NOSEMOZA W RODZINACH A POZYSKIWANIE PYŁKU

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIX, Nr l 1995 NOSEMOZA W RODZINACH A POZYSKIWANIE PYŁKU Jer z y W i l d e, J a n u S z B r a t k o w s k i Zakład Pszczelnictwa AR-T, ul. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn Streszczenie Pozyskując pyłek w 1989 roku zaobserowano, że rodziny pszczele z poławiaczami, u których w osypie zimowym stwierdzono spory Nosema apis wyprodukowały więcej miodu w II. miodobraniu. miodu ogólem oraz pozyskano od nich więcej obnóży pyłkowych niż od rodzin uznanych za zdrowe. W rodzinach bez poławiaczy natomiast nie stwierdzono różnic w produkcyjności pomiędzy pniami zdrowymi a chorymi. Wysunięto więc hipotezę, iż zmuszanie pszczół do intensywniejszego zbioru pyłku przez zastosowanie poławiaczy ogranicza negatywne skutki nosemozy. Analizowano produkcyjność rodzin. od których pozyskiwano obnóża pyłkowe i kontrolnych (bez poławiaczy) w latach 1988-1993. Każdą z grup na podstawie badań pszczół z osypu zimowego w kierunku występowania spor Nosema apis, podzielono na dwie podgrupy: zdrowe i chore. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, iż zastosowanie poławiaczy nie ogranicza negatywnych skutków nosemozy. Intensywne pozyskiwanie pyłku obniża produkcję miodu, poprawiając dochodowość pasiek, wyrażoną liczbą kg miodu przeliczeniowego. Rodziny, w których stwierdzono występowanie spor Nosema apis wykazywały tendencję zmniejszenia produkcyjności, niezależnie od posiadania lub braku poławiaczy. Słowa kluczowe: Nosema apis, pozyskiwanie obnóży pyłkowych, produkcja miodu. WPROW ADZENIE Nosemoza jest powszechnie występującą na całym świecie chorobą pszczół, wywoływaną przez pierwotniaka Nosema apis. Pierwotniak może przebywać wiele lat w organizmie żywiciela nie powodując typowych objawów chorobowych. Ten stan równowagi może zostać zakłócony warunkami atmosferycznymi lub działalnością pszczelarza (K o s t e c k i, T o m a s z e- w s k a 1987). W przypadku rozwoju choroby maksymalną liczbę spor stwierdza się w okresie maja. W późniejszym okresie występuje znaczne zmniejszenie się ich liczby w przewodzie pokarmowym i stłumienie choroby. Czynniki te mogą się przyczyniać do tego, że nie ma różnic w produkcyjności pomiędzy rodzinami, u których stwierdza się obecność spor, a uważanymi za zdrowe (B o r c h e r t 1974). Nie ustalono dokładnie czynników wywołujących rozwój sporowca w przewodzie pokarmowym pszczół. Jednym z nich jest pyłek,.choć doniesienia o jego roli są sprzeczne. Spożywanie przez pszczoły pyłku może być czynnikiem stymulującym rozwój choroby (S t e - c h e 1961, G o n t a r s k i, M e b s 1964). Dwaj ostatni przypisują to czynnikom niebiałkowym zawartym w pyłku. R u t t n e r (1956) jest innego 99

zdania i stwierdza, że choroba przebiega ostro przy braku dopływu pokarmu białkowego. Zwiększeniu odporności na chorobę sprzyja zasobność gniazda pszczelego w pylek. Spożywanie pyłku przez pszczoły w pierwszych dniach życia poprawia ich kondycję i zwiększa odporność na chorobę (B o r n u s i in. 1977). Czynnikami sprzyjającymi zarażeniu sporowcem pszczelim jest dieta bezpyłkowa oraz obciążenie pracami przy wychowie czerwiu (K o n o p a - c k a i in. 1987). Rozwój choroby warunkuje szereg czynników: warunki klimatyczne, rasa pszczół czy działalność samego pszczelarza. Choroba może mieć przebieg w formie ostrej, której wystąpieniu sprzyjają niekorzystne dla