganej liczby egzemplarzy protokołów dodatkowych lub wymaganych przepisami dokumentów. W 2010r. zarejestrowano po raz pierwszy 2 zakładowe układy zbiorowe pracy, a 3 układy po rozwiązaniu uprzednio obowiązujących. Wszystkie układy przewidywały odprawy emerytalne i rentowe korzystniejsze niż ustalone w powszechnie obowiązujących przepisach oraz prawo do nagród jubileuszowych, 3 układy przewidywały korzystniejsze niż ustalone w kodeksie pracy zasady wynagradzania za pracę w niedziele, święta, dni dodatkowo wolne od pracy i w porze nocnej, 2 układy korzystniejsze niż ustalone w kodeksie pracy zasady wynagradzania za pracę w godzinach nadliczbowych i 2 układy dłuższe niż ustawowe okresy wypowiedzenia. W 2010r. do OIP w Rzeszowie zgłoszonych zostało 12 sporów zbiorowych pracy. Organizacje związkowe zgłosiły pracodawcom łącznie 17 żądań, z których 10 dotyczyło warunków płacy, 2 - warunków pracy, 2 - świadczeń socjalnych, a pozostałe 3 nie odpowiadały definicji sporu zbiorowego. Nie odnotowano żądań dotyczących praw i wolności związkowych. O zawarciu porozumień kończących spór zbiorowy powiadomiło OIP 5 firm, 2 pracodawców przysłało pisma, w których zaprzeczyli, jakoby w firmach toczyły się spory zbiorowe, a w 5 zakładach rokowania nadal trwają. W związku ze skierowanymi do Okręgowego Inspektoratu Pracy zawiadomieniami o zakończeniu budowy obiektu budowlanego i zamiarze przystąpienia do jego użytkowania objęto kontrolami 734 obiekty, w których przewidziano miejsca pracy. Były to głównie obiekty handlowo usługowe (319), użyteczności publicznej (szkoły, przedszkola, żłobki i zakłady opieki zdrowotnej 214) oraz produkcyjne 17

i magazynowe (131). Większość (54%) stanowiły obiekty nowo wybudowane, pozostałe zostały przebudowane, zmodernizowane lub przystosowane do nowych potrzeb. Jak wynika z przeprowadzonych kontroli najczęściej podobnie jak w latach poprzednich inspektorzy pracy stwierdzali niewłaściwy stan techniczny okien, drzwi i schodów (40% ogółu uchybień), często ujawniali również niewłaściwą wymianę powietrza w pomieszczeniach pracy i pomieszczeniach higienicznosanitarnych oraz niezapewnienie ogrzewania i oświetlenia. Korzystając z kompetencji do zajmowania stanowiska w sprawie zgodności wykonania obiektu budowlanego z projektem budowlanym (art. 56 ust. 1 ustawy prawo budowlane) inspektorzy pracy zgłosili 30 sprzeciwów oraz 401 uwag dotyczących obiektów, w których stwierdzono odstępstwa od projektów budowlanych, naruszające przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Jak wynika z uzyskanych informacji do momentu opracowania sprawozdania 24 obiekty, w stosunku do których wniesiono sprzeciwy, po usunięciu nieprawidłowości zostały dopuszczone do użytkowania. W toku kontroli inspektorzy pracy stwierdzili ponadto: wykonanie 8 obiektów budowlanych wg projektów nie zaopiniowanych przez rzeczoznawców ds. bhp (wystosowano zawiadomienia do organów wydających pozwolenia na budowę), 18 nieprawidłowych opinii rzeczoznawców ds. bhp (skierowano do rzeczoznawców pisma, w których poinformowano o zauważonych nieprawidłowościach, wnioskując o wnikliwsze i rzetelniejsze opiniowanie projektów), użytkowanie 9 obiektów bez wymaganych pozwoleń (zawiadomiono organy wydające pozwolenia na użytkowanie obiektów). W ocenie inspektorów pracy na skalę stwierdzonych nieprawidłowości rzutują błędy projektowe (powstałe na etapie opracowywania projektu budowlanego), które nie są eliminowane przez rzeczoznawców ds. bhp. Znaczną grupę stanowią błędy popełniane przez wykonawców oraz inspektorów nadzoru (nieprawidłowa kontrola zgodności realizacji obiektu budowlanego z projektem budowlanym). Istotną przyczyną niezgodności wybudowanych obiektów z projektami budowlanymi są odstępstwa od projektu, wymuszane na wykonawcach przez inwestorów. Ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy określają wymagania dla pomieszczeń pracy również w zakresie oświetlenia oraz usytuowania ich względem otaczającego terenu. W związku z wnioskami uzasadnionymi względami technolo- 18

gicznymi w sprawie odstępstw od wymogów przepisów Okręgowy Inspektor Pracy wydał 2 pozytywne opinie na zastosowanie w pomieszczeniach pracy oświetlenia wyłącznie elektrycznego oraz 50 pozytywnych opinii na usytuowanie pomieszczeń pracy poniżej poziomu otaczającego terenu. Państwowa Inspekcja Pracy jako tzw. instytucja łącznikowa współpracuje z urzędami państw członkowskich Unii Europejskiej, odpowiedzialnymi za nadzór nad warunkami pracy i zatrudnianie pracowników. Współpraca polega na: a) udzielaniu informacji o warunkach zatrudnienia pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej na określony czas, przez pracodawcę mającego siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, b) informowaniu o stwierdzonych wykroczeniach przeciwko prawom pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na określony czas przez pracodawcę mającego siedzibę w państwie będącym członkiem Unii Europejskiej. W 2010r. przeprowadzono 3 kontrole na wniosek Ministerstwa Pracy, Solidarności i Służby Publicznej we Francji. Badaniem objęto funkcjonowanie agencji pracy tymczasowej, zagadnienia czasu pracy i wypłaty wynagrodzeń oraz bezpiecznych warunków pracy pracowników skierowanych przez trzech pracodawców z Podkarpacia do pracy za granicą. 19

III. WYNIKI DZIAŁAŃ KONTROLNYCH W rozdziale tym zostanie dokonana analiza wybranych, charakterystycznych dla Okręgu zagadnień, które były badane podczas kontroli prowadzonych w roku 2010. 1. Wynagrodzenia za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy Podczas kontroli w zakresie prawnej ochrony pracy inspektorzy pracy zwracali uwagę na przestrzeganie przepisów dotyczących wypłat wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy. Jest to od kilku lat priorytet działalności Państwowej Inspekcji Pracy - z uwagi na znaczną skalę nieprawidłowości, jak i społeczne konsekwencje niewypełnienia przez pracodawców jednej z podstawowych gwarancji kodeksu pracy. Nieprzestrzeganie przepisów o wynagrodzeniach inspektorzy pracy ujawnili podobnie jak w roku 2009 w co czwartym zakładzie, w którym kontrolowali prawo pracy. 20

Inspektorzy pracy przeprowadzili 702 kontrole u 626 pracodawców. W skontrolowanych zakładach zatrudnionych było 55.623 pracowników. Liczba zakładów, w których Liczba Należna kwota Rodzaj nieprawidłowości stwierdzono pracowników w zł nieprawidłowości Niewypłacenie wynagrodzenia 94 3.353 5.680.341,09 Nieterminowe wypłacanie wynagrodzeń 169 5.545 - Obniżenie wynagrodzenia za pracę 36 387 197.440,44 w tym: - wypłacenie wynagrodzenia w wysokości niższej niż obowiązująca kwota minimalnego wynagrodzenia - wypłacenie wynagrodzenia w kwocie niższej niż to wynika z umowy o pracę Niewypłacenie lub obniżenie wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych Niewypłacenie lub obniżenie dodatkowego wynagrodzenia za pracę w porze nocnej Niewypłacenie lub obniżenie innych składników wynagrodzenia (dodatki służbowe, funkcyjne i inne) Niewypłacenie lub obniżenie premii