Ziemniak Polski 2011 nr 3 1 Z praktyki gospodarczej HODOWLA I NASIENNICTWO ZIEMNIAKA W POMORSKO-MAZURSKIEJ HODOWLI ZIEMNIAKA mgr inż. Mariola Siewierska Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka Spółka z o. o. z siedzibą w Strzekęcinie Strzekęcino 11, 76-024 Świeszyno, e-mail: pmhz@pmhz.pl P omorsko-mazurska Hodowla Ziemniaka Sp. z o. o. z siedzibą w Strzekęcinie jest jedną z ośmiu spółek roślinnych o strategicznym znaczeniu dla gospodarki narodowej. Spółka jest firmą hodowlano-nasienną kontynuującą ponad 60-letnie tradycje polskiej hodowli i nasiennictwa ziemniaka. Pod nazwą Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka prowadzi działalność od 5 marca 2010 roku, tj. od czasu połączenia Pomorsko-Mazowieckiej Hodowli Ziemniaka i Hodowli Roślin w Szyldaku. Obecnie prowadzi działalność w czterech oddziałach: Strzekęcinie (woj. zachodniopomorskie), Celbowie (woj. pomorskie), Jezierzycach (woj. pomorskie), Szyldaku (woj. warmińsko-mazurskie). Firma jest spółką ze 100-proc. udziałem skarbu państwa, nadzór właścicielski nad nią pełni Agencja Nieruchomości Rolnych. Przedmiotem działalności Spółki jest hodowla i nasiennictwo ziemniaka oraz produkcja rolna i inna działalność produkcyjna, w tym także kooperacja z podmiotami krajowymi i zagranicznymi. W wyniku kolejnych reorganizacji połączono dorobek kilku ośrodków hodowlanych: Strzekęcina, Płochocina, Krokowej, Mielna, Dybowa i Szyldaka. W firmach tych wyhodowano łącznie 89 odmian ziemniaka, z których 38 znajduje się obecnie w polskim rejestrze.
2 Ziemniak Polski 2011 nr 3 Działalność hodowlaną podjęto w 1950 r. w ówczesnej Stacji Selekcji Roślin w Strzekęcinie. W kolejnych latach ośrodek przechodził kolejne reorganizacje: 1959 r. Stacja Hodowli Roślin w Strzekęcinie, 1991 r. Stacja Hodowli Roślin w Strzekęcinie w Likwidacji, 1993 r. Gospodarstwo Skarbu Państwa w Strzekęcinie, 1994 r. Pomorsko-Mazowiecka Hodowla Ziemniaka Spółka z o. o. z siedzibą w Strzekęcinie, 2010 r. Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka Spółka z o. o. z siedzibą w Strzekęcinie. Od chwili powstania Pomorsko-Mazowieckiej Hodowli Ziemniaka, tj. od roku 1994, struktura firmy oraz hodowla nowych odmian były kilkakrotnie przekształcane. Do 1998 r. działalność była prowadzona w trzech oddziałach: Strzekęcinie, Płochocinie i Biesiekierzu. W 1998 roku do Spółki przyłączono hodowlę gdańską z ośrodkiem hodowli twórczej w Krokowej, a w 1999 hodowlę słupską i powstał kolejny oddział w Jezierzycach. W styczniu 2000 r. utworzono oddział w Celbowie z działem hodowli twórczej w Krokowej. Od 1999 r. do 2002 hodowlę nowych odmian prowadzono w trzech ośrodkach: Strzekęcinie, Płochocinie i Krokowej. W 2002 r. zarząd powziął decyzję o modernizacji i doinwestowaniu działu hodowli w Strzekęcinie i wygaszeniu działalności w Płochocinie, a w 2004 również w Krokowej. Wszystkie materiały hodowlane zostały zabezpieczone i przekazane do Strzekęcina. Decyzja o prowadzeniu hodowli nowych odmian w jednym, odpowiednio doposażonym ośrodku okazała się w pełni uzasadniona. Dowodem na to są efekty prac hodowlanych. W ośrodku w Strzekęcinie w latach 1950-2011 wyhodowano 32 odmiany, z czego 19 zarejestrowano w ostatnim dziesięcioleciu. Obecnie Spółka prowadzi działalność w czterech oddziałach, a jeden program hodowlany realizowany jest w dwóch ośrodkach: Strzekęcinie i Szyldaku. Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka jest twórcą i właścicielem większości odmian skrobiowych w Polsce. Z 38 znajdujących się w rejestrze w 2011 r. aż 16 to odmiany skrobiowe, a wśród nich poszukiwane i bardzo dobrze oceniane przez odbiorców odmiany średnio wczesne. Od początku hodowli nowych odmian ziemniaka w Strzekęcinie kierunek skrobiowy był wiodący, podobnie było w ośrodku w Krokowej. Stąd bogaty dobór tych odmian w ofercie Spółki. Przy mocno rosnącej konkurencji zachodnich firm hodowlanych w przypadku odmian jadalnych, frytkowych i chipsowych na rynku ziemniaka skrobiowego dominują polskie odmiany, w większości należące do PMHZ. Do najwyżej cenionych należą: Hinga, Harpun, Pasat, Pokusa, Ikar i Pasja. Wszystkie te odmiany charakteryzują się wysoką zawartością i plonem skrobi, odpornością na choroby wirusowe i zarazę ziemniaka. Niestety, zdecydowanie niższe ceny sadzeniaków odmian skrobiowych spowodowały, że od kilku lat w programach hodowlanych dominują kombinacje w kierunku uzyskania dobrych odmian jadalnych. Efektem tego jest rejestracja w ostatnich latach kilku nowych, atrakcyjnych odmian jadalnych: Syrena, Tajfun, Cyprian i Owacja, wysoko ocenianych przez odbiorców. Szczególnie uznanie zdobył Tajfun, który jest odmianą bardzo smaczną, plenną i odporną na suszę. W ciągu ostatnich trzech lat zarejestrowano sześć nowych odmian jadalnych: Jutrzenka, Ametyst, Gawin, Bursztyn, Legenda i Gustaw oraz jedną skrobiową Jubilat. Działalność hodowlana jest prowadzona w następujących oddziałach Spółki: hodowla twórcza: w Strzekęcinie i Szyldaku, hodowla zachowawcza: w Strzekęcinie, Jezierzycach, Celbowie i Szyldaku, produkcja nasienna: w Strzekęcinie, Jezierzycach, Celbowie i Szyldaku. Hodowla twórcza Hodowla nowej odmiany w Spółce trwa dziesięć lat i jest prowadzona zgodnie z programem hodowlanym według następującego schematu:
Szyldak degeneracyjne COBO- RU Strzekęcin szyldak Strzekęcin Strzekęcino Miejsce hodowli Rok hodowli Liczba wysadzonych genotypów Liczba roślin w genotypie własne wstępne rejestrowe Hodowla zachowawcza Ziemniak Polski 2011 nr 3 3 Doświadczenia Kategoria hodowlana 1 Siewki 80 tys. 1 2 Ramsze 20 tys. 1 3 Linie ramszowe 2 tys. 20 4 Nowe rody 250 160 5 Młode rody I 80 600 6 Młode rody II 30 2000 7 Młode rody III 10 2000 8 Rody 5 2000 9 Rody 2 - IHAR 5 bulw do Banku bonin Lab. Szyldak Szklarnia minibulwy 10 Odmiana 1-2 - Pb m W nowej strukturze organizacyjnej firmy program hodowlany został podzielony na dwie części: pierwsze pięć lat w Strzekęcinie, kolejne pięć w Szyldaku. W całym cyklu hodowlanym wykonuje się selekcję