Copyright by Uniwersytet Gdański Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Marek Konopczyński Korekta: Anna Poinc Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Uniwersytet Gdański ul. Bażyńskiego 1A 80-952 Gdańsk ISBN 978-83-7326-600-1 ISBN 978-83-7850-372-9 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009
Spis treści Od redakcji... 11 Wprowadzenie (Henryk Machel)... 17 Krótka historia resocjalizacji penitencjarnej (Kajetan Dubiel)... 27 Oddziaływania redukujące defi cyty wychowawcze... 35 Programy z zakresu kształcenia umiejętności społecznych i poznawczych... 36 Trening komunikacji interpersonalnej i zachowań asertywnych (Małgorzata Rapacz)... 37 Pokochaj siebie, ulecz swoje życie (Iwona Stańczyk)... 39 Wypełnianie i wzmacnianie ról rodzicielskich... 44 Wypełnianie ról społecznych gra czy rzeczywistość? (Robert Poklek)... 45 Ojciec przyjacielem dziecka (Andrzej Ekiel)... 49 Mój Tata i ja (Roman Föns)... 52 Wzmacnianie ról społecznych poprzez pracę z osobami niepełnosprawnymi... 57 Duet (Marta Rozwadowska-Suruło, Tadeusz Szarek)... 58 Cztery Pory Roku (Marcin Wójcik, Sławomir Meler)... 61 Bona (Lidia Olejnik)... 65 Więźniowie w hospicjum... 69 Wzmacnianie i wypełnianie ról społecznych poprzez opiekę nad zwierzętami i pielęgnację roślin... 73 Ogrody za murem (Andrzej Doszyń, Krzysztof Kozłowski)... 74
6 Spis treści Programy aktywizacji zawodowej... 77 Program readaptacji społecznej poprzez aktywizację zawodową skazanych (Katarzyna Roesler-Walerczak, Jarosław Bukowski)... 78 Program aktywizacji zawodowej osadzonych realizowany w systemie pomocy postpenitencjarnej (Jacek Księżyk, Grzegorz Figura)... 81 Lex Media (Sławomir Kot)... 84 Klub Pracy kurs aktywnego poszukiwania pracy (Agnieszka Kozłowska)... 88 Programy przygotowujące do życia na wolności... 93 Nadzieja program wychodzenia z bezdomności (Małgorzata Stróżyk)... 94 Adwokat w swojej sprawie (Małgorzata Łajdus-Ciborowska)... 96 Uniwersytet Więzienny droga do wolności (Lidia Moroz)... 101 Podsumowanie. Czy oddziaływania redukujące defi cyty wychowawcze u osób naruszających normy prawne mają sens? (Beata Pastwa-Wojciechowska)... 107 Oddziaływania psychokorekcyjne... 117 Programy z zakresu profi laktyki agresji... 117 Naprawdę silni (Katarzyna Jarosz)... 118 Herkules program psychokorekcyjny (Agata Głogowska, Katarzyna Haponiuk)... 123 Przeciwdziałanie agresji i przemocy w zakładach zamkniętych (Barbara Jurkonis)... 129 Prison Smart ocena programu (Anetta Jaworska)... 136 Programy profi laktyki zachowań autoagresywnych w zakładzie karnym... 145 Program oddziaływań zapobiegających autoagresywnym i suicydalnym tendencjom osadzonych (Joanna Kobis)... 146 Program przeciwdziałania aktom autoagresji u osadzonych (Cecylia Hajduk, Dawid Katol)... 148
Spis treści 7 Program profilaktyki zachowań agresywnych i autoagresywnych w zakładzie karnym (Małgorzata Rapacz, Marta Briske)... 150 Feniks program readaptacji osób zagrożonych zachowaniami suicydalnymi (Andrzej Samek)... 154 Programy z zakresu profi laktyki przemocy w rodzinie... 160 Program przeciwdziałania przemocy w rodzinie (Beata Kalinowska-Prokopowicz)... 160 Bo zupa była za słona program przeznaczony dla sprawców przestępstw przeciwko rodzinie (Magdalena Chojnacka, Danuta Jodłowska)... 162 Program edukacyjny dla kobiet ofiar przemocy w rodzinie (Marek Siwy)... 168 Programy z zakresu profi laktyki uzależnień... 170 Atlantis program edukacyjno-terapeutyczny (Iwona Zalikowska)... 171 Profilaktyka uzależnień od substancji psychoaktywnych (Wojciech Kurowski)... 177 Program terapeutyczny dla skazanych z problemem dotyczącym uzależnienia od alkoholu lub środków odurzających (Wojciech Kowalczyk)... 183 Program z zakresu profilaktyki uzależnień od środków psychoaktywnych (Jacek Gołdyn)... 187 Program terapii uzależnień (Andrzej Kędzierski, Agata Skorupska)... 192 Program dla osób popełniających przestępstwo w stanie nietrzeźwości (Piotr Kowalewski)... 197 Program terapeutyczny dla skazanych uzależnionych od alkoholu (Jerzy Rećko, Andrzej Kędzior, Tomasz Stokowski)... 220 Program profilaktyki sprawców przestępstw drogowych odbywających karę z art. 178a lub 244 k.k. (Marta Chmielewska)... 227 Krokus program psychokorekcyjny dla skazanych za przestępstwo z art. 178a 1 i 2 k.k. (Joanna Strońsk, Tomasz Brańka)... 229