regulaminowej Niewypłacenie lub obniżenie dodatkowego wynagrodzenia rocznego Niewypłacenie lub obniżenie wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy Niewypłacenie lub obniżenie ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop Niewypłacenie lub obniżenie nagrody jubileuszowej Niewypłacenie lub obniżenie wynagrodzenia za czas choroby Niewypłacenie lub obniżenie ekwiwalentu za używanie odzieży własnej Niewypłacenie lub obniżenie ekwiwalentu za pranie i naprawę odzieży roboczej Niewypłacenie lub obniżenie należności z tytułu podróży służbowych Niewypłacenie lub obniżenie wynagrodzenia za pracę w godzinach przekraczających obowiązujący wymiar czasu pracy pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy Niewypłacenie dodatku do wynagrodzenia za pracę w niedziele i święta Niewypłacenie wynagrodzenia za dyżury medyczne i gotowość do udzielania świadczeń zdrowotnych 13 14 237 131 74.098,70 115.432,33 219 1.693 660.168,32 36 777 23.046,57 2 9 44.322,89 2 92 17.793,74 2 977 95.371,77 21 120 46.299,38 145 257 125.031,72 4 23 115.892,55 18 42 24.604,62 35 467 19.974,16 71 1.337 96.670,90 17 161 317.445,80 9 47 13.846,28 3 71 27.296,68 5 59 49.78,29 21

Niewypłacanie dodatkowego wynagrodzenia za pracę w nocy, niedziele, święta i dni wolne z tytułu pięciodniowego tygodnia 5 157 55.180,43 pracy w zakładach służby zdrowia Inspektorzy pracy: - wydali 361 decyzji na łączną kwotę 6.335.230,81 zł, - skierowali 1.428 wniosków zawartych w wystąpieniach, - ukarali grzywnami w formie mandatów 250 osób winnych naruszenia praw pracowników do wynagrodzenia (łączna kwota grzywien wyniosła 299.400 zł), - skierowali do sądów 75 wniosków o ukaranie, - zastosowali 91 środków wychowawczych. Jak wynika z przedstawionych danych, inspektorzy pracy najczęściej stwierdzali niewypłacanie wynagrodzeń za pracę oraz niewypłacanie lub zaniżanie wynagrodzeń za pracę w godzinach nadliczbowych. Niepokoi, że prawie co trzeci pracodawca nie wywiązywał się z obowiązku terminowego wypłacania wynagrodzeń. Godzi to w najbardziej istotne interesy pracowników, bo wynagrodzenie jest podstawowym źródłem utrzymania większości rodzin. Mimo spadku liczby kontroli i liczby ujawnionych nieprawidłowości (o 18%) kwota niewypłaconych pracownikom świadczeń prawie się nie zmniejszyła (ogólna kwota należności niewypłaconych w roku 2010 wyniosła ponad 7 mln 600 tys. złotych, w roku 2009 ponad 8 mln). Mimo więc stałego monitoringu ze strony inspektorów pracy nie zmniejsza się kwota zadłużenia pracodawców wobec pracowników, a wpływ na taką sytuację ma niewątpliwie kryzys gospodarczy. Pracodawcy w dobie recesji oszczędzają kosztem wynagrodzeń pracowników, choć często jednak sami nie mają wpływu na zmniejszenie płynności finansowej swoich firm, bo np. odbiorcy nieterminowo płacą zobowiązania. Szczególną uwagę zwraca trudna sytuacja niektórych dużych firm produkcyjnych z Podkarpacia, np. metalurgicznych, których pracownicy otrzymują należne wynagrodzenia właściwie tylko dzięki interwencjom inspektorów pracy, którzy podejmują kontrole w celu zbadania wpływających licznie skarg. Inspektorzy pracy jako przyczyny niewypłacania świadczeń wskazują najczęściej brak środków finansowych, choć naruszenia wynikały również z powodu stosowania niewłaściwej metody obliczeń, zawarcia wadliwych zapisów w regulaminach i z braku znajomości przez pracodawców przepisów stanowiących, że określone świadczenia pracownikom przysługują. Część pracodawców jednak niechętnie wypłaca wynagrodzenia lub nawet złośliwie odmawia wywiązania się z obowiązku wypłaty należnych świadczeń pracowniczych, pomimo posiadania środków na ten cel. Mając więc na względzie potrzebę ciągłego eliminowania naruszeń przepisów 22

