POCZĄTKI WCZESNEJ EPOKI BRĄZU NA ŚLĄSKU W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ NAD CHRONOLOGIĄ 1

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LV, s. 5 23 Wrocław 2013 A R T Y K U Ł Y MIROSŁAW FURMANEK, IRENA LASAK POCZĄTKI WCZESNEJ EPOKI BRĄZU NA ŚLĄSKU W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ NAD CHRONOLOGIĄ 1 Abstract: The purpose of the paper is to summarize current findings from the study of the chronology of Únětice Culture in Silesia and to draw attention to the challenge of fitting this culture unit into the existing chronological schemes developed for Early Bronze Age in Poland and some of the adjacent regions. Using the series of dates from Silesia the authors propose to develop a scheme of absolute chronology of the development of local Early Bronze communities. This is possible especially for Únětice Culture, with the following dating of its successive phases: phases I-II - 2200-2100/2050 BC, phases III-IV - 2100/2050-1950 BC, phase V - 1950-1700 BC and phase VI - 1700-1600 BC. Key words: Early Bronze Age, Silesia, chronology, radiocarbon dating W badaniach nad chronologią określonych wydarzeń z przeszłości istotne jest nie tylko uporządkowanie ich w czasie, ale również usytuowanie w kontekście wzajemnych, wielopłaszczyznowych odniesień. Opinie wielu archeologów różnią się w ocenie przydatności szczegółowych studiów chronologicznych oraz stosowanych przy tym metod badań. Z całkowitą pewnością uznać należy, że mają one jednak ogromny wpływ na prawidłowy przebieg dalszej procedury badawczej, trudnej do zaakceptowania bez uświadomienia sobie zależności relacji między czasem i przestrzenią (Kadrow 2001, s. 29 34). Historia badań nad wczesną epoką brązu na Śląsku ma już długą tradycję (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 110, 112, 114 115, 135; Lasak 2009), ale praktycznie o skoku jakościowym w tym zakresie mówić możemy od czasu podjęcia w końcu lat 90. XX w. szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych, związanych z dużymi inwestycjami budowlanymi. To właśnie wtedy rozpoczął się znaczący przyrost źródeł z omawianego okresu, rozpoznano szereg nowych nekropoli i osad, a powszechną praktyką stały się nowoczesne prace laboratoryjne, m.in. wykorzystujące do datowań oznaczenia radiowęglowe oraz dendrochronologiczne. Celem niniejszego opracowania jest podsumowanie aktualnych wyników badań nad chronologią kultury unietyckiej (dalej: KU) na Śląsku, oraz zwrócenie uwagi na problemy, jakie się wiążą z próbami 1 Artykuł chcielibyśmy zadedykować docentowi Vratislavowi Janákowi z Uniwersytetu w Opawie. Przeznaczony on był do jego Księgi Jubileuszowej, ale z przyczyn technicznych się nie ukazał.

6 M. Furmanek, I. Lasak jej czasowego usytuowania na tle istniejących schematów chronologicznych wczesnej epoki brązu na terenie Polski oraz na niektórych, przyległych do niego regionach 2. Znamiennym przykładem kontrowersji związanych z problemem osadzania wydarzeń w czasie, była ożywiona dyskusja nad samym pojęciem wczesna epoka brązu, prowadzona przez kilku archeologów (J. Dąbrowski, B. Gediga, J. Machnik) podczas konferencji Dorobek polskiej archeologii i prahistorii ostatniego półwiecza (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 243 251). Zasadniczy spór dotyczył kryteriów określania początków nowej epoki oraz celowości wyodrębniania szczegółowych faz w danej jednostce kulturowej. Zagadnienie periodyzacji często jest mylone z chronologią, np. w odniesieniu do kultury zwykle inna może być periodyzacja różnych jej aspektów kultury symbolicznej, osadnictwa, gospodarki, czy elementów kultury społecznej. Jako przykłady wskazano dawne schematy chronologiczne kultury unietyckiej G. Neumanna dla terenu Niemiec oraz V. Mouchy dla Czech. Uwagi dotyczyły też zbędnych prób definiowania tzw. grupy nowocerekwiańskiej na Górnym Śląsku, gdyż ważniejsze jest zwrócenie uwagi na silne jej więzi z terenami położonymi