Ocena dostêpnoœci wczesnej kompleksowej rehabilitacji poudarowej w Polsce

ARTYKU ORYGINALNY/ORIGINAL PAPER Ocena dostêpnoœci wczesnej kompleksowej rehabilitacji poudarowej w Polsce An evaluation of the accessibility of early post-stroke comprehensive rehabilitation in Poland Anna Cz³onkowska 1, 2, Iwona Sarzyñska-D³ugosz 1, Maciej Krawczyk 1 1 II Klinika Neurologii, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie 2 Katedra i Zak³ad Farmakologii Doœwiadczalnej i Klinicznej, Akademia Medyczna w Warszawie Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1: 10 15 Streszczenie Wstêp i cel pracy: Zgodnie z rekomendacjami Europejskiej Inicjatywy Udarowej (EUSI) ka dy pacjent z udarem powinien mieæ zapewnion¹ rehabilitacjê dostosowan¹ do indywidualnych potrzeb chorego. Celem naszego badania by³a ocena dostêpnoœci wczesnej kompleksowej rehabilitacji poudarowej na oddzia³ach neurologicznych i rehabilitacyjnych w Polsce. Materia³ i metody: Opracowano i wys³ano 2 kwestionariusze oceniaj¹ce oddzia³y neurologii i rehabilitacji lecz¹ce i prowadz¹ce wczesn¹ rehabilitacjê pacjentów po udarze mózgu. W zale noœci od sposobu prowadzonej rehabilitacji oddzia³y neurologii i rehabilitacji podzielono na 5 klas: A prowadz¹ce kompleksow¹ rehabilitacjê (kinezyterapia 60 min/dzieñ, terapia mowy 30 min/5 dni w tygodniu, rehabilitacja innych zaburzeñ funkcji poznawczych 30 min/5 dni w tygodniu oraz kinezyterapia grupowa na oddzia³ach rehabilitacji), B wszystkie grupy dzia³añ, w mniejszym wymiarze czasowym, C kinezyterapia i rehabilitacja zaburzeñ mowy, D kinezyterapia i rehabilitacja zaburzeñ innych funkcji poznawczych, E kinezyterapia, oraz wyodrêbniono oddzia³y neurologii bez wyszkolonego personelu prowadz¹cego rehabilitacjê. Wyniki: Otrzymano odpowiedÿ od 191 z 215 oddzia³ów neurologicznych (88,8%). Wed³ug klasyfikacji: 26 to oddzia- ³y klasy A, 38 klasy B, 50 klasy C, 2 klasy D, 73 klasy E oraz 2 oddzia³y bez wyszkolonego personelu prowadz¹cego rehabilitacjê. Otrzymano ankiety od 115 ze 172 oddzia³ów rehabilitacyjnych (66,9%). Wed³ug klasyfikacji: 11 to oddzia³y Abstract Background and purpose: According to the European Stroke Initiative recommendations every stroke patient should undergo rehabilitation; its program should be tailored according to the individual needs of the patient. The aim of our study was to evaluate the accessibility of comprehensive early stroke rehabilitation at neurological departments in Poland. Materials and methods: We have sent a questionnaire evaluating neurological and rehabilitation departments in Poland, where stroke patients are treated and undergo early rehabilitation. We divided them into 5 categories classes from A to F: class A having comprehensive rehabilitation (kinesitherapy minimum 60 minutes/day, speech therapy minimum 30 minutes for 5 days a week and rehabilitation of other cognitive impairments and group kinesitherapy at rehabilitation departments); B having the possibility of all types of therapy, but is done less frequently; C kinesitherapy and speech therapy; D kinesitherapy and cognitive rehabilitation; E only kinesitherapy. We also separated neurological departments