INFORMACJA O STANIE LASÓW ORAZ O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2009 ROKU

INFORMACJA O STANIE LASÓW ORAZ O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2009 ROKU WARSZAWA, sierpień 2010 r.

2

Spis treści : I. REALIZACJA PODSTAWOWYCH CELÓW POLITYKI LEŚNEJ PAŃSTWA 5 II. INFORMACJA O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANA LESISTOŚCI W 2009 ROKU 10 III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEŚNYCH 14 WIELKOOBSZAROWA INWENTARYZACJA STANU LASÓW 14 POWIERZCHNIA LASÓW W POLSCE 16 WŁASNOŚCIOWA STRUKTURA LASÓW 17 SIEDLISKOWA STRUKTURA LASÓW 18 GATUNKOWA STRUKTURA DRZEWOSTANÓW 18 WIEKOWA STRUKTURA LASÓW 20 ZASOBY DRZEWNE 20 IV. STAN ZDROWOTNY I SANITARNY LASÓW 23 ZAGROŻENIE LASÓW PRZEZ SZKODNIKI OWADZIE 24 GRZYBOWE CHOROBY INFEKCYJNE 25 ZAMIERANIE DRZEWOSTANÓW I INNE SZKODY 25 POŻARY LASÓW 26 STAN LASÓW BESKIDU ŚLĄSKIEGO I ŻYWIECKIEGO 27 V. FUNKCJE LASU 28 VI. NATURA 2000 29 VII. EFEKTYWNOŚĆ GOSPODARKI LEŚNEJ W PGL LP 32 VIII. GOSPODAROWANIE GRUNTAMI I LASAMI ZASOBU WŁASNOŚCI ROLNEJ SKARBU PAŃSTWA 35 IX. GOSPODAROWANIE LASAMI W PARKACH NARODOWYCH 36 X. GOSPODARKA LEŚNA W LASACH NIESTANOWIĄCYCH WŁASNOŚCI SKARBU PAŃSTWA 37 OGÓLNE DANE O STANIE LASÓW PRYWATNYCH W POLSCE 37 NADZÓR W LASACH PRYWATNYCH WYKONYWANIE, TREŚĆ I PLANOWANIE 37 XI. GOSPODARKA ŁOWIECKA 38 XII. PROBLEMY SEKTORA LEŚNO-DRZEWNEGO 41 XIII. PODSUMOWANIE 42 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE 44 3

4

Podstawa prawna art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435, z późn. zm.) Informacja o stanie lasów oraz realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości w Polsce jest corocznie przedmiotem oceny rządu i parlamentu. Od 2009 r. Informacja o stanie lasów i Informacja o realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości przedstawiona zostaje w postaci jednego dokumentu. Informację za 2009 r. opracowano na podstawie Raportu o stanie lasów w Polsce w 2009 r. sporządzonego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych, danych z Głównego Urzędu Statystycznego, Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oraz informacji: Agencji Nieruchomości Rolnych, Instytutu Badawczego Leśnictwa oraz Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Przedmiotowe opracowanie zawiera najważniejsze dane dotyczące stanu lasów, realizacji zalesień i leśnictwa w Polsce w 2009 r., sygnalizuje również najważniejsze problemy w 2010 r. Charakterystyka zasobów leśnych kraju w 2009 r. prezentowana jest w oparciu o wyniki pierwszego pięcioletniego cyklu (2005-2009) Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu (dalej WISL). Celem inwentaryzacji jest ocena stanu lasów wszystkich form własności i kierunków zmian tego stanu w skali kraju, poszczególnych regionów oraz województw. Informacje pochodzące z WISL służą opisaniu stanu zasobów pod kątem struktury gatunkowej, wiekowej i miąższościowej. Pierwsze analizy dotyczące kierunków zmian zasobów będą dostępne pod koniec bieżącego roku. I. REALIZACJA PODSTAWOWYCH CELÓW POLITYKI LEŚNEJ PAŃSTWA Polityka leśna państwa (PLP) przyjęta przez Radę Ministrów 22 kwietnia 1997 r. jest dokumentem kierunkującym działania w obszarze leśnictwa, wskazującym na powiązanie leśnictwa w układach międzysektorowych i międzynarodowych. Obejmuje ona lasy wszystkich form własności i określa drogi do realizacji wszystkich funkcji lasu produkcyjnych, ekologicznych i społecznych. PLP nawiązuje do: - postanowień Polityki Ekologicznej Państwa uchwalonej przez Sejm RP w 1991 r. rozwijając jej postanowienia w odniesieniu do lasów wszystkich form własności, - zasad Leśnych i Agendy 21 uchwalonych na konferencji UNCED w Rio de Janeiro (1992), 5

- europejskich Deklaracji Ministrów Leśnictwa w sprawie Ochrony Lasów (Strasburg 1990 i Helsinki 1993), które określiły wytyczne zrównoważonej, trwałej gospodarki leśnej i doprowadziły do procesu ustanowienia jej kryteriów i wskaźników. Wykonanie PLP należy głównie do Lasów Państwowych, dla których podstawą działań jest ustawa o lasach. Cele PLP są w ustawie ujęte bardzo ogólnie i dotyczą m.in. Leśnych Kompleksów Promocyjnych, stanu i ochrony lasu czy zwiększenia powierzchni lasów. Przyjęte przez ustawodawcę uregulowania prawne umożliwiają realizację PLP z wykorzystaniem m.in.: funduszu leśnego, planowania urządzeniowego, uznawania lasów za ochronne. Ustawa określa też hierarchię celów gospodarki leśnej poprzez: 1) powszechną ochronę lasów; 2) trwałość utrzymania lasów; 3) ciągłość i zrównoważone wykorzystanie wszystkich funkcji lasów; 4) powiększanie zasobów leśnych. Realizacja przez Lasy Państwowe PLP wymaga znacznych środków finansowych, gdyż podejmowanie działań służących ekologizacji gospodarki leśnej poprzez m.in. powiększanie obszarów chronionych, ochronę różnorodności biologicznej, ograniczanie zrębów zupełnych powoduje znaczny wzrost kosztów gospodarki leśnej. Korzyści z prowadzania PLP są jednak niewspółmierne do ponoszonych nakładów, bowiem dobrze chronione ekosystemy leśne, właściwie zarządzane, świadczą liczne usługi i funkcje z których korzysta społeczeństwo. Z głównych zadań PLP dobrze były realizowane dwa pierwsze etapy Krajowego programu zwiększania lesistości przypadające na lata 1995-2000 i 2001-2005. Łącznie w tym okresie zalesiono 206,7 tys. ha. W odniesieniu do kolejnego okresu (2006-2010) KPZL zakładał wykonanie zalesień na powierzchni 160 tys. ha średnio 32 tys. ha rocznie. Zalesienia wykonane w 2009 r. odpowiadają zaledwie 17,5% średniorocznych oczekiwań. Objęcie siecią Natura 2000 znacznej części terenów leśnych i nieleśnych oraz ograniczenia w ich użytkowaniu, zmiany w uwarunkowaniach prawnych dotyczące zagospodarowania przestrzennego, czy rozwoju obszarów niezurbanizowanych, mają ogromny wpływ na brak możliwości zwiększania lesistości kraju. Rozwijanie zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, wiąże się bezpośrednio z zachowaniem i powiększaniem zasobów leśnych i bogactwa różnorodności lasów. Dotychczas zadanie to jest realizowane głównie w lasach zarządzanych przez PGL LP oraz w parkach narodowych. W lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa, z uwagi na ich rozdrobnienie, a także z powodu braku możliwości rekompensowania ich właścicielom zwiększonych kosztów prowadzenia gospodarki leśnej uwzględniającej ochronę różnorodności biologicznej, lub mechanizmów wspierających takie działania, ograniczają się one w zasadzie do wzbogacenia składów gatunkowych upraw leśnych, szczególnie przy zalesianiu gruntów porolnych. 6