pszczół warunki pogodowe w końcu lata i na jesieni. W protilaktyce ważne jest zaopatrzenie gniazda pszczelego w pokarm białkowy. Niedobór pyłku w rodzinie pszczelej obniża zapasy tłuszczowo-energetyczne u młodych pszczół, co odbija się w późniejszym czasie na odżywianiu rozwijających się larw. Jego obfitość powoduje szybszą regenerację uszkodzonych przez pierwotniaka struktur przewodu pokarmowego. Rodziny pszczele zaatakowane przez Nosema apis reagują obniżeniem produkcyjności. Wynika to ze zmniejszenia przez zbieraczki częstotliwości lotów o 30%, zbioru miodu o 40%, a także produkcji wosku (K o s t e c k i, T o m a s z e w s k a 1987). Najnowsze badania wskazują także na redukcję zbioru pyłku w rodzinach zaatakowanych przez Nosema apis (A n d e r s o n. G i a c o n 1992).. Można przypuszczać, że poławianie pyłku zakłóci równowagę żywiciel- -pasożyt. Nie wyjaśniono jednak jednoznacznie wpływu pozyskiwania obnóży na rozwój rodzin. G a l i m o v a (1974) stwierdziła, że przy zabraniu 2 kg pyłku od jednej rodziny zwiększa się produkcję miodu o około 24 %, ale kosztem kondycji larw. Znaczne osłabienie rodziny pszczelej jest powodowane przez intensywne poławianie pyłku (G r a n s i e r 1984). Negatywne skutki nie występują jeżeli jego pozyskiwanie nie przekracza 3 tygodni. Matki nie osłabiają wtedy intensywności czerwienia a produkcja miodu nie jest zmniejszona (B o b r z e c k i, W i l d e 1991). W celu polepszenia opłacalności produkcji pasiecznej pszczelarze starają się zwiększyć asortyment oferowanych produktów, między innymi o pyłek. Intensyfikacja produkcji pasiecznej może zwiększyć podatność rodzin pszczelich na Nosema apis. W pracy tej próbowano zbadać skutki nosemozy w rodzinach pozyskujących pyłek, w porównaniu z rodzinami kontrolnymi, bez poławiaczy. Obserwacje rodzin z poławiaczami w roku 1989 pozwoliły stwierdzić. iż rodziny chore wyprodukowały więcej miodu i pyłku, niż zdrowe. Podczas gdy w rodzinach bez poławiaczy nie stwierdzono różnic w produkcyjności pomiędzy pniami zdrowymi a chorymi. Przeprowadzone badania miały na celu sprawdzenie hipotezy, iż zmuszanie pszczół do intensywniejszego zbioru pyłku przez zastosowanie poławiaczy ogranicza negatywne skutki nosemozy. 100

METODYKA Doświadczenie przeprowadzono w pasiece Zakładu Pszczelnictwa, w latach 1988-1993. Rodziny pszczele utrzymywano w ulach wielokorpusowych, a pyłek pozyskiwano przy pomocy poławiaczy powałkowych (B o b r z e c k i i in. 1989). -Na wiosnę każdego roku badano rodzinom osypy zimowe na obecność spor Nosema apis. Do badania mikroskopowego przeznaczano odwłoki robotnic z pr6bek o liczbie 50 pszcz6ł postępując w dalszym ciągu wg metodyki opisanej przez H a r t w i g (1974). W ten spos6b wydzielono w obrębie grupy z poławiaczami i kontrolnej, bez poławiaczy dwie podgrupy: posiadające sporychore, i wolne od spor - uważane za zdrowe. Do tej ostatniej podgrupy zaliczano rodziny, u kt6rych w preparatach mikroskopowych nie stwierdzano w og6le spor Nosema apis. W każdym roku określano produkcyjność rodzin na podstawie ilości pozyskanego pyłku i odwirowanego miodu oraz miodu przeliczeniowego. Aby por6wnać obie produkcje pyłek przeliczano na mi6d stosując przelicznik wartościowy 4: l. Ocenę istotności r6żnic dokonano za pomocą analizy wariancji (ANOVA) i wielokrotnego testu rozstępu, posługując się przedziałem najmniejszych istotnych r6żnic (LSD). Wielkości różniące się pomiędzy soba