without trained rehabilitation staff. Results: We obtained responses from 191 of 215 (88.8%) neurological departments. According to criteria: 26 class A, 38 class B, 50 class C, 2 class D, 73 class E, 2 without specialized rehabilitation staff. We received filled questionnaires from 115 of 172 (66.9%) rehabilitation departments. According to criteria: 11 class A, 31 class B, 28 class C, 4 class D and 41 class E. Adres do korespondencji: prof. dr hab. med. Anna Cz³onkowska, II Klinika Neurologii, Instytut Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa, tel. +48 22 842 76 83, faks +48 22 842 40 23; e-mail: czlonkow@ipin.edu.pl Pracê otrzymano: 21.07.2005; przyjêto do druku: 17.11.2005 10 Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1

Kompleksowa rehabilitacja poudarowa w Polsce klasy A, 31 klasy B, 28 klasy C, 4 klasy D oraz 41 klasy E. Wnioski: Tylko w 14% oddzia³ów neurologicznych oraz 10% oddzia³ów rehabilitacyjnych stosowana jest wczesna kompleksowa rehabilitacja poudarowa. Poprawa w zakresie dostêpnoœci do kompleksowej rehabilitacji w Polsce jest niezbêdna do zmniejszenia liczby osób niepe³nosprawnych wœród pacjentów po przebytym udarze. S³owa kluczowe: udar, rehabilitacja poudarowa, klasyfikacja. Conclusion: Only 14% of all neurological departments and 10% of rehabilitation departments administered comprehensive early stroke rehabilitation in Poland. Improvement of comprehensive rehabilitation accessibility in Poland is necessary for lowering the number of disabled post-stroke patients. Key words: stroke, post-stroke rehabilitation, classification. Wstêp Udar mózgu stanowi¹cy jedn¹ z g³ównych chorób uk³adu sercowo-naczyniowego jest trzeci¹ przyczyn¹ zgonów w krajach rozwiniêtych ekonomicznie, a w krajach rozwijaj¹cych siê drug¹ oraz g³ówn¹ przyczyn¹ niesprawnoœci w populacji osób doros³ych [1]. W grupie chorych po przebytym udarze, po 6 mies. od udaru u 48% utrzymuje siê niedow³ad po³owiczy, 22% nie chodzi samodzielnie, 24 53% wymaga pomocy w czynnoœciach dnia codziennego, 12 18% ma afatyczne zaburzenia mowy, zaœ u 32% wystêpuj¹ objawy depresji [2,3]. Celem poprawy jakoœci ycia osób, które udar prze y³y, coraz szerzej stosuje siê metody profilaktyki, zarówno pierwotnej, jak i wtórnej oraz wprowadza siê zmiany organizacyjne systemu leczenia chorych z udarem, w szczególnoœci d¹ y siê do poprawy procesu diagnostycznego i leczniczego chorych z udarem oraz w³aœciwej, wczesnej rehabilitacji tych chorych [4 6]. Œwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje rehabilitacjê jako kompleksowe postêpowanie w stosunku do osób niepe³nosprawnych fizycznie lub psychicznie (na skutek wad wrodzonych, chorób i urazów) maj¹ce na celu przywrócenie pe³nej lub mo liwej do osi¹gniêcia sprawnoœci fizycznej i psychicznej, zdolnoœci do pracy, zarobkowania i brania czynnego udzia³u w yciu spo³ecznym [7]. Tak definiowana rehabilitacja wymaga stworzenia interdyscyplinarnego zespo³u rehabilitacyjnego, sk³adaj¹cego siê z lekarza neurologa i specjalisty rehabilitacji medycznej, fizjoterapeuty, logopedy, neuropsychologa, a tak e terapeuty zajêciowego, pracownika socjalnego i pielêgniarki (ze znajomoœci¹ tematyki rehabilitacji). Zespó³ powinien wspó³pracowaæ w zale noœci od potrzeb z konsultantami z innych dziedzin (np. ortoped¹, psychiatr¹, urologiem, kardiologiem, internist¹) [8]. Lekarz kieruj¹cy zespo³em terapeutycznym definiuje zaburzenia neurologiczne stwierdzane u chorych, jest odpowiedzialny za koordynacjê pracy zespo³u, ustala realne cele rehabilitacji, zapewnia opiekê lekarsk¹, szczególnie w celu zapobiegania i leczenia powik³añ wynikaj¹cych z niesprawnoœci i unieruchomienia [9]. Rol¹ fizjoterapeuty jest d¹ enie do uzyskania maksymalnej poprawy sprawnoœci ruchowej, zdolnoœci do samodzielnego poruszania siê i redukcji wzmo onego napiêcia miêœniowego. Fizjoterapia obejmuje leczenie ruchem (kinezyterapiê), zabiegi fizykalne (fizykoterapiê) i masa. Deficyty ruchowe s¹ niwelowane przez leczenie ruchem przy czynnym udziale pacjenta, jeœli jest to mo liwe lub w sposób bierny w przypadku chorych nieprzytomnych lub w ciê kim stanie ogólnym [10]. Logopeda charakteryzuje i leczy zaburzenia funkcji mowy oraz dysfagiê [9]. Neuropsycholog definiuje problemy poznawcze i zaburzenia emocjonalne oraz stymuluje i monitoruje poprawê w zakresie tych funkcji. Rehabilitacja pacjentów z zaburzeniami funkcji poznawczych (rehabilitacja kognitywna) powinna obejmowaæ usprawnianie: funkcji jêzykowych (mowy terapia afazji, czytanie, pisanie, liczenie), uwagi, spostrzegania, pamiêci, myœlenia, zdolnoœci przestrzennych i konstrukcyjnych oraz funkcji wykonawczych [11,12]. Terapeuta zajêciowy ma za zadanie naukê niezale noœci w wykonywaniu przez pacjenta czynnoœci dnia codziennego (ubierania, toalety, przygotowywania posi³ków, jedzenia, przyjmowania leków), zaœ pielêgniarka nale ¹ca do zespo³u rehabilitacyjnego poza zabezpieczaniem typowej opieki pielêgniarskiej stymuluje wykorzystywanie przez pacjenta umiejêtnoœci uzyskanych podczas terapii w codziennych czynnoœciach oraz bierze udzia³ w terapii zaburzeñ czynnoœci zwieraczy. Pracownik socjalny uzupe³nia plan wypisu, troszczy siê o warunki socjalno-bytowe pacjenta [9]. Celem naszej pracy by³a ocena dostêpnoœci do wczesnej kompleksowej rehabilitacji poudarowej w Polsce oraz okreœlenie elementów wymagaj¹cych po- Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1 11

Anna Cz³onkowska, Iwona Sarzyñska-D³ugosz, Maciej Krawczyk prawy w strukturze i organizacji istniej¹cych oddzia- ³ów neurologicznych oraz rehabilitacyjnych zajmuj¹cych siê usprawnianiem pacjentów po udarze mózgu. Materia³ i metody W celu oceny dostêpnoœci i sposobu prowadzenia rehabilitacji poudarowej w Polsce opracowano dwa kwestionariusze pytañ oceniaj¹ce strukturê i wyposa- enie oddzia³ów neurologicznych i rehabilitacyjnych oraz rodzaj, czêstotliwoœæ i czas trwania zajêæ rehabilitacji prowadzonych na tych oddzia³ach. W ankietach zawarto pytania dotycz¹ce zarówno ca³ego szpitala (liczebnoœæ populacji objêtej bezpoœrednio opiek¹, typ szpitala kliniczny, wojewódzki, miejski i inne, liczba chorych hospitalizowanych rocznie w szpitalu), jak równie oddzia³u neurologicznego/rehabilitacyjnego (personel, sposób prowadzenia i czas trwania zajêæ rehabilitacyjnych, wyposa enie oddzia³u w sprzêt rehabilitacyjny, liczba