Założona w PLP przebudowa monolitycznych drzewostanów iglastych rosnących na bogatszych siedliskach jest realizowana głównie w odniesieniu do drzewostanów uszkodzonych i zniszczonych przez przemysł i inne czynniki. Ważną pozycję w realizacji celów PLP zajmuje ochrona przyrody i ochrona różnorodności biologicznej. W 2009 r. rezerwaty przyrody obejmowały powierzchnię 163,4 tys. ha, w tym 104,7 tys. ha stanowiły lasy. Ponadto 121 parków krajobrazowych oraz 384 obszarów chronionego krajobrazu częściowo zostało utworzonych na terenach leśnych (GUS 2009 r.). W roku 2009, podobnie jak w latach poprzednich, w lasach zarządzanych przez PGL LP realizowano programy: restytucji cisa, restytucji jodły w Sudetach Zachodnich, reintrodukcji głuszca oraz zachowania leśnych zasobów genowych. Zachowywane są w stanie zbliżonym do naturalnego lub odtwarzane śródleśne zbiorniki i cieki wodne, a także jest prowadzona renaturalizacja i szczególna ochrona lasów łęgowych, wilgotnych oraz bagien i torfowisk. Mała retencja leśna w Lasach Państwowych od lat 90 XX wieku znajduje ważne miejsce w prowadzonej, trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarce leśnej z jej ekologicznymi podstawami. Projekt Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie jest jednym z trzech przedsięwzięć, które zostały zgłoszone przez Lasy Państwowe do realizacji w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007 2013. W lipcu 2010 r. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych otrzymała potwierdzenie o dofinansowaniu ze środków Unii Europejskiej projektu Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie powodzi i suszy w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych. W ramach tego projektu ok. 30 tys. ha zostanie zabezpieczonych przed powodzią i suszą, ponadto zwiększą się możliwości retencyjne ekosystemów leśnych. W zadaniu weźmie udział 179 nadleśnictw, a wartość inwestycji wyniesie 195 mln zł. Przy pozyskaniu drewna są wdrażane przyjazne środowisku techniki pozwalające na prowadzenie prac w sposób ograniczający do minimum uszkodzenia przez: wyrób sortymentów drzewnych w drzewostanie i zrywkę (wstępny wywóz) ciągnikami nasiębiernymi po odpowiednio zaplanowanych szlakach zrywkowych, rezygnacja z ciężkiego sprzętu transportowego, stosowanie sprzętu specjalistycznego w lasach o szczególnych wartościach przyrodniczych. Zasady trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej są systematycznie wprowadzane w życie. Szczególne miejsce w promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej i wykorzystywaniu pozaprodukcyjnych funkcji lasu zajmują leśne kompleksy promocyjne (LKP). Dzięki LKP możliwy stał się szerszy kontakt społeczeństwa z leśnikami, celem działalności edukacyjnej na terenie LKP jest bowiem promowanie w społeczeństwie, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, proekologicznej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. 7

LKP są ponadto alternatywą dla nadmiernie przeciążonych ruchem turystycznym parków narodowych, w których turystyka odbywa się według rygorystycznych, ściśle określonych zasad. Łączna powierzchnia 19 LKP wynosi 999 tys. ha, w tym w PGL LP 979 tys. ha, co odpowiada 14% powierzchni znajdującej się w zarządzie PGL LP. Łącznie obejmują 56 nadleśnictw i 5 jednostek spoza Lasów Państwowych. Wyrazem ochrony i zachowania różnorodności biologicznej w lasach jest zaliczenie znacznych obszarów leśnych do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Obszary ptasie (OSO) znajdujące się w Lasach Państwowych zajmują powierzchnię 2,2 mln ha (co stanowi 29% powierzchni gruntów LP), a siedliskowe (SOO) odpowiednio 1,1 mln ha (15%) (Raport o stanie lasów 2009). Ocenia się, że włączenie tak dużej powierzchni obszarów leśnych zarządzanej przez PGL LP spowoduje zmniejszenie przychodów. Ograniczenia będą dotyczyły przede wszystkim pozyskania surowca w drzewostanach rębnych i bliskorębnych, dających najbardziej dochodowe sortymenty. Zwiększają się jednocześnie nakłady PGL LP spowodowane nałożeniem nowych obowiązków w zakresie ochrony tych obszarów przy jednoczesnym braku rekompensaty poniesionych kosztów. Bardzo trudnym zadaniem wynikającym z PLP jest obecnie poprawa gospodarki w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa. Nadal występuje duże rozdrobnienie powierzchni tych lasów. Niemal wszystkie działania przewidziane przez PLP uwarunkowane są zakresem dofinansowywania gospodarki w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa (ekonomiczne uwarunkowanie efektywności gospodarowania, motywowanie do wspólnego gospodarowania, komasacja lasów rozdrobnionych, wykup lasów od osób niezainteresowanych posiadaniem lasu). W połowie 2009 r. Minister Środowiska, w celu poprawy efektywności gospodarowania w tych lasach, wystąpił do Prezesa Krajowej Rady Izb Rolniczych z inicjatywą wsparcia prywatnych właścicieli lasów oraz ewentualnego utworzenia Krajowego Związku Zrzeszeń Leśnych. We wrześniu 2010 r. planowane jest podpisanie porozumienia między Krajową Radą Izb Rolniczych, Ministrem Środowiska, Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Państwowym Gospodarstwem Leśnym Lasy Państwowe w sprawie wspólnych działań na rzecz powstania zrzeszeń leśnych, pomocy już istniejącym zrzeszeniom leśnym oraz przy powołaniu Krajowego Związku Zrzeszeń Leśnych. Istotną rolę w tworzeniu polskiego modelu leśnictwa, opierającego się na prowadzeniu zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, pełnią badania naukowe. Obecnie prowadzone prace badawcze koncentrują się m.in. w obszarach: monitoringu stanu lasu, rewitalizacji siedlisk i przebudowy drzewostanów, poprawy stanu zdrowotnego drzewostanów, zwiększenia retencji wodnej w siedliskach leśnych, genetyki drzew, systemów informacji przestrzennej oraz łowiectwa. Przykładem takich badań jest realizowany przez Instytut Badawczy Leśnictwa na zlecenie Ministerstwa Środowiska projekt zatytułowany Stałe obserwacje procesów 8

