ORLIK KRZYKLIWY KSIĄŻĘ PRZESTWORZY Nadleśnictwo Knyszyn
WPROWADZENIE Orlik krzykliwy (Aquila pomarina) Już w czasach starożytnej Grecji, armii rzymskiej i napoleońskiej, orzeł uznawany był za symbol męstwa, siły, wolności i panowania. Bohater wielu baśni i legend. Jego sylwetka wyszywana złotem i srebrem zajmowała i nadal zajmuje czołowe miejsce na wielu sztandarach. Także i wiele ludów pierwotnych, z Indianami Ameryki Północnej na czele, od niepamiętnych już czasów po dzień dzisiejszy z wielkim szacunkiem i czcią odnosiło się i nadal odnosi do tych ptaków. Ich niebywała siła, zwinność i spostrzegawczość to cechy, dla których przypisywano im wielką duchowość, magię i nadprzyrodzone moce. Zrozumiałe jest to, że orły otaczane były przez tych wyjątkowych ludzi ochroną i troską o ich byt i przetrwanie gatunku. W naszej tradycji polskiej ptaki te również w ciągu stuleci wpisały sie mocno w kulturę, literaturę czy sztukę. Niezwy- kłość tego ptaka bez względu na szerokość geograficzną daje mu czołowe miejsce w ptasiej hierarchii. Orzeł został uznany za króla ptaków. W dzisiejszym cywilizowanym świecie niełatwo jest orłom żyć. Uszczuplają się ich naturalne miejsca żerowisk oraz siedliska, gdzie mogą w spokoju wychowywać swoje potomstwo. Pomóżmy im. Ich los leży w naszych rękach. To od nas, ludzi XXI wieku, zależy obecnie to, czy przyszłe pokolenia będą miały przyjemność podziwiać szybujące po niebie sylwetki tych wyjątkowych, dumnych i wspaniałych ptaków. A kim jest orlik? Czy jest to prawdziwy orzeł? O tym w następnym rozdziale. 2
ILE JEST ORŁA W ORLIKU, CZYLI CHARAKTERYSTYKA GATUNKU Orlik krzykliwy (Aquila pomarina) należy do grupy ptaków, rzędu szponiastych, rodziny jastrzębi z rodzaju aquila. I chociaż jego nazwa orlik nie brzmi tak dumnie jak orzeł oraz pomimo swoich mniejszych rozmiarów (obok orzełka włochatego najmniejszy z rodzaju aquila) z całą pewnością ptak ten posiada wszystkie cechy typowe dla orłów właściwych. Należą do nich między innymi deskowate, niemal równolegle rozłożone skrzydła, które są zakończone palczasto rozczapierzonymi lotkami pierwszego rzędu, których u orlika jest 7. Drugą cechą są opierzone nogi (skoki) do samych palców, co wyróżnia je z innych grup ptaków szponiastych. Rozpiętość skrzydeł orlika krzykliwego mieści się w granicach od 140 do 170 cm, co jest zauważalnie większe od myszołowa. W tak zwanym locie ślizgowym orliki charakterystycznie wyginaja skrzydła do dołu, co pozwala łatwiej wyodrębnić je z grupy innych gatunków rodzaju aquila. Samica jest zauważalnie większa od samca. Spód ciała oraz pokrywy nad i podskrzydłowe przy dobrym oświetleniu kontrastują z lotkami pierwszego i drugiego rzędu. Młody ptak jest z wierzchu ciemniejszy od dorosłego i mniej zarysowuje się kontrast pomiędzy lotkami. Dodatkowo na tylnej części głowy mają charakterystyczną rdzawą plamę, która może być widoczna do trzeciego roku życia tych ptaków. Inna dość typowa dla tego gatunku plama w kształcie wąskiego półksiężyca znajduje się u nasady wewnętrznych lotek dłoni. Nasada dzioba tzw. woskówka oraz długi zajad sięgający do długości pół oka są koloru czysto żółtego. Orlika krzykliwego najłatwiej jest pomylić z dużo rzadszym, skrajnie nielicznym gatunkiem orlika grubodziobego. Jest on nieco większym, ciemniejszym i masywniejszym ptakiem, zajmującym trochę inne siedliska gniazdowe. Co więcej, znane są też już pierwsze potwierdzone krzyżówki tych ptaków, gdzie samiec orlika krzykliwego wyprowadził lęg z samicą orlika grubodziobego. Orlik krzykliwy w locie Orlik krzykliwy na łowach 3