hospitalizowanych chorych z udarem mózgu itp.). Ankiety rozes³ano do wszystkich oddzia- ³ów neurologicznych oraz oddzia³ów rehabilitacyjnych przyjmuj¹cych pacjentów po przebytym udarze mózgu celem wczesnej rehabilitacji poudarowej na terenie ca³ego kraju w 2004 r. Sprawdzono wszystkie nades³ane ankiety, w przypadku w¹tpliwoœci przeprowadzano weryfikacjê telefoniczn¹. Przygotowano i uzupe³niono komputerowe bazy danych na podstawie informacji uzyskanych dziêki wype³nionym kwestionariuszom. Przeprowadzono analizê uzyskanych danych. Kompleksow¹ rehabilitacjê na oddziale neurologii, prowadzon¹ przez wykwalifikowany personel, zdefiniowano opieraj¹c siê na wytycznych opracowanych przez zespó³ ekspertów Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu [13] jako zajêcia obejmuj¹ce: a) kinezyterapiê minimum 60 min/dobê, b) rehabilitacjê zaburzeñ mowy minimum 30 min, 5 razy w tyg., c) rehabilitacjê zaburzeñ innych funkcji behawioralno- -poznawczych (tj. uwagi, spostrzegania, pamiêci, myœlenia, zdolnoœci przestrzennych i konstrukcyjnych, funkcji wykonawczych organizowania i kontroli ka dej z³o onej aktywnoœci poznawczo- -emocjonalnej) minimum 30 min, 5 razy w tyg. Kompleksowa rehabilitacja na oddziale rehabilitacji prowadzona przez wykwalifikowany personel obejmuje wszystkie dzia³ania, prowadzone na oddziale neurologii oraz dodatkowo kinezyterapiê grupow¹. Oddzia³y neurologiczne i rehabilitacyjne podzieliliœmy na 5 klas w zale noœci od rodzaju, czêstotliwoœci i czasu trwania zajêæ rehabilitacji prowadzonych na tych oddzia³ach: A. Prowadz¹ce rutynowo kompleksow¹ rehabilitacjê. B. Prowadz¹ce rehabilitacjê obejmuj¹c¹ wszystkie 3 grupy dzia³añ, lecz w mniejszym wymiarze czasowym (krócej lub rzadziej). C. Prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ mowy. D. Prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ innych funkcji behawioralno-poznawczych. E. Prowadz¹ce wy³¹cznie kinezyterapiê. Wœród oddzia³ów neurologii wyodrêbniono dodatkowo oddzia³y, które nie prowadz¹ rehabilitacji poudarowej ze wzglêdu na brak wykwalifikowanych terapeutów. Wyniki Otrzymano wype³nione ankiety od ordynatorów 191 z 215 oddzia³ów neurologicznych (88,8%). Wed³ug zastosowanej klasyfikacji: 26 z nich (14%) to oddzia³y neurologiczne klasy A, 38 (20%) oddzia³y klasy B, 50 (26%) oddzia³y klasy C, 2 (1%) oddzia³y klasy D oraz 73 (38%) oddzia³y klasy E. Pozosta³e 2 oddzia³y (1%) nie prowadz¹ rehabilitacji poudarowej ze wzglêdu na brak wykwalifikowanej kadry. Sposób prowadzenia rehabilitacji na oddzia³ach neurologicznych w poszczególnych województwach przedstawiono w tab. 1. Na podstawie listów od ordynatorów oddzia³ów neurologicznych oraz konsultantów wojewódzkich w dziedzinie neurologii i rehabilitacji medycznej stworzono listê 172 oddzia³ów rehabilitacji, przyjmuj¹cych pacjentów po przebytym udarze mózgu celem wczesnej rehabilitacji poudarowej. Otrzymano wype³nione ankiety od ordynatorów 115 oddzia³ów rehabilitacyjnych (66,9%). Wed³ug zastosowanej klasyfikacji: 11 z nich (10%) to oddzia³y rehabilitacyjne klasy A, 31 (27%) oddzia³y klasy B, 28 (25%) oddzia³y klasy C, 4 (3%) oddzia³y klasy D oraz 41 (36%) oddzia³y klasy E. Sposób prowadzenia rehabilitacji na oddzia³ach rehabilitacyjnych w poszczególnych województwach przedstawiono w tab. 1. 12 Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1