hydrologicznych i erozyjnych w leśnych obszarach górskich. Ustanowienie tego tematu spowodowane było potrzebą oceny zmian zachodzących w obiegu wody wskutek wylesień na obszarach objętych katastrofą ekologiczną w Sudetach w latach 80 ubiegłego wieku. W trakcie realizacji tematu opracowano m.in. zasady i zalecenia dotyczące ochrony gleb przed erozją wodną powierzchniową i liniową oraz zasady zagospodarowania leśnych zlewni górskich w aspekcie ochrony wody i gleby, które są wykorzystywane w praktyce leśnej. Uniwersytet Rolniczy w Krakowie od 2003 r. realizuje na zamówienie Ministra Środowiska, pracę badawczą nt. Doskonalenie rewitalizacji siedlisk i przebudowy drzewostanów górskich w RDLP Katowice z uwzględnieniem poprawy stosunków wodnych i selekcji genetycznej drzew. Wieloaspektowe badania prowadzone są w drzewostanach świerkowych w Beskidach. Dotychczasowe wyniki umożliwiły określenie kryteriów oceny stabilności świerczyn, określenie pilności ich przebudowy, a także przedstawienie wstępnej oceny dotychczasowego postępowania hodowlanego. Od 1 stycznia 2008 r. Minister Środowiska przejął do prowadzenia 10 ponadgimnazjalnach szkół leśnych w: Białowieży, Biłgoraju, Brynku, Goraju, Lesku, Miliczu, Rogozińcu, Starościnie, Warcinie i Zagnańsku, a od 1 stycznia 2009 r. także Zespół Szkół Leśnych w Tucholi. Wiele z obecnych problemów szkół leśnych jest konsekwencją ich prowadzenia przez jednostki samorządu terytorialnego oraz braku w tamtym okresie właściwego nadzoru pedagogicznego w odniesieniu do przedmiotów zawodowych. Kolejnym ważnym problemem jest opracowanie nowych podstaw programowych oraz programów nauczania do zawodu. Wstępne wytyczne programu dla zawodu - technik leśnik wprowadziły już szkoły w Miliczu, Rogozińcu i Zagnańsku, pozostałe szkoły są na etapie procedowania. Biorąc pod uwagę fakt, że lasy rosną na powierzchni powyżej 9 mln ha i pokrywają ponad 29% powierzchni kraju oraz, że spełniają stale zyskujące na znaczeniu funkcje społeczne, są zdecydowanie niedoceniane jako ważny element rozwoju gospodarczego kraju. Zmiany zachodzące w otoczeniu leśnictwa oraz nowe uwarunkowania środowiskowe i prawne powodują potrzebę dostosowania założeń PLP do realiów społeczno-gospodarczych. Zgodnie z zasadą pomocniczości (Art. 5 Traktatu UE) kompetencje w zakresie polityki leśnej należą do państw członkowskich UE, jednak Komisja Europejska zwraca uwagę na możliwości zwiększenia skuteczności programów krajowych m.in. poprzez monitorowanie stanu lasów UE oraz przewidywanie tendencji rozwojowych. W marcu 2010 r. została przedstawiona treść unijnego dokumentu tzw. zielonej księgi Ochrona lasów i informacje o lasach w UE: przygotowanie lasów na zmianę klimatu, która została opracowana przez Komisję Europejską. Celem zielonej księgi jest zachęcenie do udziału w ogólnoeuropejskiej debacie publicznej oraz zgromadzenie opinii na temat przyszłości polityki w dziedzinie ochrony lasów i informacji o lasach w kwestiach związanych ze zmianą klimatu. Zielona księga jest pewnego rodzaju kompendium wiedzy o wpływie, jaki wywierają lasy na 9

zjawiska klimatyczne, przedstawia ogólną sytuację lasów ich znaczenie na świecie oraz cechy i funkcje lasów w UE. Instytucje UE, organizacje oraz osoby prywatne zainteresowane kwestiami poruszanymi w zielonej księdze oraz innymi kwestiami dotyczącymi ochrony lasów i informacji o lasach mogły zgłaszać swoje uwagi podczas konsultacji społecznych, które zakończyły się 31 lipca 2010 r. Wyniki konsultacji społecznych posłużą Komisji za źródło informacji do rozważenia wszelkich dodatkowych działań na poziomie UE mających na celu lepsze przygotowanie lasów UE na zmianę klimatu oraz poprawę w zakresie spełnianych przez nie funkcji. Zapoczątkowane przez zieloną księgę konsultacje mogą zostać sfinalizowane jako tzw. biała księga Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania, która składa się z opracowanych urzędowo propozycji działań, swoistych ram umożliwiających zwiększenie zdolności adaptacji poszczególnych sektorów do zmian klimatu. W białej księdze, jako możliwe skutki zmian klimatu dotyczących lasów wymieniane są zmiany w zakresie stanu i produktywności lasów oraz zasięgu geograficznego niektórych gatunków drzew. II. INFORMACJA O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANA LESISTOŚCI W 2009 ROKU W 2009 r. według wstępnych danych GUS zalesiono łącznie 5612 ha gruntów (spadek o niespełna 29% w stosunku do roku ubiegłego), w tym 1774 ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa oraz 3838 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Dla porównania: w 2006 r. zalesiono 16932 ha gruntów, w tym 4466 ha stanowiące własność Skarbu Państwa i 12466 ha niepaństwowych; w 2007 r. zalesiono 13287 ha, w tym 2079 ha gruntów Skarbu Państwa oraz 10308 ha gruntów niepaństwowych; w 2008 r. zalesiono łącznie 7859 ha, w tym 2853 ha gruntów państwowych oraz 5006 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Powyższe dane, a także poniższy wykres wyraźnie wskazują, że spadek powierzchni zalesień ma charakter trwały. 10

Powierzchnia w tys. ha 30 25 20 15 10 5 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 grunty Skarbu Państwa grunty niestanowiące własności Skarbu Państwa Ryc. 1. Realizacja Krajowego programu zwiększania lesistości (Rocznik statystyczny GUS Leśnictwo 2007, GUS 2008-09 r.). Powierzchnie zalesień wykonanych w 2009 r. w układzie województw i własności gruntów przedstawione są w tabeli nr 1. Tab. 1. Powierzchnia (w ha) zalesień w 2009 r. według województw i własności gruntów (według danych GUS) Województwo Grunty własności Skarbu Państwa * Grunty niestanowiące własności Skarbu Państwa Zalesienia ogółem dolnośląskie 138,6 274,8 413,4 kujawsko-pomorskie 71,5 165,9 237,4 lubelskie 24,0 297,6 321,6 lubuskie 201,4 124,6 326,0 łódzkie 35,4 234,2 269,6 małopolskie 63,7 57,6 121,3 mazowieckie 49,6 410,9 460,5 opolskie 64,6 60,6 125,2 podkarpackie 54,2 348,3 402,5 podlaskie 40,4 174,8 215,2 pomorskie 176,2 155,4 331,6 śląskie 7,3 44,7 52,0 świętokrzyskie 10,5 157,9 168,4 warmińsko-mazurskie 229,9 946,1 1176,0 wielkopolskie 48,2 281,3 329,5 zachodniopomorskie 558,3 103,1 661,4 Polska 1773,8 3837,8 5611,6 * - bez sukcesji naturalnej 11