8 Spis treści Program terapii sprawców przestępstw seksualnych... 233 Program terapii sprawców przestępstw seksualnych... 234 (Rafał Rutkowski, Wojciech Sroka) Program z zakresu profi laktyki i edukacji zdrowia... 241 Program kursów pierwszej pomocy przedmedycznej (Zbigniew Sołtys)... 241 Propozycje programów psychokorekcyjnych... 244 Program dla osób z rozpoznaniem podwójnej diagnozy specyficzne postępowanie terapeutyczne dla osób uzależnionych od alkoholu z współwystępującym zaburzeniem osobowości dyssocjalnej (Jolanta Ferszka)... 244 Zmiana schematów poznawczych dotyczących spostrzegania własnej osoby oraz samooceny nieletnich niedostosowanych społecznie prowadzona w nurcie terapii poznawczo-behawioralnej (Justyna Siemionow)... 248 Program pracy penitencjarnej z osadzonymi niebezpiecznymi na przykładzie programu realizowanego w Zakładzie Karnym w Barczewie (Sławomir Przybyliński)... 253 Podsumowanie. Psychokorekcja zachowania osób odbywających karę pozbawienia wolności (Radosław Breska, Robert Opora)... 259 Oddziaływania edukacyjne przez kulturę... 265 Programy edukacji kulturalno-oświatowej... 265 Dyskusyjny Klub Filmowy (Jana Chojecka, Kamil Stachowiak)... 266 Nauka języka angielskiego (Sławomir Kot)... 270 Programy aktywizacji kulturowej... 275 Krajobrazy wschodniego pogranicza (Iwona Matczuk, Dariusz Kossyk, Jarosław Wólczyński)... 275 Klimek (Małgorzata Gajdus-Ciborowska)... 278 Program z zakresu edukacji ekologicznej wspierającej rozwój zrównoważony dla skazanych odbywających karę pozbawienia wolności (Marek Kwiecień)... 282 Skazani na Wisłę (Jakub Wiśniewski, Sławomir Janka)... 290
Spis treści 9 Programy rozwijania twórczości własnej skazanych... 293 Plastuś 2007 Galeria u rzeźnika (Marek Nowak)... 294 Dobro ukryte w sztuce (Jerzy Michalczyk, Andrzej Markowski)... 298 Siłą wyobraźni otwieramy serca program aktywności twórczej (Katarzyna Wojtyna, Krzysztof Maroszek)... 301 Dekoratorka (Ewa Gworowska)... 305 Sztuka dla Pokoju Po drodze... teatr jako katalizator (Krzysztof Papis)... 308 Programy z zakresu kultury fi zycznej i sportu... 312 Przez sport do wolności (Mariusz Budny)... 312 Streaching program rehabilitacji psychoruchowej (Roman Smok)... 315 Program aktywności sportowo-rekreacyjnej (Marek Walkowski)... 318 Program z zakresu kultury fizycznej i sportu (Marek Kwiecień)... 321 Podsumowanie. Kształtowanie podstawowych komponentów wiedzy społecznej u osób odbywających karę pozbawienia wolności (Mieczysław Ciosek)... 327 Zakończenie. Od projektowania do ewaluacji: kilka słów o skuteczności programów realizowanych wobec osób pozbawionych wolności (Monika Marczak, Katarzyna Pawełek)... 333 Aneks. Programy realizowane w innych jednostkach penitencjarnych... 343
Od redakcji Pozbawienie wolności jest obecnie w Polsce najbardziej represyjnym środkiem karnym stosowanym wobec osób naruszających normy prawne. Na demoralizujący wpływ uwięzienia szczególnie podatni są młodociani oraz osoby w znacznym stopniu niedostosowane społecznie, dlatego planując i podejmując działalność resocjalizacyjną, należy uwzględnić odpowiednie i zindywidualizowane środki oddziaływania penitencjarnego. Zgodnie z art. 67 1 kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r. 1 wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby postrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. Oznacza to, że fundamentalnym celem kary pozbawienia wolności jest z jednej strony poprawa skazanego i zapobieganie