materiałów. Główne kryteria oceny to: wczesność, plon, morfologia bulw, zawartość skrobi, smakowitość, przydatność do przetwórstwa, odporność na wirusy, zarazę ziemniaka i inne choroby grzybowe i bakteryjne. Wszystkie rody hodowlane zgłaszane do doświadczeń rejestrowych są odporne na raka i mątwika ziemniaczanego. Hodowla zachowawcza i nasiennictwo Hodowla zachowawcza i nasiennictwo ziemniaka prowadzone są w czterech oddziałach Spółki, wszystkie znajdują się w rejonach o najmniejszym zagrożeniu presją wirusową. Obecnie w naszej ofercie są 43 odmiany: 23 jadalne i 20 skrobiowych. Przez wiele lat niewątpliwym atutem Spółki była odmiana BRYZA, wyhodowana w Strzekęcinie 35 lat temu, ale nadal uznawana za jedną z najsmaczniejszych odmian w Polsce, oraz IRGA (1987), o białym miąższu, której hodowla zachowawcza i nasiennictwo są prowadzone w Szyldaku. Materiałem wyjściowym do hodowli zachowawczej odmian wpisanych do rejestru są minibulwy uzyskane z roślin i mikrobulw namnażanych we własnych laboratoriach kultur tkankowych (Strzekęcino i Szyldak) i wysadzanych pod osłonami. Wszystkie odmiany w hodowli zachowawczej są rozmnażane masowo w cyklu 2-3-letnim. W okresie wegetacji prowadzi się selekcję negatywną oraz ochronę przed mszycami i zarazą ziemniaka (w zależności od potrzeb). W czasie wegetacji badana jest zdrowotność materiałów hodowli zachowawczej odmian i plantacji nasiennych testem ELISA. Dzięki modernizacji w laboratoriach kultur tkankowych, wyremontowaniu szklarni i zamontowaniu nowoczesnych tuneli foliowych zdecydowanie zwiększono produkcję minibulw. Gwarantuje to uzyskiwanie zdrowego materiału sadzeniakowego w krótszym cyklu hodowlanym (zdjęcia ilustrujące działalność Spółki III strona okładki).
4 Ziemniak Polski 2011 nr 3 SCHEMAT PRODUKCJI MATERIAŁU NASIENNEGO W PMHZ STRZEKĘCINO BANK GENÓW BONIN Rośliny w próbówkach wolne od wirusów X, S, M, Y i liściozwoju oraz PSTVD sprawdzone na obecność Cms i Ralstonia Laboratoria kultur tkankowych Strzekęcino i Szyldak Kolejne pasaże do uzyskania zaplanowanej ilości roślin i mikrobulw Szklarnie i namioty foliowe Strzekęcino, Celbowo i Szyldak Zbiór PB MM minibulwy Materiał sprawdzony na obecność Cms przez PIORiN Pierwszy rok w polu w oddziałach Strzekęcino, Jezierzyce, Celbowo i Szyldak Zbiór PB II Materiał urzędowo oceniony przez PIORiN Materiały PB II wysadzone w oddziałach Strzekęcino, Jezierzyce, Celbowo i Szyldak Zbiór BI, BII lub CA, CB Materiał urzędowo oceniony przez PIORiN Współpraca z ośrodkami zagranicznymi Spółka od lat współpracuje z ośrodkami zagranicznymi, czego efektem jest rejestracja odmian na listach krajowych. Od 2004 r. jest realizowana umowa licencyjna na reprodukcję odmiany Hinga we Francji. Jest to obecnie jedna z najwyżej ocenianych przez francuskie zakłady ziemniaczane odmian skrobiowych. Zarejestrowaliśmy nasze trzy odmiany na Ukrainie, tj. Owacja, Tajfun i Rumpel, i sprzedaliśmy już materiał nasienny tych odmian. Współpracujemy również z instytutem i ośrodkami