Rybactwo œródl¹dowe Praca zbiorowa pod redakcj¹ Jana A. Szczerbowskiego WYDAWNICTWO IRS Olsztyn 2008
Spis treœci PRZEDMOWA...13 1. WPROWADZENIE (Jan A. Szczerbowski)...15 2. WODY ŒRÓDL DOWE (Jan A. Szczerbowski i wspó³pracownicy)...23 2.1. Rzeki...26 2.1.1. Klasyfikacja rzek...28 2.2. Zbiorniki zaporowe...34 2.2.1. Klasyfikacja zbiorników...39 2.3. Jeziora...43 2.3.1. Limnologiczno-rybacka klasyfikacja jezior...47 2.4. Stawy...53 2.4.1. Stawy karpiowe (Andrzej Krüger)...54 2.4.2. Stawy pstr¹gowe (Krzysztof Goryczko)...61 3. ŒRODOWISKO WODNE I WYSTÊPUJ CE W NIM ORGANIZMY...65 3.1. Czynniki abiotyczne (Jan A. Szczerbowski, Bogus³aw Zdanowski)...65 3.1.1. Morfologia zbiorników...65 3.1.2. Ruchy wody...66 3.1.3. Temperatura...70 3.1.4. Œwiat³o...74 3.1.5. Rozpuszczone gazy...77 Tlen...77 Dwutlenek wêgla...82 Azot...83 Metan...83 Siarkowodór...83 Amoniak i inne gazy...84 3.1.6. Odczyn wody...84 3.1.7. Sk³ad chemiczny wody...87 3.1.8. Zasolenie...89 3.1.9. Pierwiastki biogenne...91 Wêgiel...91 Fosfor...91 Azot...92 Krzem...93 Siarka...93 elazo...93 Mikroelementy...94 Zwi¹zki organiczne...95 3.1.10. Zawiesina i osady denne...97 3.2. Organizmy wodne (Jan A. Szczerbowski)...99 3.2.1. Drobnoustroje...100 3.2.2. Roœlinnoœæ...103 3.2.3. Pierwotniaki (Protozoa)...108 3.2.4. G¹bki (Porifera)...108 3.2.5. Jamoch³ony (Coelenterata)...109 3.2.6. P³aziñce (Platyhelminthes)...109 3.2.7. Wrotki (Rotifera)...109 3.2.8. Pierœcienice (Annelida)...109 3.2.9. Miêczaki (Mollusca)...110 5
3.2.10. Stawonogi (Arthropoda)...110 3.2.11. Pajêczaki (Arachnoidea)...112 3.2.12. Owady (Insecta)...112 3.2.13. Ryby (Pisces)...115 3.2.14. P³azy (Amphibia)...117 3.2.15. Ptaki (Aves)...117 3.2.16. Ssaki (Mammalia)...120 4. EUTROFIZACJA WÓD (Bogus³aw Zdanowski)...121 4.1. Przyczyny eutrofizacji...121 4.1.1. Dop³yw biogenów ze zlewni...123 4.1.2. Dop³yw biogenów z osadów dennych...126 4.2. Objawy eutrofizacji...127 4.3. Wp³yw eutrofizacji na ryby...130 5. ZANIECZYSZCZENIE WÓD (Konstanty Lossow)...135 5.1. Stan czystoœci wód w Polsce...135 5.2. G³ówne Ÿród³a zanieczyszczeñ wód...137 5.3. Wp³yw œcieków na odbiornik...140 5.4. Samooczyszczanie wód...144 5.5. Oczyszczanie œcieków...146 5.5.1. Biologiczne oczyszczanie œcieków (II stopieñ oczyszczania)...149 5.5.2. Fizyczno-chemiczne metody oczyszczania (III stopieñ)...153 5.6. Unieszkodliwianie osadów œciekowych...154 6. EKOLOGICZNE UWARUNKOWANIA RYBACTWA (Jan A. Szczerbowski)...157 6.1. Warunki produkcji...157 6.2. Zagêszczenie populacji...165 6.2.1. Rozrodczoœæ...166 6.2.2. Œmiertelnoœæ...169 6.2.3. Struktura wieku...172 6.3. Rozwój populacji...172 6.3.1. D³ugoœæ ycia i tempo wzrostu...174 6.3.2. Przemieszczanie siê populacji...176 6.4. Produkcja...176 6.5. Interakcje miêdzy gatunkami i od ywianie siê ryb...178 6.6. Wp³yw po³owów