Kompleksowa rehabilitacja poudarowa w Polsce Tabela 1. Dostêpnoœæ rehabilitacji na oddzia³ach neurologicznych i rehabilitacyjnych na terenie Polski Table 1. Accessibility of rehabilitation at neurological and rehabilitation departments in Poland Województwo/Province Oddzia³y neurologii/neurological departments Oddzia³y rehabilitacji/rehabilitation departments N wys³anych/n otrzymanych ankiet N sent/n received questionnaires N wys³anych/n otrzymanych ankiet N sent/n received questionnaires dolnoœl¹skie 14/14 (B 3, C 2, E 9) 19/12 (B 1, C 4, D 3, E 4) kujawsko-pomorskie 10/10 (A 2, B 1, C 2, E 5) 6/4 (C 1, E 3) lubelskie 19/15 (A 4, B 1, C 3, D 1, E 5, brak rehabilitacji 1) 12/9 (A 3, B 3, C 2, E 1) lubuskie 8/7 (A 1, B 1, C 3, E 2) 7/3 (B 1, C 1, E 1) ³ódzkie 14/11 (B 2, C 2, E 7) 15/11 (B 1, C 3, E 7) ma³opolskie 17/14 (B 3, C 4, E 7) 8/5 (B 2, C 1, E 2) mazowieckie 26/23 (A 7, B 4, C 10, E 2) 16/13 (A 3, B 4, C 3, E 3) opolskie 6/6 (B 2, E 4) 3/2 (B 1, E 1) podkarpackie 14/12 (A 2, B 3, C 1, E 6) 12/11 (A 1, B 3, C 1, D 1, E 5) podlaskie 6/6 (B 2, C 3, E 1) 5/1 (B 1) pomorskie 10/9 (A 4, B 2, E 3) 3/1 (B 1) œl¹skie 36/33 (A 2, B 5, C 9, D 1, E 16) 29/21 (A 1, B 9, C 3, E 8) œwiêtokrzyskie 8/8 (A 1, B 4, C 1, E 1, brak rehabilitacji 1) 6/4 (C 3, E 1) warmiñsko-mazurskie 7/7 (B 1, C 4, E 2) 10/6 (A 2, B 1, C 1, E 2) wielkopolskie 14/12 (A 3, B 4, C 3, E 2) 15/8 (A 1, B 2, C 4, E 1) zachodniopomorskie 6/4 (C 3, E 1) 6/4 (B 1, C 1, E 2) N liczba przypadków/number of cases A oddzia³y prowadz¹ce rutynowo kompleksow¹ rehabilitacjê/departments having comprehensive rehabilitation B oddzia³y prowadz¹ce rehabilitacjê obejmuj¹c¹ wszystkie grupy dzia³añ, lecz w mniejszym wymiarze czasowym (krócej lub rzadziej) /departments having the possibility of all types of therapy, but it is shorter or is done less frequently C oddzia³y prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ mowy/departments having kinesitherapy and speech therapy D oddzia³y prowadz¹ce kinezyterapiê i rehabilitacjê zaburzeñ innych funkcji behawioralno-poznawczych/departments having kinesitherapy and rehabilitation of other cognitive impairements E oddzia³y prowadz¹ce wy³¹cznie kinezyterapiê/departments having only kinesitherapy Rozmieszczenie oddzia³ów neurologii oraz oddzia- ³ów rehabilitacji prowadz¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê przestawiono na ryc. 1. Omówienie Zgodnie z wytycznymi Europejskiej Inicjatywy Udarowej (European Stroke Initiative EUSI): u ka dego pacjenta z udarem nale y rozwa yæ mo - liwoœæ leczenia rehabilitacyjnego, rehabilitacjê poudarow¹ nale y rozpoczynaæ jak najwczeœniej po udarze, rehabilitacja powinna byæ prowadzona przez wielodyscyplinarny zespó³ na oddziale udarowym, intensywnoœæ oraz czas trwania zajêæ rehabilitacyjnych powinny byæ indywidualnie dobierane do potrzeb i mo liwoœci chorego [14]. W wytycznych EUSI nie ma zaleceñ dotycz¹cych minimalnego czasu trwania zajêæ rehabilitacyjnych. Jednak przeprowadzona