istotnie na poziomie 0.05 oznaczono w tabelach r6żnymi małymi literami. WYNIKI I DYSKUSJA Analizując wyniki produkcji rodzin w poszczeg6lnych latach, tylko w 1989 roku zaobserwowano, iż rodziny bez poławiaczy wyprodukowały istotnie więcej miodu og6łem niż te, od kt6rych odbierano pyłek (ryc. 1). W omawianym roku w obrębie grupy bez poławiaczy, pomiędzy podgrupami (zdrowe - chore) nie stwierdzono r6żnic w produkcyjności miodu. W obrębie grupy z poławiaczami stwierdzono natomiast, że rodziny chore wyprodukowały istotnie więcej miodu og6łem (19, I kg), w por6wnaniu z rodzinami zdrowymi (14,3 kg). Podobnie wyprodukowały istotnie więcej pyłku - od rodzin chorych odebrano 4,2 kg obn6ży, a od zdrowych 2,5 kg (ryc. 2). We wszystkich pozostałych latach badań nie zaobserwowano powyższych zależności. W każdym roku badań wykazano, że istotnie więcej miodu wyprodukowały rodziny bez poławiaczy, w por6wnaniu z rodzinami, od kt6rych odbierano obn6ża pyłkowe (tab. 1). Stwierdzono więc negatywny wpływ pozyskiwania pyłku w ilości około 4 kg na produkcję miodu. Łącznie w ciągu 5 lat obserwacji stwierdzono tendencję większej produkcji miodu w rodzinach zdrowych. Tendencji tej nie udało się potwierdzić statystycznie, najprawdopodobniej ze względu na duże zróżnicowanie tej produkcji w obrębie grup. 101

40 IC.~............................................-.- -..-.-..-.---_ r--=----,...,,..;;;: 30 :lza ad... ~a..~.~. 10 o Miód ogółem - Honey total ~ N~ ~ Z~ C=:J NK ~ZK Rycina l. Produkcja miodu w 1989 roku - Production of honey in 1989 Objaśnienia - explanation: NP - rodziny ze sporami Nosema apis i poławiaczami pyłku honey bee colonies with Nosema apis and pollen traps ZP - rodziny zdrowe z poławiaczami pyłku health honey bee colonies with pollen traps NK - rodziny kontrolne ze sporami Nosema apis bez poławiaczy pyłku control honey bee colonies with Nosema apis without póllen traps ZK - rodziny kontrolne zdrowe bez poławiaczy pyłku health honey bee colonies without pollen traps Różne małe litery oznaczają różnice istotne Different smali letters indicate significant differences Statystyczne potwierdzenie tej zależności uzyskano jedynie przy produkcji pyłku, gdyż od rodzin zdrowych pozyskano o l, l kg więcej obnóży niż od rodzin chorych (3,7 kg). Jest to zgodne z badaniami A n d e r s o n a i G i a c o n a (1992), którzy stwierdzili zredukowanie zbierania obnóży pyłkowych w rodzinach zainfekowanych Nosema apis. Wydaje się więc, że na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, iż zmuszanie pszczół do intensywniejszego zbioru pyłku przez zastosowanie poławiaczy nie ogranicza negatywnych dla wyników ekonomicznych pasieki, skutków wystąpienia w niej nosemozy. Trudno wyjaśnić dlaczego rodziny chore w 1989 roku zareagowały zwiększeniem produkcyjności, a więc inaczej niż w pozostałych latach. Być może, jedną z przyczyn była duża liczba rodzin, u których stwierdzono spory Nosema apis (23 szt., przy 9 uznanych za zdrowe). Podczas gdy za wszystkie lata łącznie rodzin zdrowych (122 szt.) było więcej niż chorych (85 szt.). 102