w zakresie terminowości wypłacania oraz prawidłowości obliczania należnych pracownikom wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń kontrole w tym zakresie będą kontynuowane, będą również stosowane zaostrzone sankcje wobec pracodawców naruszających przepisy. 2. Przestrzeganie przepisów o czasie pracy Nieprzestrzeganie przepisów o czasie pracy inspektorzy pracy ujawnili w 40% kontroli z zakresu prawa pracy. Wynika to po pierwsze z małej wiedzy służb odpowiedzialnych w tych zakładach za tematykę czasu pracy, a po drugie niewątpliwie większe jest zaangażowanie pracodawców w ekonomiczną stronę prowadzonej działalności. Zagadnienia takie jak prawidłowe prowadzenie dokumentacji czasu pracy i jego rozliczanie schodzą na plan dalszy. Szczególnie dużo uchybień inspektorzy stwierdzali w małych zakładach, w których sami pracodawcy zajmowali się dokumentacją pracowniczą. Osoby te nie miały wystarczającej wiedzy nt. przepisów o czasie pracy i nie stać ich było na zlecenie zadań wyspecjalizowanym służbom. Problemy te praktycznie nie występowały w dużych zakładach, w których funkcjonowały komórki kadrowe, niemniej jeśli chodzi o umiejętność prawidłowego planowania oraz rozliczania czasu pracy pracowników to - bez względu na wielkość przedsiębiorcy ujawniano podobne nieprawidłowości. Zatrudnianie pracowników po raz kolejny w niezakończonej dobie pracowniczej i występowanie w związku z tym godzin nadliczbowych wynikających z przekroczenia dobowej normy czasu pracy oraz nierekompensowanie pracy w dniu wolnym wynikającym z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia czasu pracy innym dniem wolnym w okresie rozliczeniowym generowało naruszenia przepisów o wypłacie wynagrodzeń za pracę w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej. Materia czasu pracy, choć trudna, jest szczególnie istotna, bowiem prawo pracownika do odpoczynku i wynagrodzenia za pracę, w tym również ponadwymiarową, to gwarancja kodeksowa i podstawowa zasada prawa pracy. Z tego powodu inspektorzy pracy nadal będą z całą stanowczością egzekwować przestrzeganie tych przepisów i wyciągać szczególnie dolegliwe konsekwencje wobec osób dopuszczających 23

się naruszeń tych praw pracowniczych. Niezapewnienie bowiem pracownikom należytego odpoczynku może prowadzić do przemęczenia, spadku koncentracji, a w konsekwencji - do wypadku przy pracy. tabeli. Najczęściej stwierdzane nieprawidłowości zostały przedstawione w poniższej Inspektorzy pracy przeprowadzili 1.014 kontroli u 986 pracodawców. W skontrolowanych zakładach zatrudnionych było 61.638 pracowników. Liczba zakładów, Rodzaj nieprawidłowości w których stwierdzono nieprawi- pracowników Liczba dłowości Zatrudnianie pracowników w czasie przekraczającym ustalony wymiar 69 597 Nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy 437 6.237 Zatrudnianie powyżej przeciętnie 5 dni w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym 122 1242 Niezapewnienie dnia wolnego w zmian za pracę w dniu wolnym z tytułu pięciodniowego tygodnia pracy 53 606 Zatrudnianie pracowników z naruszeniem przepisów o odpoczynku dobowym i tygodniowym 81 602 Nieokreślenie systemów, rozkładów i okresów rozliczeniowych czasu pracy 466 8.268 Nieustalenie w umowie o pracę pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy liczby