ostatnio metaanaliza oceniaj¹ca wp³yw wiêkszej intensywnoœci i czêstoœci fizjoterapii na stan funkcjonalny chorych wykaza³a ma³y, ale korzystny efekt wzmo onych æwiczeñ na aktywnoœæ dnia codziennego w czasie pierwszych 6 mies. po udarze [15]. Stwierdzono tak e, e intensywne æwiczenia jêzykowe istotnie poprawiaj¹ funkcjonowanie i koreluje to z korow¹ reorganizacj¹ oko³ouszkodzeniow¹ lub plastycznoœci¹ [16]. W ocenie zastosowanej w pracy podano kryterium minimalnego czasu trwania i czêstotliwoœci prowadzenia zajêæ rehabilitacyjnych. Ustalaj¹c kryteria opierano siê m.in. na wytycznych opracowanych przez zespó³ ekspertów Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu. Zgodnie z nimi najkorzystniejsze s¹ zajêcia fizjoterapii w krótkich interwa³ach czasowych (np. 10 15 min), ale doœæ czêsto (np. 6 razy dziennie), tak aby fizjoterapia trwa³a ³¹cznie nie mniej ni 45 min. Natomiast rehabilitacja zaburzeñ mowy powinna byæ prowadzona 2 3 razy na dobê po 10 15 min [13]. W Niemczech natomiast zalecany jest mini- Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1 13

Anna Cz³onkowska, Iwona Sarzyñska-D³ugosz, Maciej Krawczyk Legenda/Legend oddzia³y neurologii klasy A/neurological departments class A Q oddzia³y rehabilitacji klasy A/rehabilitation departments class A Ryc. 1. Rozmieszczenie oddzia³ów neurologicznych i rehabilitacyjnych prowadz¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê poudarow¹ na terenie Polski w 2004 r. Fig. 1. The localization of neurological and rehabilitation departments with the possibility of complex post-stroke rehabilitation in Poland in 2004 mum 4-godzinny czas trwania opieki rehabilitacyjnej nad pacjentami po przeniesieniu z sal intensywnej opieki medycznej [17]. Stworzenie kryteriów czasowych pozwoli³o na wyodrêbnienie oddzia³ów zapewniaj¹cych pacjentom w pe³ni kompleksow¹ rehabilitacjê. Tylko oddzia³y klasy A spe³niaj¹ wszystkie kryteria prowadzenia kompleksowej rehabilitacji poudarowej. Nale y to braæ pod uwagê szczególnie w kontekœcie wprowadzania nowych, kosztownych metod leczenia chorych z udarem. Przyk³adem mo e byæ leczenie trombolityczne w ostrej fazie udaru niedokrwiennego mózgu za pomoc¹ rekombinowanego tkankowego aktywatora plazminogenu. Istotne jest, aby stosowaæ go w oœrodkach zapewniaj¹cych kompleksow¹ opiekê i rehabilitacjê pacjentów z udarem, gdy w ten sposób zwiêksza siê szansa na szybszy powrót do samodzielnoœci osób, które otrzyma³y drogie leczenie. Wed³ug przeprowadzonej przez nas klasyfikacji tylko w 26 pododdzia³ach udarowych zapewniana jest kompleksowa rehabilitacja poudarowa i w³aœnie w tych oœrodkach nale a³oby d¹ yæ do wdra ania nowych metod leczenia. Gdy pacjent wymaga dalszego postêpowania rehabilitacyjnego, d³u szego ni pobyt na ostrym oddziale neurologicznym, powinien byæ dalej usprawniany na oddziale rehabilitacyjnym, a pe³na dokumentacja postêpów czynionych przez pacjenta powinna zostaæ przekazana dalej przez ka dego z cz³onków zespo³u rehabilitacyjnego [18]. Zapewnienie skutecznej rehabilitacji poudarowej wymaga wiêc rozwoju zintegrowanego systemu opieki, który obejmuje intensywn¹ opiekê, rehabilitacjê ostr¹ (na oddzia³ach