BIOLOGIA JAK ŻYJĄ ORLIKI Pisklę orlika Orlik krzykliwy w okresie lęgowym. Dorosły i młody orlik przy gnieżdzie Gdy wczesną wiosną usłyszymy z góry odległe szczekanie małego psa, to znak, że orły krzykliwe powróciły do kraju na swoje tereny lęgowe. Czasami koniec marca morze przywitać je śniegiem i mrozem. Po krótkiej aklimatyzacji rozpoczynają lęgi, które są sygnalizowane niezwykle spektakularnym, podniebnym spektaklem. To istny pokaz powietrznych akrobacji. Samce w mistrzowski sposób pokazują swoim wybrankom kunszt lotniczy, zapewniając tym samym, że są doskonałymi myśliwymi, opiekunami i żywicielami rodziny. Lot falujący, lot nurkowy, świeca czy korkociąg to tylko część z repertuaru roztokowanych orlików. Hitem jest gwałtowne pikowanie, zakończone równie szybkim wyhamowaniem tuż nad drzewami. Co ciekawe, do większości tych popisów wykorzystują jedynie prądy powietrzne. W okresie toków, które trwają krótko, do tygodnia, ptaki te intensywnie odzywają się swoimi krzykami, co ułatwiło nadanie im nazwy gatunkowej. Siedlisko gniazdowe orlików to najczęściej stare drzewostany w spokojnych niepenetrowanych przez człowieka lasach. Gatunek ten jest wrażliwy na obecność ludzi. Często z tego powodu wybiera też podmokłe tereny olsów czy bagiennych borów. Gniazda są dobrze ukryte. Jednym z ich ulubionych drzew jest świerk, w gałęziach którego orliki czują się bezpiecznie. W spokojnych rewirach te same gniazda są odnawiane i wykorzystywane przez wiele lat. Budową ich zajmują sie obie płcie. Wielkość gniazda to 120-130 cm średnicy i 80-100 cm wysokości. Konstrukcja jest gałęziowa, wysłana często małymi gałązkami z zielonym listowiem. Do końca kwietnia orliki składają jaja, które są najładniejsze z jaj wszystkich orłów. Najczęściej w zniesieniu są dwa. (Czasami jedno, a wyjątkowo 3 szt.) Wysiadywanie ich odbywa sie głównie przez samicę przez okres ok. 40 dni. W pierwszych dniach czerwca przychodzą na świat młode orzełki. I chociaż często klują się dwa, z gniazda wylatuje najczęściej tylko jedno potomstwo. Młode zwalczają sie nawzajem. Wygrywa silniejszy osobnik, który ma większą szansę przetrwania. Zjawisko to nazywa się kainizmem. 4
Myszy i pozostałe gryzonie stanowią podstawowa bazę pokarmową orlików krzykliwych Młode orliki rozwijają się bardzo szybko. Przez pierwszy tydzień opiekuje się nimi nieustannie samica, ogrzewając je i karmiąc pokarmem przyniesionym przez samca. Pan orlik ma za zadanie dostarczyć pożywienie zarówno dla swojej pani, jak i dla młodego potomka. W Polsce orliki krzykliwe jako swoje żerowisko wykorzystują urozmaicony krajobraz łąk, pól i lasów przeplatanych nieużytkami i mokradłami. Taka mozaika terenu łowieckiego daje różnorodną bazę pokarmową. Dlatego też każdy element krajobrazu rolniczego odgrywa dla tych ptaków ważną rolę. Ich ofiary to w przeważającej większości (ponad 80 procent) gryzonie takie jak: norniki, nornice, karczowniki i myszy. Pozostałe procenty przypadają na gady i płazy oraz drobne ptaki. Jako przystawką deserową odżywiają się także większymi owadami. Główną ich techniką łowiecką jest lot, do czego niezwykle sprawnie wykorzystują prądy powietrzne. Innym rodzajem polowania, szczególnie w pochmurne dni i o poranku, gdy brak jest owych prądów powietrznych, to polowanie z zasiadki, do czego używają swoich ulubionych czatowni, którymi są śródpolne Młodzieniec orlika w gnieździe drzewa i krzewy, a także wyższe słupki ogrodzeniowe. Trzecią techniką, w której wyróżniają się kunsztem wśród orłów, to polowanie z marszu. To dla niej natura wyposażyła orliki w dość długie jak na orły nogi, dzięki którym poruszają się sprawnie niczym bociany po łąkach. Potomstwo orlików opuszcza gniazdo, uzyskując zdolność do lotu po ok. 50-55 dniach. Przez następnych kilkanaście dni dorosłe orliki opiekują się i dokarmiają jeszcze swoje dzieci. Młody ptak usamodzielnia się po następnych 20 30 dniach. Wiek pełnej dorosłości pozwalający na własny rozród uzyskują dopiero w 3 lub nawet 4 roku życia. Po zakończonym sezonie lęgowym, do końca września lub wyjątkowo w pierwszych dniach października, orliki odlatują z Polski na swoje zimowiska. Ponownie zobaczyć je możemy znowu w końcu marca lub z początkiem kwietnia. I tak roczny krąg życia orlika się zamyka. 5