godzin pracy ponad określony w umowie wymiar czasu pracy, za które przysługuje 309 551 dodatek do wynagrodzenia Inspektorzy pracy: - skierowali 2.507 wniosków zawartych w wystąpieniach, - ukarali grzywnami w formie mandatów 157 osób winnych naruszenia praw pracowniczych (łączna kwota grzywien wyniosła 182.500 zł), - skierowali do sądów 23 wnioski o ukaranie, - zastosowali 72 środki wychowawcze. W roku 2010 badano szczegółowo przestrzeganie przepisów o czasie pracy kierowców. Przeprowadzono 69 kontroli tej tematyki u 67 pracodawców; nieprawidłowości stwierdzono aż w 43 zakładach (64%). Inspektorzy pracy skontrolowali 48.000 dni pracy 355 kierowców, którzy obsługiwali 1.145 pojazdów, a po stwierdzeniu nieprawidłowości w zakresie czasu jazdy i postoju, obowiązkowych przerw i czasu odpoczynku kierowców wydali 43 decyzje administracyjne, nakładając kary pieniężne w łącznej kwocie 232.700 zł. 24

Główne uchybienia to: nieprowadzenie bądź nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy kierowców, nieokazanie przez pracodawcę do kontroli wykresówek, przekroczenie dziennego i dwutygodniowego limitu czasu jazdy, przekroczenie czasu prowadzenia pojazdu przez okres dłuższy niż 4,5 godziny bez wymaganej przerwy, skrócenie minimalnego czasu odpoczynku dziennego i tygodniowego. Podsumowując kontrole czasu pracy kierowców można stwierdzić, że wykazały one znaczne naruszenia przepisów. Stosowane w zakładach programy kadrowe do ewidencjonowania czasu pracy, jak i programy do rozliczania czasu pracy kierowców, nie przewidywały możliwości odzwierciedlania godzin rozpoczynania i kończenia pracy w poszczególnych dobach pracowniczych, a tym samym nie umożliwiały prawidłowego rozliczania czasu pracy w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej. Niejednokrotnie nierzetelność ewidencji czasu pracy wynikała z błędnego przekonania pracodawcy, że w przypadku przebywania kierowcy w krajowej lub zagranicznej podróży służbowej nie ma on obowiązku ewidencjonowania jego czasu pracy. Bardzo często pracodawcy nie zaliczali kierowcom do czasu pracy liczby godzin lub minut przeznaczonych na wykonywanie obsługi codziennej pojazdu, załadunek/rozładunek, załatwienie formalności administracyjnych związanych z przewożeniem towarów, ponadto nie przykładali większej wagi do tych dokumentów i np. w sposób automatyczny tworzyli indywidualne karty czasu pracy na podstawie list obecności pracowników, w których znajdowały się jedynie podpisy pracowników w poszczególnych dniach. Indywidualne karty czasu pracy w tych przypadkach były bardzo często rozbieżne z wykresówkami oraz obowiązującym w zakładzie systemem, rozkładem i okresem rozliczeniowym czasu pracy. Często również sami kierowcy ponosili odpowiedzialność za błędy w rozliczeniu czasu pracy, gdyż np. nie przestawiali selektora i w związku z tym brak było zapisów na wykresówkach o wykonywaniu przez nich innej pracy zaliczanej do czasu pracy kierowcy. Często zdarzało się też, że kierowcy nie oddawali pracodawcy wykresówek świadczących o ich czasie pracy w poszczególnych dniach. Pracodawcy podkreślali też, że w przypadku wyjazdu kierowcy za granicę nie mają oni żadnego wpływu na rozpoczęcie i zakończenie czasu prowadzenia pojazdu, wykorzystywanie obowiązkowych przerw i czasu odpoczynku, dlatego też - w ich ocenie - za te nieprawidłowości odpowiedzialność winni ponosić tylko kierowcy. 25