Podobnie jak w ubiegłych latach największe powierzchnie zalesiono w województwie warmińsko-mazurskim 1176,0 ha i zachodniopomorskim 661,4 ha, najmniejsze w województwie śląskim 52,0 ha, małopolskim 121,3 ha i opolskim 125,2 ha. Ponadto, według danych GUS, w roku 2009 252 ha uznano jako zalesienia powstałe w wyniku sukcesji naturalnej (w roku 2007 359 ha, w roku 2008 261 ha). Od 2005 r. spada powierzchnia zalesień gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa, co wynika ze zmniejszającej się co roku podaży gruntów przekazywanych na ten cel do PGL LP przez Agencję Nieruchomości Rolnych. Wprawdzie według informacji Agencji na realizację KPZL do końca 2009 r. zostało przekazanych 151 tys. ha, czyli przekroczono planowaną do przekazania do 2010 r. powierzchnię gruntów, która miała wynieść 140 tys. ha, lecz w 2009 r. Agencja przekazała Lasom Państwowym do zalesienia zaledwie 1292 ha gruntów. Agencja Nieruchomości Rolnych zgłosiła w 2008 r. propozycję zmian w ramach aktualizacji KPZL w części dotyczącej sektora państwowego, polegających na zmniejszeniu udziału gruntów zasobu Skarbu Państwa, proponując przekazanie PGL LP do zalesienia łącznie 15 tys. ha do roku 2020, w tym w latach 2006-2010 - 5 tys. ha i w latach 2011-2020 - 10 tys. ha, wobec 80 tys. ha zaplanowanych w KPZL na ten okres. Spowodowało to, że w połączeniu z ograniczeniami wynikającymi z ustanowienia obszarów sieci Natura 2000 praktycznie uniemożliwiona została realizacja założeń III etapu KPZL na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa (planowana w programie powierzchnia zalesień miała w latach 2006-2010 wynieść 40 tys. ha, czyli po 8 tys. ha rocznie), a także wykonanie IV etapu programu w latach 2011-2020. Od 2005 r. praktycznie całość zalesień na gruntach niestanowiących własności Skarbu Państwa jest realizowana w oparciu o przepisy wykonawcze do dwóch ustaw: z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. Nr 229, poz. 2273 z późn. zm.) oraz z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427, z późn. zm.). Jednostką realizującą zadania związane z udzielaniem pomocy w zalesianiu przy dofinansowaniu ze środków Unii Europejskiej jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a udział PGL LP w tym przedsięwzięciu polega na sporządzaniu, na wniosek właściciela gruntu przeznaczonego do zalesienia, planu zalesienia i potwierdzeniu wykonania zalesienia. Koszty sporządzania planów zalesienia pokrywane są z dotacji celowych budżetu państwa na zadania zlecone przez administrację rządową. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 zawiera kompleksową ofertę wspierania zalesień w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne. W ostatnich latach obserwujemy jednak wyraźny spadek zainteresowania zalesieniami w ramach tego programu, co z pewnością spowoduje niewykonanie założeń III etapu KPZL. Przyczyniły się do tego przede wszystkim obiektywnie występujące uwarunkowania społeczno-gospodarcze, które w ciągu 12

ostatnich kilku lat spowodowały znaczny spadek podaży gruntów do zalesień w wyniku zwiększonego zainteresowania zakupem gruntów z przeznaczeniem na cele rolnicze. Bardzo istotny wpływ na zmniejszenie zalesianych rocznie powierzchni miały także zmiany wprowadzone do warunków zalesiania gruntów rolnych w PROW 2007-2013. Według rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne, objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz. U. Nr 114, poz. 786, z późn. zm. uchylone z dniem 25 marca 2009 r. mocą rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 marca 2009 r.), ograniczenia te obejmują: wyłączenie z zalesień gruntów położonych na obszarach sieci Natura 2000 (do czasu opracowania planów zadań ochronnych dla tych obszarów); wykluczenie z zalesień trwałych użytków zielonych (łąk i pastwisk); ograniczenie przyznawanej pomocy na zalesianie jednemu rolnikowi do powierzchni nie większej niż 20 ha w całym okresie programowania (według uchwały Komitetu Monitorującego PROW 2007-2013 ta granica od 2011 będzie podniesiona do 100 ha). Powyższe ograniczenia wynikają głównie z wymogów ochrony cennych siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt, zgodnie z dyrektywami UE. Ponadto występują obecnie inne ograniczenia istotnie wpływające na zmniejszenie powierzchni zalesień w ramach PROW 2007-2013, takie jak: duża konkurencyjność innych działań w PROW 2007-2013: płatności bezpośrednich, wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i wspierania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych; wprowadzone rozporządzeniem Nr 1698/2006 Komisji Europejskiej skrócenie okresu przyznawania premii zalesieniowej, czyli płatności z tytułu utraconych dochodów, wynikających z przeznaczenia gruntów rolnych na grunty leśne (tzw. ekwiwalentu), będzie ona wypłacana przez 15 lat (premię zalesieniową w poprzednim okresie programowania ustalono na 20 lat). W 2009 r. wykonano Aktualizację KPZL, która miała za zadanie weryfikację pierwotnych założeń programu na podstawie występującego w ostatnich latach trendu rocznych powierzchni zalesień oraz przy uwzględnieniu wymienionych wyżej ograniczeń. Oszacowano, że w latach 2009-2020 zostanie zalesionych zaledwie ok. 56 tys. ha gruntów. Wyniki przeprowadzonych badań i analizy danych w ramach Aktualizacji KPZL pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków: - dotychczasowa dynamika zalesień jest niewystarczająca do osiągnięcia do 2020 r. lesistości kraju na poziomie 30%. Najbardziej realne wydaje się osiągnięcie do tego czasu lesistości wynoszącej 29,7%, 13

- szczególny spadek dynamiki zalesień obserwowany po 2006 r. ma związek z przystąpieniem Polski do UE i dynamicznymi zmianami społeczno-gospodarczymi na obszarach wiejskich, - główne czynniki wpływające na załamanie realizacji KPZL mają charakter długookresowy, więc odwrócenie niekorzystnego trendu w najbliższych latach jest mało prawdopodobne, - występuje bardzo duże zróżnicowanie przestrzenne realizacji KPZL; zasadniczo stopień realizacji programu jest dalece niewystarczający na obszarach o największych preferencjach środowiskowych, - należy dążyć do uproszczenia procedur przyznawania wsparcia finansowego na zalesienia oraz likwidowania licznych barier proceduralnych i instytucjonalnych, - wskazane jest uruchomienie szerokiego programu szkoleń dla rolników w zakresie zalesiania i ubiegania się o ich wsparcie finansowe, - celowe wydaje się przedłużenie obecnego III etapu realizacji KPZL do 2013 r., gdyż byłoby to zbieżne z okresem programowania zalesień w ramach PROW 2007-2013; etap IV obejmowałby wówczas okres 2014-2020, czyli byłby zbieżny z kolejnym okresem programowania. Należy ponadto zwrócić uwagę, że realna lesistość Polski jest wyższa niż to wynika z danych statystycznych GUS. Według oceny Instytutu Badawczego Leśnictwa w naszym kraju jest ok. 390 tys. ha gruntów rolnych, które de facto są lasami w wyniku sukcesji naturalnej, lecz nie zostały przeklasyfikowane w ewidencji gruntów. III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEŚNYCH Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasów Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasu została wykonana przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej według założeń zawartych w Instrukcji wykonywania wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu zatwierdzonej przez Ministra Środowiska w dniu 5 lutego 2005 r. Potrzeba przeprowadzania WISL wynika w szczególności z zapisu art. 13a ustawy o lasach zobowiązującego Lasy Państwowe m.in. do sporządzania jako zadania wykonywanego ze środków budżetowych i zlecanego przez administrację rządową okresowych wielkoobszarowych inwentaryzacji stanu lasów. Dane z WISL (wynikające z ok. 28 tys. stałych powierzchni próbnych) dotyczą powierzchni leśnej zalesionej i niezalesionej i dostarczają jednolitych danych dla lasów różnych form własności. Uzyskana dokładność określania wielkości zasobów drzewnych umożliwia monitorowanie ogólnego stanu lasu oraz dynamiki zmian tego stanu, przy zapewnieniu 14