bardziej na południe. Nie wszystkich (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 136; Kadrow 2001, s. 41 42) przekonała opinia J. Dąbrowskiego, że epoka brązu ex definitione zaczęła się wraz z powtarzalnym występowaniem zespołów przedmiotów brązowych. Autor tej wypowiedzi podkreślił, iż ta zasada podziału jest trudna do ścisłego respektowania, gdyż zastępowanie wytworów miedzianych przez brązowe było procesem ciągłym, a to przyczynia się do licznych dyskusji i wiąże się z rozmaitymi propozycjami terminologicznymi. Dodać należy, że mechanizm rozprzestrzeniania się wyrobów metalowych był złożony, często podlegający różnicom w tempie zmienności stylistyczno-typologicznej, nawet w bliskich sobie rejonach (por. Bartelheim 1998, s. 148 149). Wymaga on z pewnością głębszych analiz, np. w aspekcie istotnego wyznacznika zasięgu określonej tradycji kulturowej (np. Czebreszuk 1996, s. 89 90). Zgodzić się należy z J. Machnikiem, że aby stworzyć określoną periodyzację, niezbędne jest uporządkowanie w czasie i przestrzeni cech, które są przez nas uznane za archeologiczne wyznaczniki poszczególnych etapów rozwoju kultury. Nawet najbardziej szczegółowa klasyfikacja chronologiczna nie deformuje periodyzacji, ale ją uwiarygodnia, choćby przez uściślenie sekwencji faktów (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 247). Nie budzi również wątpliwości wymóg budowania systemów chronologicznych w układach regionalnych oraz ich stosowania na odpowiednich obszarach (np. Kadrow 2001, s. 32). Powyższe rozważania teoretyczne, z wielu względów są ważne dla podjętej w niniejszym opracowaniu problematyki. Co najmniej od początków XX wieku pojawiały się różne propozycje datowania początków wczesnej epoki brązu na Śląsku, w tym również kultury unietyckiej, którą w całości, lub tylko częściowo, lokowano w tym okresie (Butent-Stefaniak 1997, s. 9 15). Określanie czasu jej trwania oraz różnych etapów rozwojowych opierano przede wszystkim na systematyce typologicznej cera- 2 Kalibracja wyników datowań radiowęglowych wykonana została przy użyciu programu OxCal 4.1, w oparciu o krzywą kalibracyjną IntCal04, zob. Bronk Ramsey 1994; 2009, Reimer et al. 2004.

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 7 miki i wyrobów metalowych. Koncentrowano się głównie na chronologii względnej, a tę wspierały różnorakie analizy porównawcze, wskazujące szereg analogii na obszarach sąsiednich, potwierdzające podobny rytm przemian na znacznych obszarach środkowej Europy u progu nowej epoki. Praktycznie do dziś (np. Bartoszcze 2003, s. 92; Gralak 2007, s. 100 102) wykorzystywany jest schemat wewnętrznego rozwoju kultury unietyckiej na terenie Polski, wypracowany ponad 30 lat temu przez J. Machnika (Machnik 1977, s. 177 183, ryc. 27; 1978, s. 109 110). Podział tej kultury na 5 faz chronologicznych, z sugerowaną możliwością wyodrębnienia fazy późnej (faza 6, z wpływami tzw. madziarowsko-wieterzowskimi), oparty był głównie na zmianach stylistycznych naczyń, a punktem odniesienia było opracowanie chronologii kultury unietyckiej dla terenu Czech i Moraw. Pomocną w sprecyzowaniu datowania bezwzględnego okazała się wówczas seria oznaczeń radiowęglowych wykonanych dla kultury mierzanowickiej. Cały okres rozwoju kultury unietyckiej określony został na lata 1850 1500 p.n.e., to znaczy na całą fazę A oraz, być może, na początek fazy B 1 wg periodyzacji P. Reineckego, kiedy na terenie przez nią zajętym pojawiła się kultura mogiłowa (Machnik 1978, s. 110). Niezależnie od faz chronologicznych wyróżnione zostały trzy etapy rozwojowe tej kultury, przy czym dopiero etap trzeci to apogeum jej rozwoju, połączony m.in. z rozwojem metalurgii (faza V, klasyczna; Machnik 1978, s. 109). Wspomniany autor poświęcił wiele uwag, wyróżnionej wcześniej przez M. Gedla (1964) na Górnym Śląsku, grupie (kulturze) nowocerekwiańskiej (Machnik 1978, s. 112), znanej wówczas przede wszystkim z osady obronnej w Nowej Cerekwi. Zaakceptował