3. Kontrole związane z badaniem skarg Do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie wpłynęło w 2010r. 1.641 skarg i wniosków (w roku 2009 1.424). Z ogólnej liczby skarg - 40% uznano za zasadne lub częściowo zasadne, 27% - za bezzasadne (w tym skargi pozostawione bez rozpoznania i wycofane przez strony), a pozostałe przekazano do załatwienia wg właściwości, pozostawiono bez rozpoznania lub nie zakończono ich badania na dzień opracowania niniejszego sprawozdania. Najwięcej skarg pochodziło od byłych pracowników (40%), co wskazuje jednoznacznie, że dopiero po ustaniu stosunku pracy pracownicy decydują się na ujawnienie nieprawidłowości występujących w zakładzie, tolerując je z obawy przed utratą zatrudnienia. Ponadto skargi kierowali pracownicy (30%) i anonimowi nadawcy (26%). Problematyka skarg (najczęściej ujmowane zagadnienia) został przedstawiona na poniższym wykresie: Największa liczba problemów poruszanych w skargach dotyczyła podobnie jak w latach ubiegłych wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń ze stosunku pracy (31%), głównie takich zagadnień jak niewypłacanie lub nieterminowe wypłacanie 26

wynagrodzeń za pracę i dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych. Zaniedbania pracodawców dotyczyły również wypłat innych świadczeń pracowniczych, np. ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Istotną grupę stanowiły uchybienia z zakresu stosunku pracy (22% ogółu), m.in. niepotwierdzanie pracownikom na piśmie rodzaju i warunków umowy pracy, nieprawidłowe prowadzenie akt osobowych, niewydawanie świadectw pracy lub wydawanie świadectw o nieprawidłowej treści, niezgodna z przepisami prawa treść regulaminów pracy. Przykłady te świadczą o świadomym lekceważeniu przepisów prawa pracy przez pracodawców. Kolejnym tematem skarg były naruszenia przepisów i zasad bezpieczeństwa pracy (21% problemów), w szczególności nieprawidłowości w zakresie szkoleń bhp pracowników oraz profilaktycznych badań lekarskich. Informowano również o niewłaściwym stanie technicznym pomieszczeń pracy i pomieszczeń higienicznosanitarnych, niewłaściwym wyposażeniu stanowisk pracy oraz niewyposażaniu pracowników w odzież i obuwie robocze. Pracodawcy tłumaczyli swe zaniedbania trudnościami finansowymi, natomiast kontrole wykazały, że nieprawidłowości wynikały z lekceważącego podejścia do uregulowań prawnych w tym zakresie, czy też złych nawyków. Skarżący sygnalizowali również nieprawidłowości dotyczące czasu pracy (12% ogółu), m.in. zatrudnianie powyżej przeciętnie pięciu dni w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym, niezapewnianie dnia wolnego w zamian za pracę w dniu wolnym od pracy z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy, zatrudnianie z naruszeniem przepisów o odpoczynku dobowym i tygodniowym. Tematyka czasu pracy jest dość skomplikowanym zagadnieniem prawa pracy, niemniej inspektorzy pracy stwierdzali nie tylko uchybienia wynikające z braku wiedzy, ale także świadome naruszenia, takie jak planowanie pracy w godzinach nadliczbowych, czy też nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy. Informowano także o niepotwierdzaniu na piśmie zawartych umów, niezgłoszeniu lub nieterminowym zgłoszeniu do ubezpieczenia społecznego, nieopłacaniu lub nieterminowym opłacaniu składek na Fundusz Pracy (ok. 5% zgłoszonych problemów) oraz o nieprzestrzeganiu przepisów o urlopach (3% problemów), głównie odmowach udzielania urlopów przez dłuższy okres, a w konsekwencji wymuszaniu na pracownikach czasowej rezygnacji z prawa do odpoczynku. 27