aktualności i porównywalności informacji dla lasów różnych form własności zarówno w skali krajowej, jak i regionalnej, szczególnie w odniesieniu do lasów będących w zarządzie Lasów Państwowych oraz lasów prywatnych. Wyniki pierwszego cyklu WISL dostarczają bardzo potrzebnych i interesujących informacji odnośnie stanu lasów wszystkich form własności, nawiązujących z jednej strony do informacji wynikających z planów urządzenia lasu oraz aktualizacji (wielkość i struktura zasobów drzewnych, szkody w lasach, struktura siedlisk, sposoby zagospodarowania), z drugiej natomiast do wielu informacji dotychczas mniej znanych, takich jak np.: stan zdrowotny określany przy uwzględnieniu wypełnienia koron i długości korony, charakterystyka dolnych warstw lasu, wielkość i struktura miąższości drewna martwego w lasach. Dane z WISL potwierdzają, uzyskane w poprzednich inwentaryzacjach wielkoobszarowych w Lasach Państwowych wykonanych w latach 1983-2001 na podstawie uproszczonej metodyki, ogólne relacje pomiędzy danymi z inwentaryzacji wielkoobszarowych a wielkościami określanymi w toku aktualizacji stanu zasobów drzewnych w Lasach Państwowych. Miąższość zasobów drzewnych, ustalona na podstawie danych z całego 5-letniego cyklu inwentaryzacji wielkoobszarowej, okazała się o ok. 8% wyższa od miąższości określonej w toku aktualizacji stanu zasobów drzewnych w Lasach Państwowych według stanu na 1 stycznia 2009 r. Wyniki z pierwszego cyklu WISL wskazują na inne, niż dotychczas przyjmowano, relacje między zasobami drzewnymi Lasów Państwowych oraz lasów prywatnych. Przeciętna zasobność w Lasach Państwowych (262 m 3 /ha) okazała się o ok. 25% wyższa niż w lasach prywatnych (209 m 3 /ha), przy dużo lepszym stanie drzewostanów pod względem pielęgnacji oraz znacznie wyższym przeciętnym wieku. Wyniki inwentaryzacji wskazują także na możliwość dostarczania zgeneralizowanych informacji dotyczących szkód w lasach, określanych zarówno na podstawie struktury uszkodzeń w drzewostanach, jak i drzew poszczególnych gatunków. Wyniki WISL są wykorzystywane na potrzeby statystyki krajowej i międzynarodowej. Mogą być one także szerzej wykorzystywane na potrzeby ustalania wskaźników trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym. Wymaga to m.in. prowadzenia analiz umożliwiających interpretację jakościową danych z WISL na potrzeby prowadzenia PLP oraz oceny realizowanego modelu gospodarki leśnej. Informacje, które dostarcza WISL wraz z odpowiednio przygotowanymi danymi z okresowych prac urządzeniowych stanowić będą podstawę budowanego w Lasach Państwowych banku danych o zasobach leśnych i stanie lasów wszystkich form własności, który ma stanowić kluczowy element systemu planistyczno-prognostycznego w leśnictwie. W 2010 r. rozpoczęto prace terenowe drugiego 5-letniego cyklu WISL. Doświadczenia z realizacji I cyklu WISL wskazały na potrzebę wprowadzenia pewnych zmian i uzupełnień do 15

[ mln ha ] Instrukcji wykonywania wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu zatwierdzonej przez Ministra Środowiska w 2005 r. Niezbędne jest jednak utrzymanie głównych założeń, na potrzeby drugiego cyklu, w celu zapewnienia porównywalności podstawowych wyników z kolejnych cykli inwentaryzacji wielkoobszarowej. Poniżej prezentujemy charakterystykę zasobów leśnych sporządzoną na podstawie wyników zakończonego I etapu WISL. Powierzchnia lasów w Polsce Na koniec 2009 r. powierzchnia lasów w Polsce wynosiła 9 088 tys. ha (wg GUS stan w dniu 31.12.2009 r.), co odpowiada lesistości 29,1%. Powierzchnia lasów Polski łącznie z gruntami związanymi z gospodarką leśną wynosiła 9 295 tys. ha (stan na dzień 31.12.2009). Na jednego mieszkańca Polski przypada średnio 0,24 ha lasu. 9,150 9,100 9,050 9,000 8,950 8,900 8,890 8,918 8,942 8,973 9,000 9,026 9,048 9,066 9,088 8,850 8,800 8,750 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ryc. 2. Zmiana powierzchni lasów w Polsce w latach 2001-2009. W 2009 r. powierzchnia lasów zwiększyła się o 22 tys. ha, co jest efektem zalesienia 5611,6 ha oraz zmian dokonanych w ewidencji gruntów, wynikających z przeklasyfikowania na lasy powierzchni gruntów zalesionych w latach wcześniejszych (Ryc.3). 16

Ryc. 3. Rozmiar zalesień (sztucznych) w Polsce w latach 1986 2009 (GUS, Raport o stanie lasów 2009). Własnościowa struktura lasów W strukturze własnościowej lasów w Polsce dominują lasy publiczne 81,8%, w tym lasy pozostające w zarządzie PGL LP 77,8%. Struktura własności lasów w całym okresie powojennym pozostaje w zasadzie bez zmian. W porównaniu z rokiem 1995 o 1,1% wzrósł udział lasów własności prywatnej (Raport o stanie lasów 2009). PGL LP parki narodowe inne Skarbu Państwa gminne osób fizycznych inne prywatne PGL LP - 7068 inne prywatne - 98 osób fizycznych - 1557 parki narodowe - 184 inne Skarbu Państwa - 98 gminne - 84 Ryc. 4. Struktura własnościowa lasów [ w tys. ha ] w Polsce w 2009 r. (GUS). Siedliskowa struktura lasów 17

B BM LM L BMwyż LMwyż Lwyż BG BMG LMG LG 0,5 1,3 0,3 0,6 3,6 2,3 5,5 12,9 22,4 21,8 [ % ] 28,8 Lasy w Polsce występują głównie na najsłabszych glebach. Siedliska borowe (B, BM, BMwyż, BG, BMG), z przeważającym udziałem gatunków iglastych, występują na 52,6% powierzchni, a siedliska lasowe (LM, L, LMwyż, Lwyż, LMG, LG), z przeważającym udziałem gatunków liściastych, zajmują 47,4% powierzchni lasów. Udział siedlisk nizinnych wynosi 85,9%, wyżynnych 5,4%, a górskich 8,7%. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Grupy siedlisk Ryc. 5. Struktura powierzchniowa lasów kraju wszystkich form własności według grup typów siedliskowych lasów w 2009 r. (GUS). Gatunkowa struktura drzewostanów Obecna struktura gatunkowa w dużej części odzwierciedla strukturę siedliskową lasów. Dominują gatunki iglaste, zajmując 73,6% powierzchni lasów, zaś liściaste odpowiednio 26,4% (GUS). sosna 62,2% 5,0% 4,9% 1,1% 6,0% 6,8% 3,6% 6,8% 1,0% świerk jodła pozostałe iglste buk dąb grab brzoza olsza topola pozostałe liściaste 1,9% 0,7% Ryc. 6. Procentowy udział powierzchni lasów w Polsce w 2009 r. wg. składu gatunkowego drzewostanów (GUS). 18