LICZEBNOŚĆ I WYSTEPOWANIE, PRZELOTY I ZIMOWANIE Obecna liczebność lęgowa orlika krzykliwego na terenie Europy mieści się w granicach 14 17 tys. par. Największe ich zagęszczenie przypada na obszar Europy Środkowo-Wschodniej. Kraje szczególnie lubiane przez te orły to: Białoruś, Polską, Litwa, Łotwa, Słowacja, Rumunia i Bułgaria. Polska należy do ścisłej czołówki. Nasz kraj zamieszkuje, bowiem ok. 2 tys. par tych pięknych ptaków, a co więcej, wyróżniają się bardzo dobrą kondycją rozrodczą z blisko 70 procentowym powodzeniem wyprowadzania lęgów. Ulubione regiony Polski preferowane przez orliki to: Cała część północno-wschodnia, Warmia, Mazury, Podlasie oraz Lubelszczyzna i Małopolska. Orlik krzykliwy z całą pewnością należy do gatunków ptaków wędrownych. Po okresie lęgowym przemieszcza sie na swoje bardzo odległe zimowiska w Afryce środkowej i południowej. Odległość, jaką muszą pokonać ptaki podczas jesiennych i wiosennych wędrówek wynosi ok. 10 tys. km. Na przeloty tak dużych tras orliki potrzebują ok. 80 dni w ciągu roku, co jest dla nich wielkim wyzwaniem. Wyprawy takie są dużym obciążeniem dla organizmów tych ptaków. Podczas migracji, wiele z nich ginie z niedożywienia i przemęczenia. Mapa zasięgu i zimowiska 6 Rozmieszczenie orlika krzykliwego w Polsce
ZAGROŻENIA GATUNKU I OCHRONA ORLIKA W POLSCE Odtworzona łąka z czatownią w Leśnictwie Karczmisko. Pomimo powolnego wzrostu liczebności tych ptaków w naszym kraju orlik krzykliwy nadal znajduje się na liście zwierząt z czerwonej księgi. Jego przetrwanie, przy tak szybkich zmianach w przekształcaniu krajobrazu rolniczego, staje się coraz trudniejsze. Monokultury upraw czy osuszanie podmokłych łąk i nieużytków ogranicza możliwości żerowiskowe naszego bohatera. Także tempo gospodarki leśnej, a nade wszystko zbyt intensywna penetracja terenów lęgowych przez ludzi (np. zbieraczy runa leśnego, turystów, wędkarzy obserwatorów itp.) staje się coraz większym zagrożeniem dla populacji tego gatunku. Orlik bowiem jest bardzo płochliwy oraz czuły na obecność człowieka przy gnieździe i w jego sąsiedztwie. W wyniku tego często opuszcza zajęte już gniazdo. W ostatnich latach w celu ochrony orlika krzykliwego podjęto wiele działań, aby zachować przyszłym pokoleniom tego niezwykłego ptaka. Do najważniejszych zadań, które zostały już wykonane i tych, które są w trakcie realizacji na wybranych obszarach Natura 2000 z projektu LIFE+, należą: Wyznaczenie, odtwarzanie oraz stworzenie nowych żerowisk tym ptakom w obrębie ich miejsc lęgowych. Powrót do walorów ekstensywnego rolnictwa. Monitoring populacji lęgowej. Wykup gruntów na wybranych terenach ostojowych tego gatunku. Odtworzenie właściwych warunków gniazdowych (mała retencja). Budowa sztucznych czatowni poprawiających sukces polowań tych ptaków. Powołanie stref ochronnych wokół gniazd. Re naturalizacja cieków wodnych i budowy jazów. Budowa ścieżek przyrodniczych oraz orlikowa edukacja. 7