on zasadnicze tezy M. Gedla, który w ceramice tego ugrupowania widział wyraźne nawiązania do kultury wieterzowskiej na Morawach, z występującymi w niej elementami kultury madziarowskiej. W jego opinii, materiałów wymienionej grupy kulturowej nie można w sposób prosty włączyć do kultury unietyckiej, pomimo że większość wyrobów metalowych pochodziła z jej warsztatów. Przypuszczalnie, wyróżnienie na Górnym Śląsku grupy nowocerekwiańskiej stało się inspiracją dla W. Szmukiera (1980) poszukiwania podobnych, zewnętrznych oddziaływań w schyłkowym okresie rozwoju kultury unietyckiej, które datował na końcowy wycinek podokresu BA 2, ewentualnie na początki BB 1, a zarazem utożsamiał z wyróżnioną wcześniej przez siebie fazą poklasyczną kultury unietyckiej (Szmukier 1977). Chronologia wczesnej epoki brązu i wewnętrzny rozwój kultury unietyckiej na Śląsku były m.in. przedmiotem badań B. Butent-Stefaniak (1997). Swoje studia oparła ona na szczegółowej analizie materiału ruchomego, przede wszystkim ceramiki, oraz zespołów zwartych tej kultury. Wykorzystała przy tym źródła z ostatnio realizowanych badań wykopaliskowych oraz dokumentację archiwalną, zgromadzoną w Archiwum Państwowym we Wrocławiu. Autorka podjęła próbę datowania względnego wymienionej kultury na bazie systemu chronologicznego P. Reineckego oraz, podobnie jak J. Machnik, odniosła je do dawnych schematów wypracowanych przede wszystkim dla Czech i Moraw. W ówczesnej sytuacji ograniczone były możliwości wykorzystania dat radiowęglowych w przypadku kultury unietyckiej na Śląsku nielicznych, a przy tym

8 M. Furmanek, I. Lasak nie kalibrowanych (Jędrychowice, Nowa Cerekiew, Przecławice, Radłowice). W opinii B. Butent-Stefaniak na omawianym terenie można wyodrębnić dwie wyraźnie rysujące się fazy wczesnej epoki brązu, odpowiadające podokresom BA 1 (fazy I-IV) oraz BA 2 (fazy V-VI) wg podziału P. Reineckego. Autorka zaakceptowała propozycję J. Machnika by podokres BA 1 zdefiniować pojęciem faza protobrązowa oraz uściśliła jego ramy czasowe na lata 1850 1650 p.n.e. (Butent-Stefaniak 1997, s. 242). Wyżej wymienione propozycje dotyczyły jedynie Dolnego Śląska, gdyż stan badań nie zezwalał na odniesienie się do sytuacji kulturowej w początkach wczesnej epoki brązu na Górnym Śląsku (Butent-Stefaniak 1997, s. 239 241). Dla młodszego podokresu kultury unietyckiej (BA 2 ) wymieniona autorka wyróżniła dwie fazy rozwojowe: klasyczną i schyłkową (poklasyczną), których początki datowała na około 1650 i 1550 r. p.n.e., a cały ten okres zamknęła datą około 1470 r. p.n.e. (początki BB 1 wg P. Reineckego). Ze schyłkiem omawianej kultury łączyły się oddziaływania ze strony kultury madziarowskiej, typu wieterzowskiego oraz grupy Böheimkirchen (Butent-Stefaniak 1997, s. 242 243). W okresie nieco późniejszym (BA 2 /BB 1 ) na teren Dolnego Śląska oraz Dolnych Łużyc docierały pierwsze wyroby metalowe z kręgu mogiłowego, które, w opinii B. Butent-Stefaniak, mogą stanowić podstawę wyróżnienia wspólnego przejściowego horyzontu unietycko-mogiłowego (odpowiednik horyzontu Bühl-Ackenbach). Podobnie jak wcześniej B. Gediga (1989, s. 150 151), autorka nie wykluczyła możliwości kontynuacji w tym czasie osadnictwa unietyckiego i powołała się m.in. na wyniki badań osady w Radłowicach (Butent- -Stefaniak 1997, s. 245). W odniesieniu do Górnego Śląska w omawianej pracy pojawił się szeroki komentarz nowego spojrzenia, np. przez badaczy czeskich, na znaleziska łączone z grupą nowocerekwiańską, pozwalające je odnieść do młodszego odcinka kultury unietyckiej (Butent-Stefaniak 1997, s. 248 253). Zreferowane powyżej wyniki badań B. Butent-Stefaniak nad chronologią znalazły się w pracy opublikowanej na rok przed ukazaniem się monumentalnego dzieła B. Zicha (1996), poświęconego podziałowi regionalnemu i chronologicznemu tzw. północnego odłamu kultury unietyckiej. Autor podjął próbę szerszego spojrzenia na zjawiska związane z kształtowaniem się wymienionej