W PGL LP gatunki iglaste zajmują 72,2% (liściaste 27,8%), zaś w lasach prywatnych: 68,2% (liściaste 31,8%) (WISL). Iglaste W zarządzie Lasów Państwowych Liściaste 47,3 61,8 66,8 W zarządzie parków narodowych 52,7 38,2 33,2 W Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa 55,9 72,2 68,2 Inne Skarbu Państwa Własność gmin 44,1 27,8 31,8 Ryc. 7. Procentowy udział powierzchni lasów iglastych i liściastych w Polsce wg kategorii własności (WISL). Największy obszar wśród gatunków drzew iglastych zajmuje sosna. Jest to wynikiem preferowania w przeszłości monokultur (głównie sosnowych) w zalesieniach i odnowieniach. W wyniku prac związanych z przebudową drzewostanów i dostosowywaniem składu gatunkowego zakładanych upraw do warunków siedliskowych, struktura gatunkowa lasów ulega korzystnym przemianom. Wyraża się to wzrostem udziału gatunków drzew liściastych z 13% w roku 1945 do 26,4% powierzchni lasów w 2009 r. na obszarach zarządzanych przez PGL LP (Ryc. 8.). Lasy prywatne Ryc. 8. Struktura powierzchniowego udziału gatunków panujących w lasach zarządzanych przez PGL LP w latach 1945 2009 (Raport o stanie lasów 2009). 19

Największym udziałem gatunków drzew iglastych w kraju charakteryzują się lasy w województwach lubuskim i kujawsko-pomorskim, natomiast najmniejszym w województwach lubelskim i podkarpackim (GUS 2009). Wiekowa struktura lasów W Polsce największą powierzchnię zajmują drzewostany w wieku od 41 do 60 lat. W lasach zarządzanych przez PGL LP i w lasach prywatnych w czołówce są również wyżej wymienione klasy wieków drzewostanów, zaś w gminnych w wieku powyżej 81 lat (GUS 2009). Tendencję zmian struktury wiekowej drzewostanów charakteryzuje stały wzrost udziału drzewostanów w wieku powyżej 80 lat, z ok. 0,9 mln ha w 1945 r. do ok. 1,61 mln ha w latach 2005-2009 (bez KO, KDO). 80 70 60 50 57 73 64 65 60 44 40 30 20 10 0 W zarządzie Lasów Państwowych W zarządzie parków narodowych W Zasobie Własności Rolnej SP Inne Skarbu Państwa Własność gmin Lasy prywatne Ryc. 9. Średni wiek drzewostanów wg kategorii własności w Polsce (WISL). Przeciętny wiek drzewostanów wg WISL (w latach 2005-2009) w lasach wszystkich form własności wynosi 55 lat (w Lasach Państwowych 57 lat, a w lasach prywatnych 45 lat). Najwyższy jest w lasach parków narodowych i wynosi 73 lata. Zasoby drzewne Wyniki WISL są najbardziej wiarygodnym źródłem informacji na temat miąższościowej struktury zasobów drzewnych lasów wszystkich form własności. Do tej pory zakończono jedynie jeden cykl pomiarów, z tego względu nie można na ich podstawie charakteryzować zmian zasobów. 20

W 2009 r. wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski na podstawie danych z WISL za okres 2005-2009 r. oszacowano na 2304 mln m 3 grubizny brutto (Ryc. 10.). Zasoby drzewne w PGL LP na początek 2009 r. stanowiły ponad 1849,3 mln m 3 grubizny brutto, a w lasach prywatnych 342 mln m 3. Największy udział, w wielkości masy drzewnej wykazują drzewostany w wieku 41 60 i 61 80 lat (ponad 50% zasobów drzewnych). Ryc. 10. Wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski w latach 1967 2009, w mln m 3 grubizny brutto (Raport o stanie lasów 2009). Wzrosła także przeciętna zasobność drzewostanów, wyrażona w m 3 na 1 ha powierzchni lasu. Według WISL przeciętna zasobność w PGL LP wynosi 262 m 3 /ha i w porównaniu do 2008 r. (gdzie dane dotychczas określano inną metodą, tj. aktualizacji stanu powierzchni lasu i zasobów drzewnych) nastąpił wzrost o 22 m 3 /ha. Natomiast przeciętna zasobność w lasach prywatnych wynosiła 209 m 3 /ha, a gminnych 301 m 3 /ha. Długość całego cyklu WISL wynosi 5 lat, co oznacza, że pomiary i obserwacje wykonywane są corocznie na 20% powierzchni próbnych rozłożonych na terenie lasów całego kraju. Pomiary i obserwacje były wykonywane na stałych powierzchniach próbnych, których podstawą wyznaczenia był układ powierzchni monitoringu lasu obowiązujący w Unii Europejskiej. Największe zasoby drzewne znajdują się w województwach: zachodniopomorskim (9,4% ogólnych zasobów w kraju) oraz warmińsko-mazurskim i podkarpackim (po 8,3%), a najmniejsze w województwach: opolskim (2,8%), świętokrzyskim (3,4%) i łódzkim (3,9%). Sukcesywny wzrost zasobów leśnych jest z jednej strony efektem zwiększania powierzchni 21

W zarządzie Lasów Państwowych W zarządzie parków narodowych W Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa Inne Skarbu Państwa Własność gmin Lasy prywatne [ m3/ha ] lasów w wyniku prowadzonych od wielu lat zalesień, z drugiej zaś przestrzegania zasad trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Według Raportu o stanie lasów 2009 w okresie 1989-2009 w lasach zarządzanych przez PGL LP przyrost grubizny brutto wyniósł ok. 1061 mln m 3. W tym czasie pozyskano 586 mln m 3, co oznacza, że pozostałe 475 mln m 3 grubizny brutto, tj. ok. 45% całkowitego przyrostu, zwiększyło zasoby drzewne na pniu. Lp. Kategoria własności lasów Miąższość [tys. m 3 ] % Udział miąższości drzewostanów ponad 100 lat [%] Zasobność na 1 ha [m 3 /ha] 1 W zarządzie Lasów Państwowych 1 849,3 80,3 17,2 262 2 W zarządzie parków narodowych 60,2 2,6 39,8 327 3 W Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa 10,1 0,4 23,9 255 4 Inne Skarbu Państwa 17,4 0,8 36,2 294 Razem własność Skarbu Państwa 1 937,0 84,1 18,2 264 5 Własność gmin 25,3 1,1 19,1 301 Razem lasy publiczne 1 962,3 85,2 18,2 264 6 Lasy prywatne 341,7 14,8 3,0 209 Ogółem 2 304,0 100,0 15,8 254 Tab. 2. Miąższościowa struktura zasobów drzewnych w lasach różnych form własności (WISL). Bieżący przyrost roczny miąższości grubizny brutto, liczony z ostatnich 20 lat (1989 2009), różnicy miąższości na końcu (styczeń 2009) i na początku okresu (styczeń 1989), z uwzględnieniem pozyskania i w przeliczeniu na 1 ha gruntów leśnych zarządzanych przez PGL LP, wynosił 7,7 m 3 /ha. Natomiast przeciętny roczny przyrost miąższości grubizny brutto, obliczony w ten sam sposób, za okres ostatnich pięciu lat, wynosi w PGL LP 9,9 m 3 /ha. 350 300 262 327 255 294 301 250 200 209 150 100 50 0 Ryc. 11. Zasobność drzewostanów wg kategorii własności w Polsce (WISL). 22