POMOCNA DŁOŃ - PROJEKT LIFE+ I PROGRAMY ROLNOŚRODOWISKOWE Bogata mozaika krajobrazu rolnego Projekt Life+, to Unijny program ochrony środowiska wspierający i finansujący wszelkiego rodzaju zadania przyczyniające się do ochrony przyrody i poprawy jakości środowiska przyrodniczego państw zjednoczonej Europy. To w dużej mierze dzieki projektowi LIFE+ ochrona orlika krzykliwego w Polsce może być skutecznie realizowana, a wszystkie zaplanowane działania stają się realne do wykonania. Innym równie ważnym projektem wspierającym finansowo ochronę naszej polskiej przyrody są programy rolnośrodo- wiskowe, które wspierając swoimi pakietami wiele drobnych wielofunkcyjnych gospodarstw rolniczych, przyczyniają sie do zachowania różnorodności, mozaiki krajobrazowej i walorów ekstensywnego rolnictwa. W wypadku orlika oraz wielu innych zagrożonych gatunków wpływa to bardzo korzystnie na poprawę jakości ich żerowisk i zachowanie piękna krajobrazu rolniczego. Dziękujemy Unii za te znaczące wsparcia w imieniu naszego rodzimego Księcia Przestworzy orlika krzykliwego oraz nas wszystkich ludzi, którym los tego ptaka nie jest obojętny. 8
NADLEŚNICTWO KNYSZYN W PRZYJAŹNI Z ORLIKIEM Ścieżka edukacyjna w Leśnictwie Krzemianka Z dużym zaangażowaniem do projektu ochrony orlika krzykliwego przystąpiło Nadleśnictwo Knyszyn. Umiejętnie pogodzono tu normalne prace gospodarki leśnej z ochroną tego wyjątkowego ptaka. Dało to obustronne korzyści. Orliki na terenie tegoż nadleśnictwa czują się bezpiecznie, zyskując tu coraz lepsze warunki bytowania. Pracownicy pogłębili wiedzę o tym gatunku i mogą być dumni, że na ich terenie można podziwiać prawdziwe orły. Z ważniejszych zadań, jakie do tej pory wykonało Nadleśnictwo Knyszyn dla ratowania orlika, należy wymienić: Wykaszanie łąk i odtwarzanie naturalnych żerowisk co ułatwia w znacznym stopniu zdobywanie pokarmu orlikom. Wykonanie sztucznych czatowni, ważnych miejsc obserwacyjnych, które ptaki wykorzystują do prowadzenia łowów w pochmurne dni, gdy brakuje prądów powietrznych. Stworzenie pięknej ścieżki edukacyjnej z 12 tablicami informacyjnymi poświęconymi w całości biologii i ochronie orlika krzykliwego. Dzięki tej ścieżce wielu podróżnych, zatrzymujących się na ładnym parkingu przy głównej drodze, 9
może zapoznać się z i istnieniem i konicznością ochrony tego rzadkiego ptaka. Organizowanie spotkań edukacyjnych z młodzieżą pod tytułem Życie w naszym lesie. Spotkania takie uczą i uwrażliwiają na piękno przyrody najmłodsze pokolenie. Temat życia orlika i celowości jego ochrony jest jednym z głównych tematów edukacyjnych. Przygotowanie spotkań o charakterze seminarium dla rolników. Edukacja tej grupy społeczeństwa (właścicieli pól, łąk i lasów stanowiących żerowiska i siedliska gniazdowe tych ptaków) jest niezwykle ważna dla dalszej egzystencji orlików krzykliwych. Sześć stref ochrony gniazdowej orlika krzykliwego w obrębie Nadleśnictwa Knyszyn zxapewnia tym płochliwym ptakom spokojną możliwość wyprowadzenia lęgu. Przyjaźń z orlikiem Nadleśnictwa Knyszyn nie kończy się na tych wykonanych już zadaniach. Następne są już w realizacji, a kolejne w planach. Leśników tych dłoń splata serdecznie orlików szpon. W dzisiejszym cywilizowanym świecie wszyscy musimy sobie zdać sprawę z tego, że ratując przyrodę, ratujemy samych siebie. Tekst: Darek Karp Szary Wilk Foto: Darek Karp www.biebrzafototraper.pl Kordian Bartoszuk www.aquila-it.pl Nadleśnictwo Knyszyn Aleja Niepodległości 31, 19-100 Mońki Tel. (085) 727 82 11 10
Udane polowanie. Ze schwytana żabą leci wprost do gniazda Na czatach. Polowanie orlika z zasiadki Naturalny biotop żerowiskowy Dawniejsze rolnictwo sprzyjało orlikom. Stogi i brogi były naturalnymi ulubionymi czatowniami tych ptaków. 11
Kraina orlika z lotu ptaka Partnerzy projektu: Projekt Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000 jest współfinansowany z Instrumentu Finansowego LIFE+ oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Projekt nr LIFEAQUILA08/NAT/000510. 12