ts ~. ~. es. 8.115 a 22.......... 1. Pyłek ogółem Pollen 10141 e:::z2i N~ ~ Z~ Rycina 2. Pyłek pozyskany w 1989 roku - Pollen trapped in 1989 Objaśnienia - explanation: NP - rodziny ze sporami Nosema apis i z poławiaczami pyłku honey bee colonies wit h Nosema apis and póllen traps ZP - rodziny zdrowe z poławiaczami pyłku health honey bee colonies with pollen traps Różne małe litery oznaczają różnice istotne Different small letters indicate signilicant differences Tabela Produkcja miodu, pyłku i miodu przeliczeniowego w latach 1988 i w 1990-1993 (w kg) Production of honey, pollen and calculated honey in 1988 and 1990-1993 (in kg) Grupa Miód Pyłek Miód przeliczeniowy Group Honey Pollen Calculated honey NP 8.7 a 3,7 a 23,4 a ZP 13,4 b 4,8 b 32,7 b NK 18,4 bc. 18,4 a ZK 22,8 c - 22,8 a Objaśnienia - explanation: NP - rodziny ze sporami Nosema apis i z poławiaczami pyłku honey bee colonies with Nosema apis and pollen traps ZP - rodziny zdrowe z poławiaczami pyłku healthy honey bec colonies with pollen traps NK - rodziny kontrolne ze sporami Nosema apis bez poławiaczy pyłku control honey bee colonies with Nosema apis without pollen traps ZK - rodziny kontrolne zdrowe bez poławiaczy pyłku healthy control honey bec colonies without pollen traps 103

Najprawdopodobniej także stwierdzenie spor Nosema apis, w preparacie wykonanym z 50 pszczół, pochodzących z osypu zimowego nie zawsze musi być równoznaczne z chorobą, szczególnie wówczas, gdy osypy pochodzą z pierwszej połowy zimy (H a r t w i g, T o p o J s k a 1994). Za takim rozumowaniem przemawiają wyniki badań M a lon a i in. (1993), którzy sugerują wprowadzanie wizualnego testu diagnozującego występowanie Nosema apis w rodzinach. Analizując łącznie produkcję miodu i pyłku stwierdzono, iż największą produkcyjność miały rodziny zdrowe z poławiaczami (32,7 kg). Wartość ta była istotnie większa od tej, którą uzyskały rodziny chore z poławiaczami (23,4 kg) i rodziny bez poławiaczy, zarówno zdrowe (22,8 kg), jak i chore (18,4 kg). Produkcyjność pozostałych podgrup nie była zróżnicowana istotnie. Wyniki te są zgodne z badaniami B o b r z e c k i e g o i W i l d e (1991), P i d k a (1988) oraz W i l d e (1991) i potwierdzają przydatność pozyskiwania obnóży pyłkowych na wzrost dochodowości pasiek, wyrażanej liczbą kg miodu przej iczeniowego. WNIOSKI Na podstawie przeprowadzonego doświadczenia można stwierdzić, iż intensywne pozyskiwanie pyłku obniża produkcję miodu, poprawiając jednak dochodowość pasiek, wyrażoną liczbą kg miodu przeliczeniowego. Rodziny, w których stwierdzono występowanie spor Nosema apis, niezależnie od posiadania lub braku poławiaczy, wykazują tendencję zmniejszenia produkcyjności. \ LITERATURA A n d e r s o n D.L., G i a c o n H. (1992) - Reduced pollen collection by honey bee thymenoptera: Apidae) colonies infected with Nosema apis and sackbrood virus. J.econ.Enr., 85: 47-51. B o b r z e c k i J., Ł u t o w i c z Z., W' i l d e J. (1989) - Udoskonalonypowałkowy poławiacz pyłku. Pszczelarstwo, 40(3):16-18. B o b r z e c k i I., W i l d e J. (1991) - Wpływ pozyskiwania trzema rodzajami poławiaczy pyłku na rozwój i produkcyjność rodzin pszczelich. Pszczeln.Zesz.Nauk., 35:19-27. B o r c h e r t A. (1974) - Schadigungen der Bienenzucht durch Krankheiten, Vergiftungen und Schiidlinge der Honigbiene. S.Hierzel Verlag, Leipzig. B o r n u s L., M u s z Y ń s k a J., K o n o p a c k a Z. (1977) - Zależność między kondycją pszczół robotnic a chorobą zarodnikowcową (Nosema apis Zander). Pszczeln.Zesz: Nauk., 21: 129-143. G a l i m o v a K.M. (1974) - Pylcelovitel i razvitie licinok roboćich pćel. Pćelovodstvo, 51(8): 22-23. G o n t a r s k i H., M e b s D. (1964) - Eiweissfiitterung und Nosemaentwicklung. Z.f Bienenforsch., 7(3):53-62. 104