Tendencja panująca w lasach Polski wpisuje się w ogólny trend panujący w Europie. Jak podaje FAO od wielu lat następuje wzrost przyrostu masy drewna na pniu. Szczególnie jest widoczne to w krajach Europy Centralnej, gdzie zrównoważony sposób prowadzenia gospodarki leśnej doprowadził do dużego wzrostu tej wartości (FAO State of the World s Forests 2007). Pod względem zasobności lasów Polska należy do europejskiej czołówki. Średnia dla Polski w statystykach MCPFE 2007 (206 m 3 /ha) jest prawie dwukrotnie wyższa od przeciętnej dla całej Europy (106 m 3 /ha) (State of Europe s Forests 2007. The MCPFE report on sustainable forest management in Europe (Stan Lasów Europy 2007)). Struktura wiekowa drzewostanów PGL LP, ich rosnąca zasobność (efekt zalesień prowadzonych w latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku) oraz produkcyjność wszystkich drzewostanów stwarzają warunki sprzyjające dalszemu wzrostowi zasobów drzewnych. IV. STAN ZDROWOTNY I SANITARNY LASÓW Zagrożenie lasów w Polsce czynnikami biotycznymi, abiotycznymi i antropogenicznymi jest stosunkowo wysokie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania na środowisko leśne wielu czynników, określanych jako stresowe, powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym i sanitarnym lasów. Zmiany te zależą z jednej strony od odporności lasów na te czynniki, z drugiej zaś od nasilenia ich występowania. Stałe oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego i dotychczasowa koncentracja SO x i NO x, warunki pogodowo-klimatyczne, nasilenie występowania klęsk żywiołowych (huragany, gradobicia, pożary, powodzie) oraz szkodników biotycznych, zwiększają podatność drzew na choroby. Na stan zdrowotny i sanitarny lasów będą miały wpływ sytuacje klęskowe z 2010 r. Śnieżyce i okiść, które wystąpiły w styczniu br. w lasach południowej Polski spowodowały ogromne szkody w regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych: katowickiej, krakowskiej, radomskiej i wrocławskiej. Wstępne oceny strat szacuje się na ok. 114 milionów złotych. Duży obszar terenów zalanych przez powodzie i powierzchnie dotknięte pożarami są miejscami szczególnie narażonymi na działanie szkodników owadzich i grzybów. Gwałtowne opady deszczu w maju i czerwcu 2010 r. były bezpośrednią przyczyną powstania szkód na gruntach będących w zarządzie Lasów Państwowych. Zniszczeniu i uszkodzeniu uległa zarówno infrastruktura, w tym drogi leśne, mosty, przepusty, rowy, groble, budynki mieszkalne i gospodarcze - jak i obiekty na gruntach leśnych zalesionych takie jak szkółki leśne oraz uprawy, młodniki i starsze drzewostany. Remontów lub odtworzenia wymaga wiele elementów związanych z zabudową potoków, drogami leśnymi, infrastrukturą związaną z edukacją leśną. Negatywne skutki powodzi, zarówno w infrastrukturze jak i w lasach, 23

stanowią zagrożenie dla długookresowego cyklu produkcji leśnej. Wg stanu na koniec czerwca 2010 r., szkody jakie wystąpiły na terenach zarządzanych przez PGL LP w wymiarze finansowym oszacowano na 124,3 mln zł, w tym w infrastrukturze 80,3 mln zł. Zagrożenie lasów przez szkodniki owadzie Najbardziej zagrożone tereny znajdują się w północnej części Polski (zachodnia część Pojezierza Mazurskiego), północno-zachodniej (Pojezierze Pomorskie i Wielkopolskie) oraz w południowej części kraju (Sudety, Śląsk Opolski i Beskidy). Aktywność szkodników owadzich w roku 2009 w porównaniu z rokiem 2008 zmniejszyła się o 50%. Zabiegi ratownicze ograniczające liczebność populacji 55 gatunków owadów wykonano na łącznej powierzchni ok. 17,9 tys. ha czyli o 68 tys. ha mniejszej niż w roku 2008. Zagrożenie w stopniu silnym lasów Polski południowej determinowane jest niemal wyłącznie przez szkodniki wtórne, gdy tymczasem na pozostałych obszarach przez szkodniki pierwotne (głównie brudnicę mniszkę). Zabiegi ratownicze w rozbiciu szczegółowym na grupy drzewostanów: - w drzewostanach sosnowych zabiegi chemiczne przeciwko szkodnikom liściożernym przeprowadzono na powierzchni 3,93 tys. ha, ok. 54,2 tys. ha mniejszej niż w roku poprzednim (na największych powierzchniach zwalczano boreczniki - 2485 ha i osnuję gwiaździstą - 567 ha), - szkodniki liściożerne drzewostanów liściastych objęto zabiegami chemicznego zwalczania na powierzchni 2 tys. ha, o ok. 8 tys. ha mniej niż w roku poprzednim (piędziki zwalczano na powierzchni 1216 ha, imago chrabąszczy na 377 ha, a pozostałe gatunki na 491 ha), - ogólna powierzchnia upraw i młodników sosnowych objętych zabiegami ograniczania liczebności populacji szkodliwych owadów wyniosła 10,7 tys. ha i była o ok. 5,3 tys. ha mniejsza w porównaniu z rokiem 2008, - łączna powierzchnia objęta zabiegami ratowniczymi przeciwko szkodnikom drzewostanów świerkowych, modrzewiowych i jodłowych wyniosła ok. 594 ha, - zabiegi ratownicze w uprawach i szkółkach przeciwko szkodnikom korzeni drzew i krzewów leśnych przeprowadzono na łącznej powierzchni ok. 555 ha. Dane prognostyczne zebrane w 2009 r. wskazują, że w roku 2010 zagrożenie starszych drzewostanów przez szkodliwe owady utrzyma się na zbliżonym poziomie do zagrożenia z roku 2008. W 2010 r. największe zagrożenie stwarzają boreczniki sosnowe (12 tys. ha, w 13 rdlp, najwięcej w RDLP w Toruniu 3,9 tys. ha) i poproch cetyniak (6,8 tys. ha) oraz osnuje (2,7 tys. ha). Przewiduje się również zmniejszenie zagrożenia ze strony szkodników drzew liściastych. Zagrożenie drzewostanów wzmożonym występowaniem zwójki dębówki i miernikowców 24