popełnianiu przez niego kolejnych przestępstw, z drugiej natomiast ochrona społeczeństwa przed nim, polegająca na powstrzymywaniu go przed naruszaniem prawa podczas pobytu w więzieniu. Organizacja i przebieg działalności resocjalizacyjnej w zakładach penitencjarnych 2 są możliwe przy uwzględnieniu kilku ważnych warunków. Pierwszy z nich dotyczy personelu więziennego i jego indywidualnych cech charakteru. W pracy resocjalizacyjnej istotne jest doświadczenie, zaangażowanie, przekonanie, że resocjalizacja jest możliwa także w warunkach izolacji więziennej. Poza tym nie bez znaczenia pozostaje wiarygodność i autentyczność personelu, a także skuteczność przekazywanych informacji. Najważniejszym jednak zadaniem osób pracujących ze skazanymi jest pozyskiwanie osadzonych do współdziałania w wychowaniu, uspołecznianiu i formowaniu w nich umiejętności oraz postaw akceptowanych społecznie, realizacji nowych planów życiowych i aspiracji oraz niesienie pomocy w zrozumieniu granic własnej wolności i jej uwarunkowań. Drugi warunek, od którego zależy pomyślność procesu resocjalizacji w warunkach izolacji więzien- 1 Kodeks karny wykonawczy ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm. 2 Patrz: H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego, Gdańsk 2001; M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001; H. Machel, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003.
12 Od redakcji nej lub penitencjarnej, to cechy i doświadczenia samych więźniów. Współczesne poglądy i wyniki badań wskazują, że stawianie zadań resocjalizacyjnych wobec wszystkich skazanych jest możliwe, ale nieuzasadnione, ponieważ ich wykonanie nie jest realne, a wobec części sprawców (tych, którzy nie wymagają resocjalizacji) niecelowe. H. Machel 3 na podstawie obserwacji poczynionych podczas własnej praktyki twierdzi, że w więzieniach jest około 30 35% skazanych, których nie da się zresocjalizować, ani w warunkach izolacyjnych, ani w warunkach wolnościowych, ze względu na ich aspołeczną naturę. Wynika z tego, że prawie 70% osadzonych to osoby nieporadne życiowo, nieradzące sobie z konfliktami i problemami życiowymi, potrzebujące wsparcia, ukierunkowania, a czasami specjalistycznych oddziaływań resocjalizacyjnych. W wielu przypadkach są to ludzie zdemoralizowani, ale ich demoralizacja jest przede wszystkim skutkiem negatywnego treningu społecznego. Można ją zatem zredukować, jednak należy przy tym pamiętać, że jakiekolwiek skuteczne oddziaływanie na dorosłego człowieka jest możliwe jedynie wówczas, gdy on sam widzi w tym sens i wyrazi zgodę i chęć współdziałania z wychowawcą, terapeutą lub psychologiem. Ostatni, trzeci warunek pomyślności procesu resocjalizacji to sposób przekazu treści, specjalnych technik przekształcania i warunków wspierających. Art. 67 3 k.k.w. z 1997 r. zakłada, że w oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne. Powyższy wachlarz środków wspierających proces resocjalizacji ma ukształtować w skazanych społecznie pożądane potrzeby i umiejętności, w szczególności te, które są niezbędne do normalnego funkcjonowania po opuszczeniu zakładu karnego, a które mogą umożliwić im nadrobienie zaległości w dotychczasowym rozwoju. Kodeks karny wykonawczy z 1969 r. 4 stanowił, że celem kary pozbawienia wolności jest resocjalizacja wszystkich (nie zaznaczył tego wręcz, ale sformułowanie art. 37 1 k.k.w. nie pozostawia żadnej wątpliwości) skazanych na karę pozbawienia wolności. Obecny zakłada, że intensywnym indywidualnym oddziaływaniem wychowawczym objęci są skazani odbywający karę w systemie programowego oddziaływania i terapeutycznym. Ponadto z wymienionych form 3 H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej casus polski. Studium penitencjarnopedagogiczne, Kraków 2006, s. 154. 4 Kodeks karny wykonawczy ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r., Dz. U. z 1975 r. Nr 13, poz. 98.