neurologii) i podostr¹ (na oddzia³ach rehabilitacji), jak równie zabezpiecza dalsze usprawnianie w warunkach ambulatoryjnych oraz opiekê domow¹ [19]. Istotne znaczenie dla procesu powrotu do sprawnoœci ma wiêc mo - liwoœæ kontynuacji rehabilitacji po wypisie z oddzia³u neurologicznego. Obecnie w Polsce jedynie 11 oddzia- ³ów rehabilitacyjnych jest ukierunkowanych na wczesn¹ rehabilitacjê chorych po udarze i zapewnia j¹ w sposób kompleksowy. Nale y równie zwróciæ uwagê na dysproporcje w dostêpnoœci do kompleksowej rehabilitacji poudarowej w zale noœci od rejonu zamieszkania. Oddzia³y neurologiczne i rehabilitacyjne zapewniaj¹ce kompleksow¹ rehabilitacjê poudarow¹ nie s¹ rozmieszczone równomiernie. Najlepsza sytuacja jest w województwach mazowieckim i lubelskim, chocia i w obrêbie tych województw istniej¹ dysproporcje w Warszawie oraz Lublinie jest najwiêksza liczba oddzia³ów zapewniaj¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê, podczas gdy w krañcach pó³nocnych i wschodnich tych województw dostêpnoœæ jest istotnie gorsza. Najwiêksze problemy w dostêpnoœci do pe³nej rehabilitacji poudarowej maj¹ mieszkañcy województw dolnoœl¹skiego, ³ódzkiego, ma³opolskiego, opolskiego, podlaskiego oraz zachodniopomorskiego gdzie brak jest oddzia³ów neurologicznych oraz oddzia³ów rehabilitacyjnych zapewniaj¹cych kompleksow¹ rehabilitacjê poudarow¹. Podsumowuj¹c mo na stwierdziæ, e pomimo systematycznie poprawiaj¹cych siê mo liwoœci opieki nad pacjentami z udarem mózgu w wielu z utworzonych pododdzia³ów udarowych jest niezbêdne wyposa enie do prowadzenia intensywnej opieki, a istniej¹ braki w kadrze zespo³u rehabilitacyjnego (zw³aszcza w zakresie zatrudnianych na oddzia³ach wysoce wykwalifikowanych fizjoterapeutów, logopedów i neuropsychologów). Podobny problem dotycz¹cy personelu zespo- ³u rehabilitacyjnego (zw³aszcza neuropsychologów) widoczny jest na oddzia³ach rehabilitacyjnych. Konieczne jest wiêc uzupe³nienie brakuj¹cej kadry me- 14 Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1

Kompleksowa rehabilitacja poudarowa w Polsce dycznej w celu poprawy jakoœci i wyd³u enia czasu prowadzonych zajêæ rehabilitacyjnych, co umo liwi uzyskanie lepszych efektów rehabilitacji i zmniejszenia liczby osób niepe³nosprawnych. Wnioski 1. Tylko na 14% oddzia³ów neurologicznych oraz na 10% oddzia³ów rehabilitacyjnych stosowana jest w pe³ni wczesna kompleksowa rehabilitacja poudarowa. 2. Konieczne jest uzupe³nienie brakuj¹cej kadry zespo³ów rehabilitacyjnych oddzia³ów neurologicznych i oddzia³ów rehabilitacyjnych (zw³aszcza fizjoterapeutów, logopedów i neuropsychologów) w celu zwiêkszenia dostêpnoœci do kompleksowej rehabilitacji poudarowej. 3. Poprawa w zakresie dostêpnoœci do kompleksowej rehabilitacji w Polsce jest niezbêdna do zmniejszenia liczby osób niepe³nosprawnych wœród pacjentów po przebytym udarze. Oœwiadczenia i podziêkowania Praca wykonana w ramach realizacji programu POLKARD 2003 2005 (Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Chorób Uk³adu Sercowo-Naczyniowego na lata 2003 2005) wdziedzinie neurologii. Autorzy dziêkuj¹ kolegom z oddzia³ów neurologicznych oraz rehabilitacyjnych za wype³nienie ankiet. Piœmiennictwo 1. World Health Organization. The world health report. WHO, Geneva 2000. 