na populacjê...180 7. BIOLOGIA, ZNACZENIE GOSPODARCZE, CHÓW I HODOWLA ORAZ OD OWY RAKÓW I RYB (Jan A. Szczerbowski i wspó³pracownicy)...183 7.1. Raki (Andrzej Szczerbowski)...183 Rak szlachetny (Astacus astacus)...184 Rak b³otny (Pontastacus leptodactylus)...185 Rak prêgowaty (Orconectes limosus)...186 Rak sygna³owy (Pacifastacus leniusculus)...187 Zasady pozyskiwania i wychowu raków...187 7.2. Ryby wystêpuj¹ce w polskich wodach œródl¹dowych oraz ich pozyskiwanie i produkcja...189 7.2.1. Rz¹d: minogokszta³tne Petromyzontiformes...193 7.2.1.1. Rodzina: minogowate (Petromyzontidae)...193 Minóg morski (Petromyzon marinus)...193 Minóg ukraiñski (Eudontomyzon mariae)...194 Minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis)...195 Minóg strumieniowy (Lampetra planeri)...195 6
7.2.2. Rz¹d: jesiotrokszta³tne Acipenseriformes...196 7.2.2.1. Rodzina: jesiotrowate (Acipenseridae)...196 Bie³uga (Huso huso)...197 Sterlet (czeczuga) (Acipenser ruthenus)...198 Jesiotr syberyjski (Acipenser baeri)...198 Jesiotr rosyjski (Acipenser gueldenstaedti)...199 Siewruga (Acipenser stellatus)...200 Jesiotr ostronosy ((Acipenser oxyrhynchus)...201 Jesiotr zachodni (Acipenser sturio)...201 7.2.2.2. Rodzina: wios³onosowate (Polyodontidae)...202 Wios³onos amerykañski (Polyodon spathula)...202 7.2.3. Rz¹d: wêgorzokszta³tne Anguilliformes...202 7.2.3.1. Rodzina: wêgorzowate (Anguillidae)...203 Wêgorz (Anguilla anguilla)...203 7.2.4. Rz¹d: œledziokszta³tne Clupeiformes...210 7.2.4.1. Rodzina: œledziowate (Clupeidae)...210 Parposz (Alosa fallax)...210 Aloza (Alosa alosa)...210 7.2.5. Rz¹d: karpiokszta³tne Cypriniformes...211 7.2.5.1. Rodzina: karpiowate (Cyprinidae)...211 Brzanka (Barbus peloponnesius = Barbus petenyi)...211 Brzana (Barbus barbus)...212 Brzana karpacka (Barbus cyclolepis)...212 Karp (Cyprinus carpio) (Andrzej Krüger)...213 Chów stada podstawowego...217 Rozród...218 Podchów wylêgu...221 Chów materia³u obsadowego w pierwszym roku ycia...223 Chów materia³u zarybieniowego w drugim roku ycia...233 Chów ryb konsumpcyjnych...237 Chów karpia w jeziorach...238 Karaœ pospolity (Carassius carassius) (Andrzej Szczerbowski)...239 Karaœ z³ocisty (Carassius auratus) (Andrzej Szczerbowski)...241 Z³ota rybka (Carassius auratus auratus)...241 Karaœ srebrzysty (Carassius auratus gibelio)...242 Amur bia³y (Ctenopharyngodon idella)...243 Kie³b (kie³b krótkow¹sy) (Gobio gobio)...246 Kie³b Kesslera (kie³b d³ugow¹sy) (Gobio kessleri)...246 Kie³b bia³op³etwy (Gobio albipinnatus)...247 Lin (Tinca tinca)...247 Ró anka (Rhodeus sericeus)...250 Leszcz (Abramis brama)...250 Kr¹p (Blicca bjoerkna)...253 Rozpiór (Abramis ballerus)...254 Sapa (Abramis sapa)...255 Certa (Vimba vimba)...255 P³oæ (Rutilus rutilus)...258 Wzdrêga (Scardinius erythrophthalmus)...259 Œwinka (Chondrostoma nasus)...260 To³pyga bia³a (Hypophthalmichthys molitrix)...261 To³pyga pstra (Aristichthys nobilis)...267 Boleñ (Aspius aspius)...268 S³onecznica (Leucaspius delineatus)...269 Strzebla b³otna (przekopowa) (Eupallasella percnurus)...269 7