wyniesie ok. 15 tys. ha, natomiast imago chrabąszczy - na ok. 20 tys. ha. (Krótkoterminowa prognoza występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce w 2010 r., Raport o stanie lasu 2009). Grzybowe choroby infekcyjne Zagrożenie drzewostanów wywołane przez grzybowe choroby infekcyjne uległo zmniejszeniu o 7% w stosunku do 2008 r. W roku 2009 występowanie chorób infekcyjnych zostało zarejestrowane na łącznej powierzchni 411,5 tys. ha drzewostanów. Od wielu lat główną pozycję zajmują choroby korzeni (łącznie 264,3 tys. ha 64%), obwar sosny, choroby kłód i strzał stwierdzono na obszarze 57,1 tys. ha. Choroby aparatu asymilacyjnego stwierdzono w 2009 r. na łącznym obszarze 32,8 tys. ha. W przypadku większości chorób zanotowano zmniejszenie powierzchni występowania. Zamieranie drzewostanów i inne szkody Zjawisko zamierania drzew liściastych objęło swym zasięgiem ok. 52 tys. ha. Proces ten dotyczy szczególnie drzewostanów: dębowych, jesionowych, brzozowych, bukowych i olszowych. Powierzchnia drzewostanów dębowych z symptomami tego zjawiska wyniosła 26 tys. ha (o ok. 14 tys. ha mniej niż w 2008 r.). Do głównych czynników wpływających na zły stan zdrowotny dębin zalicza się okresowe zmiany stosunków wodnych (obniżenie poziomu wód gruntowych) oraz działalność szkodników owadzich. W roku 2009 zjawisko zamierania jesionu występowało na powierzchni 15 tys. ha. Problemy z zamieraniem jesionów zgłosiły wszystkie regionalne dyrekcje Lasów Państwowych. W ostatnich latach obserwuje się stałą poprawę stanu drzewostanów bukowych, chociaż w 2009 r. zamieranie buków zarejestrowano na powierzchni 2,3 tys. ha, tj. na ok. 0,3 tys. więcej niż w roku 2008. Powierzchnia, na której zamierały drzewostany olszowe wzrosła w stosunku do roku 2008 o ok. 0,5 tys. ha i wynosiła 4,8 tys. ha. Zjawisko zamierania w większości dotyczy drzewostanów w starszych klasach wieku. Choroby, w efekcie których następuje zamieranie drzew, związane są przeważnie z występowaniem wielu czynników stresowych. Obecnie rozwój zjawiska zamierania ogranicza się metodami ochronnohodowlanymi, które jednak mogą przynieść efekty w odległym czasie. Na przełomie 2008/2009 r. uszkodzenia drzew ze strony zwierzyny wystąpiły w uprawach, młodnikach i w drzewostanach starszych klas wieku, na łącznej powierzchni ok. 156 tys. ha. W ubiegłym roku w lasach zarządzanych przez PGL LP różnymi metodami zabezpieczono przed zwierzyną blisko 65 tys. ha upraw leśnych. Szkody o znaczeniu gospodarczym wyrządzały roślinożerne ssaki, głównie jelenie i sarny, a w Polsce północnowschodniej dużym problemem były szkody powodowane przez łosie (Raport o stanie lasów 25

2009, Krótkoterminowa prognoza występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce w 2010 roku, IBL 2010). Pożary lasów Pomyślnie są realizowane zadania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom pożarowym lasów. Lasy Państwowe dysponują nowoczesnym, efektywnym systemem ochrony przeciwpożarowej. Utrzymanie całego systemu obserwacyjno-alarmowego oraz ratowniczego ochrony przeciwpożarowej wiąże się z dużymi nakładami finansowymi. Zagrożenie drzewostanów powodowane przez pożary lasów w Polsce jest zróżnicowane terytorialnie i uzależnione od pory roku. [ szt. ] 20000 Liczba pożarów lasu w latach 2000-2009 17088 15000 10000 12428 10101 7006 12169 11828 8302 9090 9161 5000 4480 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ryc. 12. Liczba pożarów lasu w latach 2000-2009 (GUS). [ ha ] 25000 20000 Powierzchnia pożarów lasu w latach 2000-2010 21500 15000 10000 5000 7013 3429 5200 5826 5912 2841 3027 3781 4400 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ryc. 13. Powierzchnia pożarów lasu w latach 2000-2009 (GUS). 26

W roku 2009 odnotowano 9161 pożarów lasu o łącznej powierzchni 4400 ha. Decydującą rolę w kształtowaniu się zagrożenia pożarowego odgrywały warunki meteorologiczne. Średnia powierzchnia lasu objęta pożarem wynosiła 0,48 ha. Głównymi przyczynami powstawania pożarów lasu, podobnie jak w ubiegłych latach, były podpalenia (Raport o stanie lasów 2009). Łączne straty na skutek pożarów w 2009 r. w PGL LP oszacowano na 2,4 mln zł. Utrzymanie systemu ochrony przeciwpożarowej w LP wiąże się z ogromnymi nakładami finansowymi. Corocznie na ochronę przeciwpożarową LP wydają ok. 60 mln zł (w 2009 r. wydatkowano 61,89 mln zł). (Analiza stanu ochrony przeciwpożarowej w Lasach Państwowych w 2009 roku, DGLP 2010). Stan lasów Beskidu Śląskiego i Żywieckiego Przykładem równoczesnego oddziaływania wielu czynników sprawczych wywołujących niekorzystny stan i zmiany w środowisku jest rejon świerczyn górskich Beskidów: Śląskiego i Żywieckiego. Przyczyny regresu świerka są bardzo złożone. Poza zanieczyszczeniami przemysłowymi powietrza, infekcjami grzybowymi powodowanymi przez hubę korzeni i opieńki oraz szkodnikami owadzimi, równie ważną rolę w nasileniu się procesu chorobowego w świerczynach górskich odegrało starzenie się części drzewostanów obcego pochodzenia oraz okresy długotrwałych susz, powodujące deficyt wody. Zagrożenie trwałości drzewostanów świerkowych Beskidu Śląskiego i Żywieckiego nie jest zjawiskiem lokalnym, albowiem proces rozpadu lasów świerkowych ma miejsce w całej Europie Środkowej, a jego intensywność znacząco wzrosła od 2003 r. Stan tych lasów jest objęty monitoringiem. Opracowano dla nich strategię postępowania ochronnego i hodowlanego, która znalazła swój wyraz w znowelizowanym Programie dla Beskidów. Program zakłada wariantowy rozwój sytuacji oraz zawiera bilans sił, środków i kosztów realizacji dla każdej z nich. Zakłada się, że w wyniku przebudowy drzewostanów udział świerka na siedliskach wyżynnych i niżowych wyniesie od 5-10%, a w reglu dolnym od 10-60%. W 2009 r. zaobserwowano znaczącą poprawę stanu zdrowotnego drzewostanów w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, co spowodowane było sprzyjającymi warunkami pogodowymi (duża ilość opadów i stosunkowo niskie temperatury wiosną) oraz skutecznym ograniczaniem liczebności kornika drukarza. Wyniki cięć sanitarnych z miesięcy zimowych 2010 r., jak i stany posuszu świerkowego pozostającego do wyróbki w lesie na koniec marca br. potwierdzają ustabilizowanie się sytuacji zdrowotno-sanitarnej beskidzkich świerczyn. Sytuacja w kolejnym okresie wegetacyjnym wydaje się być korzystna. Zauważalna jest stała tendencja - zapoczątkowana w 2008 r. - 27