2. Foulkes M.A., Wolf P.A., Price T.R. i wsp. The Stroke Data Bank: design, methods, and baseline characteristics. Stroke 1988; 19: 547-554. 3. Sacco R.L., Benjamin E.J., Broderick J.P. i wsp. American Heart Association Prevention Conference. IV. Prevention and Rehabilitation of Stroke. Risk factors. Stroke 1997; 28: 1507-1517. 4. Jørgensen H.S., Nakayama H., Raaschou H.O. i wsp. The effect of a stroke unit: reductions in mortality, discharge rate to nursing home, length of hospital stay, and cost. A community-based study. Stroke 1995; 26: 1178-1182. 5. Indredavik B., Slørdahl S.A., Bakke F. i wsp. Stroke unit treatment. Long-term effects. Stroke 1997; 28: 1861-1866. 6. Jørgensen H.S., Kammersgaard L.P., Nakayama H. i wsp. Treatment and rehabilitation on a stroke unit improves 5-year survival. A community-based study. Stroke 1999; 30: 930-933. 7. World Health Organization. International classification of impairments, disabilities and handicaps. WHO, Geneva 1980, ss. 449-508. 8. Adams H.P.Jr, Brott T.G., Crowell R.M. i wsp. Guidelines for the management of patients with acute ischemic stroke. A statement for healthcare professionals from a special writing group of the Stroke Council, American Heart Association. Stroke 1994; 25: 1901-1914. 9. Lennihan L., Seliger G.M. Neurologic rehabilitation. W: Rowland L.P. [red.]. Merrit s Neurology. Wyd. 10. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, USA, 2000, ss. 957-959. 10. Hummelsheim H. Rationales for improving motor function. Curr Opin Neurol 1999; 12: 697-701. 11. Zespó³ Ekspertów NPPiLUM. Raport Zespo³u Ekspertów Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu. Postêpowanie rehabilitacyjne po udarze mózgu. Neurol Neurochir Pol 2001; 35 (supl. 6): 22-27. 12. Walsh K. Neuropsychologia kliniczna. Wyd. 2, PWN, Warszawa 1998. 13. Zespó³ Ekspertów NPPiLUM. Raport Zespo³u Ekspertów Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu. Postêpowanie w ostrym udarze niedokrwiennym mózgu. Neurol Neurochir Pol 1999; 33 (supl. 4): 30-38. 14. Hack W., Kaste M., Bogousslavsky J. i wsp. European Stroke Initiative Recommendations for Stroke Management-update 2003. Cerebrovasc Dis 2003; 16: 311-337. 15. Kwakkel G., van Peppen R., Wagenaar R.C. i wsp. Effects of augmented exercise therapy time after stroke: a meta-analysis. Stroke 2004; 35: 2529-2539. 16. Meinzer M., Elbert T., Wienbruch C. i wsp. Intensive language training enhances brain plasticity in chronic aphasia. BMC Biol 2004; 2: 20. 17. Bundesarbeitsgemeinschaft für Rehabilitation. Empfehlungen zur Neurologischen Rehabilitation von Patienten mit seweren und schwersten Hirnschädigungen in den Phasen B und C. Vom 2. November 1995. ISSN 0933-8462. 18. Kaste M., Palomäki H., Sarna S. Where and how should elderly stroke patients be treated? A randomized trial. Stroke 1995; 26: 249-253. 19. Helgason C.M., Wolf P.A. American Heart Association Prevention Conference IV: prevention and rehabilitation of stroke: executive summary. Circulation 1997; 96: 701-707. Neurologia i Neurochirurgia Polska 2006; 40, 1 15