jednostki kulturowej. Z uwagi na różniące się systemy chronologiczne powtórnie przeprowadził analizę licznych zespołów grobowych, przy czym Śląsk (grupy środkowośląska oraz nowocerekwiańska) był jednym z szeregu regionów wybranych do tego celu (Zich 1996, s. 25 37). W wielu aspektach nowatorskie ustalenia B. Zicha zostały dostrzeżone m.in. przez badaczy polskich (Czebreszuk 1996, s. 88 89; Kadrow 2001, s. 36 37, 59, 63) i czeskich (Bartelheim 1998, s. 143 145), a nawet wysoko ocenione w zakresie merytorycznym (Kadrow 1997). Zwrócono jednak uwagę na pewne niedostatki w pracy przy zastosowaniu podstawowej metody seriacji (Kombinationsstatistik) brak innych, które umożliwiłyby jej weryfikację, np. testów statystycznych oraz datowania radiowęglowego. Ponadto przyjęcie przez autora monolinearnego modelu rozwoju kultury unietyckiej (wzorem schemat periodyzacyjny O. Monteliusa, a cechy charakterystyczne dla południowej Skandynawii w epoce brązu) mogło wpłynąć na zaskakujące datowania, np. grobu książęcego w Leubingen (Kadrow 1997, s. 282), czy też naczyń oraz wyrobów metalo-

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 9 wych o cechach unietyckich na Kujawach, tradycyjnie łączonych z fazą klasyczną tej kultury (Czebreszuk 1996, s. 89). W opinii S. Kadrowa (1997, 282) znakomitym przykładem wielostronnej weryfikacji chronologicznej zespołów z końca neolitu i wczesnego okresu epoki brązu w Danii jest praca H. Vandkilde (1996), która może stanowić dobre odniesienie do podobnych studiów na obszarach środkowej Europy. Posiłkując się wcześniejszą korektą periodyzacji P. Reineckego (K. Randsborg), całą fazę klasyczną kultury unietyckiej umieściła ona w ramach podokresu BA 1, natomiast w podokresie BA 2 jedynie zespoły o cechach późnounietyckich oraz madziarowsko-wieterzowskich. Uwzględniając kalibrowane oznaczenia radiowęglowe podała także datowania poszczególnych okresów wczesnej epoki brązu (BA 1a, BA 1b, BA 2 ), które można osadzić w istniejących środkowoeuropejskich schematach periodyzacyjnych (por. Kadrow 2001, s. 57, 59, 63). Istotne w nich jest znaczne przesunięcie w czasie najstarszego odcinka omawianej epoki na lata 2350 1950 BC (Vandkilde 1996, s. 163 175), który odpowiadałby m.in. wyróżnionym przez J. Machnika fazom I-IV kultury unietyckiej oraz fazom 1 3 zaproponowanym dla Śląska przez B. Zicha. Fazę klasyczną kultury unietyckiej badaczka ta umieściła w przedziale czasowym pomiędzy 1950 a 1700 BC (V faza wg J. Machnika, 4 faza wg B. Zicha, trwająca do początków BB 1 ), natomiast jej późny odcinek rozwojowy oraz wpływy tzw. madziarowsko-wieterzowskie pomiędzy 1700 a 1600 BC (domniemana faza VI wg J. Machnika, słabo zaznaczona w materiałach grobowych faza 5 wg B. Zicha). W latach 80. i 90. XX w. na Śląsku jedynie dla pojedynczych obiektów wykonywano oznaczenia radiowęglowe (Lasak 1988, s. 90; 1991, s. 95), a większą ich serię uzyskano tylko dla osady obronnej w Jędrychowicach (Gedl 1985, s. 33; 1988, s. 39). Badania próbek (drewno, węgielki drzewne) przeprowadzono w różnych laboratoriach w Berlinie (Przecławice, Jędrychowice) oraz w Gliwicach (Radłowice). Coraz częściej wypowiadano się w literaturze przedmiotu na temat przydatności dat 14 C, wskazując zarówno ich pozytywne, jak i negatywne strony (por. Czebreszuk 1996, s. 180 181; Kadrow 2001, s. 32 33). Istnieje przekonanie, że jedynie za pomocą metody dendrochronologicznej można zweryfikować datowania radiowęglowe (Dąbrowski 2004, s. 57), ale również i w tej metodzie, możliwej do zastosowania na ograniczonych obszarach Europy (np. osady palafitowe), dostrzeżono wiele mankamentów (Włodarczak 2008). Wprawdzie określanie prawdopodobieństwa rzeczywistego wieku badanych obiektów metodą 14 C jest wysoce skomplikowane, i najczęściej obejmuje szersze przedziały czasowe, to jednak największe trudności związane są z interpretacją uzyskanych wyników (Kadrow 1991, s. 53 55; Czebreszuk 1996, s. 180 187; Walanus i Goslar 2004). Można wśród nich wymienić duże błędy standardowe, rodzaj datowanego materiału, niejednoznaczne interpretacje kulturowe kontekstu występowania materiału pobranego do badań, ograniczoną liczbowo serię oznaczeń, nieprawidłowy wybór skali prawdopodobieństwa itp. (Moskal-del Hoyo i Kozłowski 2009). Nowe doświadczenia w zakresie kalibracji dat radiowęglowych (Görsdorf 1993) zostały wykorzystane m.in. przy ponownej weryfikacji pozyskanych wcześniej dla osad w Jędrychowicach i Nowej Cerekwi (Gedl 2006, s. 45, 50 51, ryc. 13; Molak 2008). Nie