Odrębną grupę stanowiły skargi dotyczące równego traktowania w zatrudnieniu i mobbingu. Skarżący się na działania dyskryminujące podawali najczęściej w sposób bardzo ogólny, że chodzi im o nierówne traktowanie w wynagrodzeniu, nierówne traktowanie w zatrudnieniu, czy też nierówne traktowanie w dostępie do awansu. Wskazując zaś zarzut stosowania mobbingu podnosili, iż są poniżani, upokarzani, szykanowani, ośmieszani i wyzywani przez przełożonych. Żaden z zarzutów przedstawianych przez skarżących dotyczący występowania zjawisk mobbingu i dyskryminacji nie znalazł jednak potwierdzenia podczas czynności kontrolnych przeprowadzonych przez inspektorów pracy. Wynika to z braku w dokumentacji jakichkolwiek dowodów mogących świadczyć o niewłaściwym zachowaniu pracodawcy wobec skarżących, jak również braku możliwości stwierdzenia przez inspektora takich działań z powodu żądania przez skarżących zachowania pełnej anonimowości. W okresie sprawozdawczym do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie wpłynęło 40 skarg i wniosków (2% ogółu) pochodzących od organizacji związkowych. Głownie dotyczyły one nieprzestrzegania przepisów prawa pracy w zakresie wynagrodzeń za pracę, czasu pracy, warunków pracy, stosunku pracy i zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. W stosunku do roku 2009 liczba skarg i wniosków zgłoszonych przez Organizacje związkowe wzrosła o 25%, zauważalne jest zaangażowanie organizacji związkowych w usuwanie nieprawidłowości dotyczących prawnej ochrony pracy i bezpieczeństwa pracy pracowników. W celu zbadania zasadności wniesionych skarg i wniosków w 2010r. inspektorzy pracy przeprowadzili 1.044 kontrole u 917 podmiotów. Po przeprowadzonych czynności kontrolnych inspektorzy pracy: wydali 761 decyzji, w tym 604 na piśmie: - 18 decyzji wstrzymania pracy, - 23 decyzje wstrzymania eksploatacji maszyn, - jedną decyzję zakazującą wykonywania prac, - 10 decyzji skierowania do innych prac 30 pracowników, skierowali 1.417 wniosków zawartych w wystąpieniach, 28

skierowali 74 wnioski do sądów o ukaranie osób winnych naruszenia uprawnień pracowniczych, nałożyli 243 grzywny w formie mandatów na łączną kwotę 279.000 zł, zastosowali 75 środków wychowawczych. Skargi wpływające do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie traktowane są z najwyższą uwagą. Działania inspektorów są w dużej mierze skuteczne, mimo często znacznego skomplikowania zagadnień i pojawiających się utrudnień w przeprowadzaniu kontroli. Postępowanie inspektorów cieszy się przychylnością pracowników, a pracodawcy mają świadomość poniesienia surowych konsekwencji, łącznie z wszczęciem postępowania egzekucyjnego. 4. Kontrole legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej KONTROLE LEGALNOŚCI ZATRUDNIENIA I INNEJ PRACY ZAROBKOWEJ OBYWATELI POLSKICH Inspektorzy pracy przeprowadzili 1.537 kontroli w 1.477 podmiotach gospodarczych. Struktura zatrudnienia w kontrolowanych podmiotach kształtowała się w następujący sposób: - 1.023 kontrole (66,6%) w 980 podmiotach zatrudniających do 9 pracowników, - 405 kontroli (26,3%) w 392 podmiotach zatrudniających od 10 do 49 pracowników, - 84 kontrole (5,5%) w 82 podmiotach zatrudniających od 50 do 249 pracowników, - 25 kontroli (1,6%) w 23 podmiotach zatrudniających powyżej 250 pracowników. Kontrole prowadzono w przedsiębiorstwach różnych branż, a głównie w firmach handlowych, zakładach przemysłowych, na placach budów i podczas wykonywania robót drogowo mostowych, w zakładach zajmujących się transportem oraz prowadzących usługi hotelarskie i gastronomiczne. 29