8 Strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus)...270 Jelec (Leuciscus leuciscus)...271 JaŸ (Leuciscus idus)...271 Kleñ (Leuciscus cephalus)...273 Ciosa (Pelecus cultratus)...274 Ukleja (Alburnus alburnus)...274 Piekielnica (szweja) (Alburnoides bipunctatus)...275 Czebaczek amurski (Pseudorasbora parva)...276 7.2.5.2. Rodzina: czukczunowate (Catostomidae)...276 Buffalo czarny (Ictiobus niger)...277 7.2.5.3. Rodzina: kozowate (Cobitidae)...277 Koza (Cobitis taenia)...277 Koza z³otawa (Sabanejewia aurata)...278 Piskorz (Misgurnus fossilis)...278 7.2.5.4. Rodzina: przylgowate (Balitoridae)...279 Œliz (Barbatula barbatula = Nemacheilus barbatulus)...279 7.2.6. Rz¹d: sumokszta³tne Siluriformes...280 7.2.6.1. Rodzina: sumikowate (Ictaluridae)...280 Sumik kar³owaty (Ictalurus nebulosus)...280 7.2.6.2. Rodzina: sumowate (Siluridae)...281 Sum (Silurus glanis)...282 7.2.6.3. Rodzina: d³ugow¹sowate (Clariidae)...284 Sum afrykañski, klarias (Clarias gariepinus)...284 7.2.7. Rz¹d: szczupakokszta³tne Esociformes...285 7.2.7.1. Rodzina: szczupakowate (Esocidae)...285 Szczupak (Esox lucius)...285 7.2.7.2. Rodzina: mu³awkowate (Umbridae)...290 Mu³awka ba³kañska (Umbra krameri)...290 Mu³awka wschodnioamerykañska (Umbra pygmaea)...290 7.2.8. Rz¹d: stynkokszta³tne Osmeriformes...291 7.2.8.1. Rodzina: stynkowate (Osmeridae)...291 Stynka (Osmerus eperlanus)...291 7.2.9. Rz¹d: ³ososiokszta³tne Salmoniformes...292 7.2.9.1. Rodzina: ³ososiowate (Salmonidae)...292 Podrodzina: g³¹biele (Coregoninae)...292 Sielawa (Coregonus albula)...293 Sieja (Coregonus lavaretus)...297 Peluga (Coregonus peled)...302 Muksun (Coregonus muksun)...304 Podrodzina: lipienie (Thymallinae)...304 Lipieñ europejski (Thymallus thymallus)...304 Czarny lipieñ bajkalski (Thymallus baicalensis)...306 Podrodzina: ³ososiowce (Salmoninae)...307 G³owacica (Hucho hucho) (Krzysztof Goryczko)...307 Pstr¹g Ÿródlany (Salvelinus fontinalis) (Krzysztof Goryczko)...309 osoœ (Salmo salar) (Ryszard Bartel)...310 Troæ (Salmo trutta) (Ryszard Bartel)...312 Troæ morska wêdrowna (Salmo trutta trutta m. trutta)...312 Troæ jeziorowa (Salmo trutta m. lacustris)...315 Pstr¹g potokowy (Salmo trutta trutta m. fario)...315 Pstr¹g têczowy (Oncorhynchus mykiss) (Krzysztof Goryczko)...316 Chów i hodowla...318 Rozród...322 Wychów narybku...322