Od redakcji 13 oddziaływania mogą korzystać również skazani odbywający karę w systemie zwykłym, po wyrażeniu chęci uczestnictwa w procesie resocjalizacji. Od kilku lat w ramach szeroko rozumianej działalności resocjalizacyjnej, zgodnie z Zarządzeniem nr 02/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej 5, w zakładach karnych i aresztach śledczych tworzone są i realizowane przez pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych autorskie programy resocjalizacyjno-terapeutyczne. Ich stosowanie uzasadniają następujące powody: po pierwsze stanowią one nową jakość oddziaływań penitencjarnych; po drugie (z ekonomicznego punktu widzenia) praca w grupie jest tańsza dlatego można objąć oddziaływaniem większą liczbę skazanych; po trzecie dzięki nim pojawiają się nowe, konkretne i skuteczne technologie pracy grupowej ze skazanymi; po czwarte celowo ukierunkowane prace z grupami, a co za tym idzie podobne programy, realizowane są w zakładach karnych w innych krajach i przynoszą oczekiwane pozytywne rezultaty; po piąte poza zindywidualizowanymi oddziaływaniami zakłada się większą lub dodatkową skuteczność oddziaływań grupowych; po szóste zostają one usankcjonowanie i są prowadzone przez więziennictwo na szerszą skalę i po siódme, w związku z przeludnieniem zakładów penitencjarnych prowadzenie indywidualnych oddziaływań jest bardzo trudne, przez co praca z grupami w wielu przypadkach stała się koniecznością 6. Działania podejmowane w ramach autorskich programów znane są opinii publicznej w niewielkim stopniu, i przede wszystkim osobom zainteresowanym tematyką resocjalizacji, stąd zrodził się pomysł, by zebrać i wydać w opracowaniu zbiorczym zróżnicowane formy oddziaływania na osoby przebywające w warunkach izolacji więziennej. Uzyskane z poszczególnych zakładów karnych i aresztów śledczych materiały, po odpowiednim opracowaniu, stały się podstawą do stworzenia niniejszego podręcznika, który, mam nadzieję, stanie się wartościowym materiałem nie tylko dla studentów i znawców problematyki resocjalizacyjnej i penitencjarnej, ale także będzie stanowić zachętę i inspirację do podejmowania dalszych działań dla praktyków. Na całość książki składa się ponad 200 autorskich programów wybranych ze względu na ich różnorodność. Prawie połowa z nich została przedstawiona w poszczególnych rozdziałach podręcznika w ujednoliconej formie i przyporządkowana trzem głównym grupom wyodrębnionym ze względu na formę i przedmiot oddziaływań. W pierwszym rozdziale zaprezentowano oddziaływania redukujące deficyty wychowawcze, w drugim oddziaływania psychokorekcyjne i w trzecim 5 Zarządzenie nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych. 6 Patrz: A. Majcherczyk, Programy resocjalizacji skazanych głos w dyskusji o stanie i perspektywach więziennictwa, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2006, nr 52 53.