G r a n s i e r K. (1984) - Die Auswirkungen perrnanenten Pollenfallengebrauchts auf Bienenvólker der Rasse Apis mellifica carnica. Apidologie, 15(3):265-266. H a r t w ~ g A. (1974) - Ujednolicona metoda badania pszczół w kierunku choroby zarodnikowcowej. Med. Wel., 20:7l. H a r t w i g A., T o p o I s k a G. (1994) - Przydatność rutynowych badań pszczół z osypu zimowego. II polsko-niemieckie Sympozjum "Ku lepszej pszczole". Ronnenburg 19-23.09.1994 rok. Streszczenia referatów: 36. Konopacka Z., Muszyńska L, Hartwig A.(1987)-Wpływintensywnoici wychowu czerwiu i kondycji pszczół robotnic na ich podatność na zarażenie sporowcem pszczelim (Nosema apis Zander). Pszczeln.Zesz. Nauk., 31 :263-276. K o s t e c k i R., T o m a s z e w s k a B. (1987) - Choroby i szkodniki pszczół. PWRiL. Warszawa. M a lon e L. A., M c I v o r C. A., G i a c o n H. A. (1993) - A visual test for Nosema apis infections in honey bees. Lapic.Res., 32(3/4):143-146. p i d e k A. (1988) - Wpływ pozyskiwania pyłku na rozwój i produkcyjność rodzin pszczelich oraz efkty ekonomiczne pasiek. Pszczeln.Zesz. Nauk., 32: 197-213. R u t t n e r F. (1956) - Nosemaseuche und Stoffwechsel bei der Honigbiene. Anz.Schadlingsk., 29(1):9. S t e c h e W. (1961) - Eiweisshaushalt des Bienenvolkes und die Nosematose der Honigbiene. Z.f Bienenforsch., 5(6): 145-176. W i l d e l. (1991) - Einfluti der Einsatzdauer einer Pollenfalle auf die Pollenemte und Entwicklung von Bienenvólker. Apidologie, 22(4):432-433. NOSEMA IN HONEY BEE COLONIES AND POLLEN TRAPPING J. W i l d e, J. B r a t k o w s k i Summary Trapping the pollen in 1989 it was observed that the bee colonies with pollen traps and Nosema apis spores in the winter fall-dowrr produced more honey both in the second honey harvest, total honey and pollen. Than the colonies considered to be heathy. In the colonies without pollen traps no difference in productivity was observed between healthy and infected colonies. So a hypothesis was suggested that making the bees collect pollen more intensively through the use oftraps restricts negative effects of nosema. Productivity of colonieś from which pollen was obtained and of control colonies (without traps) was analyzed in 1988-1993. Centrifugated honey, obtained pellen and calculated honey were evaluated. On the basis of bee research for the spore occurence, each group was divided into two subgroups, namely healthy and infected. Definitely more honey was produced by the colonies without traps compared to the colonies from which pollen was trapped. Trapping four kilos of pollen influenced negatively honey production. Much more pollen was obtained from healthy colonies (4.2 kgs) compared to infected colonies (3.9 kgs). Analyzing the joint production of honey and pollen it was conc1uded that the largest productivity was obtained from healthy colonies with traps (32.3 kgs). This value is significantly larger than the one obtained from colonies without traps, both infected (21.4 kgs) and healthy (24.1 kgs). On the basis of these results it was conc1uded that using traps does not limit negative results of the infection. lntensive pollen trapping decreases honey production. improving the profitability of apiaries, expressed as kilos of calculated honey. The colonies where Nosema apis spores were detected tended to have decreased productivity, independent on pollen trapping. Ke"words: Nosema apis, pollen trapping, honey production. 105