Wychów ryb towarowych...325 ywienie...326 7.2.10. Rz¹d: dorszokszta³tne Gadiformes...329 7.2.10.1. Rodzina: dorszowate (Gadidae)...330 Miêtus (Lota lota)...330 7.2.11. Rz¹d: ciernikokszta³tne Gasterosteiformes...331 7.2.11.1. Rodzina: ciernikowate (Gasterosteidae)...331 Cierniczek (Pungitius pungitius)...331 Ciernik (Gasterosteus aculeatus)...332 7.2.12. Rz¹d: skorpenokszta³tne Scorpaeniformes...333 7.2.12.1. Rodzina: g³owaczowate (Cottidae)...333 G³owacz bia³op³etwy (Cottus gobio)...333 G³owacz prêgop³etwy (Cottus poecilopus)...334 7.2.13. Rz¹d: okoniokszta³tne Perciformes...334 7.2.13.1. Rodzina: kolcowate bassowate (Centrarchidae)...334 Bass wielkogêbowy (Micropterus salmoides)...335 Bass s³oneczny (Lepomis gibbosus)...336 7.2.13.2. Rodzina: okoniowate (Percidae)...336 Okoñ (Perca fluviatilis)...336 Jazgarz (Gymnocephalus cernuus)...337 Sandacz (Sander lucioperca)...338 7.2.13.3. Rodzina: pielêgnicowate (Cichlidae)...344 Tilapia nilowa (Oreochromis niloticus)...344 7.2.13.4. Rodzina: Odontobutidae...345 Trawianka (Perccottus glenii)...345 7.2.13.5. Rodzina: Babkowate (Gobiidae)...345 Babka ³ysa (go³og³owa) (Neogobius gymnotrachelus)...346 8. PRAWO, DYDAKTYKA I NAUKA W RYBACTWIE (Jan A. Szczerbowski)...347 8.1. Uwarunkowania prawne...347 8.2. Ochrona ryb...351 8.3. Szkolnictwo i nauki rybackie...355 Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski...357 Akademia Rolnicza w Szczecinie...358 Akademia Rolnicza w Krakowie...360 Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu...361 Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie...361 Akademia Rolnicza w Poznaniu...362 Instytut Rybactwa Œródl¹dowego w Olsztynie...362 Morski Instytut Rybacki...364 Polska Akademia Nauk, oœrodek w Go³yszu...365 9. GOSPODARKA RYBACKA (Jan A. Szczerbowski i wspó³pracownicy)...367 9.1. Podstawowe zasady i elementy gospodarowania...367 9.1.1. Rybactwo w potokach i rzekach...369 9.1.2. Rybactwo w zbiornikach zaporowych...370 9.1.3. Rybactwo jeziorowe...371 9.1.4. Rybactwo stawowe (Andrzej Krüger)...373 9.1.5. Chów ryb metodami przemys³owymi...380 9.2. Rekreacyjne u ytkowanie wód...385 9.2.1. Wêdkarstwo...385 9.2.2. Akwarystyka...388 9.3. Melioracje rybackie...391 9.3.1. Zabiegi w wodach p³yn¹cych...391 9.3.2. Zabiegi w wodach stoj¹cych...400 9
9.3.3. U³atwianie rozrodu...401 9.3.4. Zapobieganie przyduchom...402 9.3.5. Rekultywacja jezior...403 10. ROZRÓD RYB, INKUBACJA IKRY I WYCHÓW MATERIA U ZARYBIENIOWEGO (Krzysztof Goryczko, Andrzej Krüger, Jan A. Szczerbowski)...405 10.1. Pozyskiwanie, przewo enie i przetrzymywanie tarlaków...405 10.2. Hypofizacja...407 10.3. Usypianie ryb...409 10.4. Sztuczne tar³o...411 10.5. Warunki inkubacji ikry...416 10.6. Pielêgnacja ikry i wylêgu...421 10.7. Przewo enie materia³u zarybieniowego...424 10.8. Zarybianie...433 10.8.1. Zarybianie potoków i rzek...434 10.8.2. Zarybianie jezior i zbiorników zaporowych...437 10.9. Introdukcja i aklimatyzacja...439 11. NARZÊDZIA I METODY PO OWU RYB (Wiktor Dembiñski)...443 11.1. Surowce i materia³y