na Białorusi, w rejestrze są już dwie odmiany: Ikar i Harpun, a kolejne sześć kończy badania rejestrowe w 2011 r. Zarejestrowaliśmy także trzy odmiany w USA (Cekin, Tara, Zeus), które są w trakcie namnażania in vitro w celu przygotowania materiału sadzeniakowego dla farmerów. W Mołdawii wpisano do rejestru odmianę Irga i prowadzone są doświadczenia rejestrowe odmiany Cyprian. Podjęto również współpracę z ośrodkiem w Chinach, gdzie testuje się w doświadczeniach siedem odmian PMHZ. Finansowanie hodowli Brak dotacji budżetowych do hodowli twórczej wymusił zmiany zasad finansowania hodowli od 2008 r. Koszty te są i będą częściowo pokryte uzyskanymi opłatami licencyjnymi, ale obecnie w zdecydowanej większości środkami własnymi Spółki. Stąd konieczność poszukiwania źródeł finansowania hodowli przez wykorzystanie wyłącznego prawa hodowcy do odmian chronionych i w rezultacie przystąpienie w listopadzie 2010 r. do Agencji Nasiennej w Lesznie. Agencja Nasienna w Lesznie została utworzona w 2003 r. Jej akcjonariuszami są spółki hodowlane i nasienne prowadzące poszczególne gatunki roślin rolniczych (zboża, motylkowe, oleiste itp.). Zadaniem Agencji jest kontrola realizacji opłat licencyjnych oraz zbieranie adresów producentów poszczególnych odmian w celu realizacji ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin (Dz. U. z dnia 6 sierpnia 2003 r., rozdz. 2, art. 4, 5 i 23, w sprawie opłat ze zbioru FSS). Zgodnie z pierwotnymi ustaleniami Agencja w pierwszej kolejności miała zająć się wszystkimi gatunkami poza ziemniakami, ze względu na duże rozdrobnienie ich uprawy. Przystąpienie do Agencji Nasiennej w Lesznie stało się obecnie możliwe dzięki uzyskaniu zgody wszystkich firm nasiennych krajowych i zagranicznych reprezentujących ho-
Ziemniak Polski 2011 nr 3 5 dowlę ziemniaka. Zwiększa to szanse na to, że system zbierania opłat będzie skuteczny. Zebrane w przyszłości opłaty licencyjne oraz ze zbioru (FSS) dadzą realną szansę pokrycia kosztów hodowli nowych odmian w naszej Spółce. PMHZ Strzekęcino prowadzi hodowlę zachowawczą i nasiennictwo odmian: odmiany jadalne odmiany skrobiowe bardzo wczesne średnio wczesne IRYS (1975) HARPUN NB (1993) GLADA (1994) wczesne RUMPEL N (2000) OWACJA N (2006) PASAT N (2002) CYPRIAN N (2007) MONSUN N (2003) ALTESSE N (2009) ADAM N (2005) JUBILAT N (2011) średnio wczesne średnio późne IBIS N (1987) IKAR B (1996) IRGA N (1987) JASIA* N (1999) ZEBRA N (2000) PASJA B (2000) ŻAGIEL N (2001) ŚLĘZA* (2003) CEKIN N (2004) BOSMAN N (2008) TAJFUN N (2004) PROMYK N (2008) późne WIARUS N (2008) HINGA B (1996) AMETYST N (2009) SKAWA* N (2000) JUTRZENKA N (2009) UMIAK N (2000) BURSZTYN N (2010) NEPTUN NB (2001) GAWIN N (2010) SONDA NB (2002) LEGENDA N (2010) RUDAWA* N (2002) INWESTOR N (2005) średnio późne POKUSA N (2006) BRYZA N (1976) ZEUS N (2000) SYRENA N (2002) URSUS N (2004) SOPLICA N (2008) GUSTAW N (2010) N odporne na mątwika B odporne na biotypy raka * wyhodowane w ramach współpracy HR SZYLDAK z IHAR