10 M. Furmanek, I. Lasak podejmując dyskusji na temat sporu dotyczącego charakteru grupy nowocerekwiańskiej oraz jej usytuowania w czasie, należy podkreślić, że można ją datować wcześniej niż dotąd przyjmowano. Kalibracja sumy datowań pochodzących z osady w Jędrychowicach pozwala umieścić jej funkcjonowanie w XIX i XVIII wieku przed Chrystusem (1σ: 1885 1693 BC; 2σ: 1965 1626 BC; ryc. 2). W tym samym czasie funkcjonowała również osada w Nowej Cerekwi (1σ: 1885 1690 BC; 2σ: 2011 1564 BC), chociaż jedna z dat może sugerować istnienie wcześniejszego osadnictwa (ryc. 2). Powoduje to m.in. określone reperkusje przy zaliczaniu tego kompleksu kulturowego do szeroko rozumianego kręgu madziarowsko-wieterzowskiego (por. też: Molak 2008, s. 141). Z dolnośląskiej osady obronnej w Radłowicach pochodzą datowania materiałów z dwóch obiektów osadniczych. Wydają się one potwierdzać wielofazowy charakter osiedla. Starsza pochodzi z obiektu 20/22 (1σ: 2133 1919 BC; 2σ: 2011 1564 BC) i związana jest najprawdopodobniej z osadą otwartą, a młodsza z obiektu 5 (1σ: 1886 1774 BC; 2σ: 1916 1749 BC) wyznacza czas funkcjonowania ufortyfikowanej osady, co dodatkowo potwierdza zbieżność z datowaniami podobnych osad w Nowej Cerekwi i Jędrychowicach. Pozwala to sądzić, że zarówno osady obronne grupy nowocerekwiańskiej, jak również osada w Radłowicach funkcjonowały w tym samym czasie, który w ramach tradycyjnych podziałów epoki brązu można datować na fazy BA 1b i BA 2, a nie jak dotąd sądzono na fazę BA 2 /BB 1 i początek BB 1 (por. również: Molak 2008, s. 144). Ma to swoje istotne znaczenie w analizie taksonomicznej odkrytych na tych stanowiskach materiałów, jak również interpretacji procesów społecznych, gospodarczych i powiązań interregionalnych. Materiały te traktować należy jako przynależne, lub odpowiadające chronologicznie, fazie klasycznej (i ewentualnie postklasycznej) KU. Konieczna jest reinterpretacja materiałów ruchomych, zwłaszcza w odniesieniu do ich powiązań madziarowsko-wieterzowskich. Krytycznie należy również odnieść się do traktowania tych ugrupowań jako obszaru wyjściowego wzorców dla genezy osiedli obronnych, których powstanie może wynikać z przemian społeczno-gospodarczych zachodzących wśród społeczności KU. Aktualnie dla Śląska dysponujemy wynikami 50 datowań radiowęglowych, pochodzących z 15 stanowisk i obiektów o zróżnicowanej funkcji oraz chronologii (ryc. 1, 2). Są to zarówno znaleziska o charakterze obrzędowym (np. pochówki ludzkie, groby zwierzęce, kurhan i obiekty o bliżej niesprecyzowanym charakterze obrzędowym), które liczebnie przeważają nad obiektami osadowymi (tabela 1). Większość datowanych próbek to materiał kostny, głównie kości ludzkie, rzadziej zwierzęce. Niestety, znaczna ich część jest trudna do interpretacji ze względu na brak wyposażenia, skomplikowane i trudne do określenia procesy powstawania i przekształcania tych depozytów, jak również niewystarczający stan publikacji materiałów lub ich brak. Największa seria datowań pochodzi ze stanowiska 15 w Wojkowicach (Gralak 2007, s. 241; 2007a; 2009). Trzy z nich pochodzą z obiektów interpretowanych jako pochówki głów (Gralak 2009) 3, sześć z pochówków ludzkich, z których dwa są po- 3 Ich stan zachowania i sytuacja stratygraficzna mogą wskazywać, że są to zniszczone groby i tym samym redeponowane kości z tych pochówków, a nie efekt rytualnych zabiegów związanych z kultem głów.