u ywane do budowy narzêdzi po³owu...443 W³ókna...443 Przêdza...443 Wyroby powroÿnicze...446 Liny stalowe i w³ókienno-stalowe...448 11.2. Charakterystyka techniczna rybackich wyrobów sieciowych...449 11.3. Podstawowe prace sieciarskie...453 Krojenie sieci...453 ¹czenie sieci...454 Obsadzanie sieci...454 Zbrojenie narzêdzi po³owu...458 11.4. Rodzaje narzêdzi i sposoby ich stosowania...459 Okrê nice...463 Niewody...463 Narzêdzia w³óczone...470 Dragi...471 Narzêdzia podrywkowe...472 Narzêdzia nakrywkowe...472 Narzêdzia zastawne...472 Narzêdzia pu³apkowe...474 Narzêdzia haczykowe...482 Narzêdzia kolne...483 Urz¹dzenia od³owowe...484 Elektryczne urz¹dzenia po³owowe...485 12. OD OWY, PRODUKCJA, IMPORT I EKSPORT ORAZ SPO YCIE ORGANIZMÓW WOD- NYCH (Jan A. Szczerbowski)...489 12.1. Od³owy ryb w rzekach...490 12.2. Od³owy ryb w zbiornikach zaporowych...491 12.3. Od³owy ryb w jeziorach...491 12.4. Produkcja ryb...493 12.5. Import, eksport i konsumpcja organizmów wodnych...495 13. MAGAZYNOWANIE, WSTÊPNE ZABEZPIECZENIE I PRZEWO ENIE RYB (Janusz Zamojski)...499 13.1. Magazynowanie ryb ywych...501 10
13.2. Przewo enie ryb ywych...506 13.3. Ryby œwie e...508 Przed³u anie trwa³oœci ryb œwie ych...509 13.4. Zamra anie ryb...512 Wp³yw mro enia na jakoœæ surowca rybnego...513 Warunki przechowywania ryb mro onych...514 13.5. Transport ch³odniczy...515 13.6. Odwadnianie i suszenie ryb...516 14. PRZETWÓRSTWO ORGANIZMÓW WODNYCH (Jan A. Szczerbowski)...517 14.1. agodne przetwarzanie ryb...518 14.2. Solenie i marynowanie ryb...518 14.3. Wêdzenie ryb...519 14.4. Konserwowanie ryb...520 14.5. Przetwarzanie rozdrobnionego miêsa ryb...521 14.6. Produkcja m¹czki i olejów...521 15. PROBLEMY ZDROWOTNE I OCHRONA ZDROWIA RYB (Maria Studnicka, El bieta Terech-Majewska)...523 15.1. Znaczenie stresu w chowie i hodowli ryb...523 15.1.1. Zapobieganie stanom stresowym...525 15.2. Odpornoœæ i zaka enie...529 15.2.1. Mechanizmy odpornoœci nieswoistej i swoistej...529 15.2.2. Stymulowanie odpornoœci nieswoistej...531 15.3. Najczêœciej wystêpuj¹ce choroby infekcyjne ryb...533 15.3.1. Patogennoœæ drobnoustrojów...534 15. 4. Wybrane choroby ryb...534 15.4.1. Choroby wirusowe...534 Rabdowirusy...535 Birnawirusy...537 Herpeswirusy...538 Iridowirusy...540 15.4.2. Choroby bakteryjne...541 15.4.3. Choroby grzybicze...545 15.4.4. Choroby paso ytnicze...545 15.4.5. Choroby nowotworowe...546 15.4.6. Choroby œrodowiskowe...546 15.5. Profilaktyka ogólna...547 15.5.1. Profilaktyka swoista...549 15.5.2. Dezynfekcja jako metoda profilaktyki i terapii...551 16. ŒNIÊCIE RYB I SZKODY W RYBACTWIE (Jan A. Szczerbowski)...555 Szkody w rybactwie stawowym...556 Szkody w rybactwie jeziorowym i rzecznym...556 17. LITERATURA...559 18. SKOROWIDZ NAZWISK, NAZW, ORAZ TERMINÓW POLSKICH I ACIÑSKICH...585 11