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 11 Ryc. 1. Stanowiska z datowaniami 14C. Oznaczenia symboli: 1 osady obronne, 2 osady, 3 groby, 4 kurhany, 5 osady i groby. Stanowiska: 1 Jędrychowice, 2 Kostomłoty, 3 Magnice, 4 Milejowice, 5 Niedary, 6 Nowa Cerekwia, 7 Nowa Wieś, 8 Nowa Wieś Wrocławska, 9 Piskorzówek 11, 10 Piskorzówek 14, 11 Przecławice, 12 Radłowice, 13 Szczepankowice, 14 Wrocław-Widawa, 15 Wojkowice zbawione inwentarza, dwa z grobów zwierzęcych, jedna z pochówku zbiorowego i jedna ze studni (tabela 1; ryc. 3). Datowania te cechują się dużą rozpiętością czasową, a precyzyjne określenie chronologii, na podstawie materiałów zabytkowych, napotyka na wiele trudności, głównie ze względu na niewielką ich liczbę, małą czułość chronologiczną i złożoność, niemożliwych w tym przypadku, do rozpoznania procesów podepozycyjnych. Dla wyników datowań z Wojkowic można zaproponować model oparty na ich uporządkowaniu w trzy grupy, przyporządkowane datowanym radiowęglowo fazom wykorzystania stanowiska (ryc. 3). Pierwszą z nich, odpowiadającą fazie I-II KU, można datować na okres 2209 2045 BC (1σ; 2σ: 2292 1985 BC), drugą, związaną z klasyczną fazą KU na lata 1920 1785 BC (1σ; 2σ: 2013 1723 BC) oraz trzecią, ze schyłku rozwoju KU, na przełom XVII i XVI w. przed Chrystusem (1σ: 1629 1532 BC; 2σ: 1686 1508 BC). Do pierwszej można zaliczyć studnię (obiekt 620B) oraz

12 M. Furmanek, I. Lasak Ryc. 2. Kalibracja wyników datowań radiowęglowych z terenu Śląska (dokończenie na str. 13)

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 13 (dokończenie ze str. 13) Ryc. 2. Kalibracja wyników datowań radiowęglowych z terenu Śląska groby 1097-III-00 4, 609-II-09, obiekt obrzędowy 774-II-09 i grób zwierzęcy 275-I-98, do drugiej, pozbawione inwentarza obiekty 304-III-99, 510-III-99, 784-II-99, 960, 658- I-98, jak również datowane na fazę V KU groby 141D-III-99 i 846-III-00, a do trzeciej czaszkę z obiektu 303-III-99. Do najstarszych datowań z Wojkowic nawiązuje grób 41/N z Nowej Wsi Wrocławskiej, datowany na II fazę KU (1σ: 2196 2039 BC; 2σ: 2271 1984 BC; Nowaczyk 2006). Najprawdopodobniej z tą fazą rozwoju KU wiąże się również, obarczony dużym błędem standardowym i pozbawiony wyposażenia, grób 113 ze stan. 11 w Piskorzówku (Gralak 2009a). Nieco młodszą, tak samo datowaną grupę, stanowią pochówki bez wyposażania odkryte w Nowej Wsi Wrocławskiej (grób 343/N), oraz Magnicach (Baron et al. 2011) i Milejowicach (Bugaj i Kopiasz 2006). Seria 5. datowań dla czterech grobów pochodzi z cmentarzyska w Przecławicach (groby 1, 6, 50 i 52 tu dwie daty). Na podstawie analizy wyposażenia (Lasak 1988) należy sądzić, że zmarłych grzebano w natępującej kolejności: grób 1 grób 6 grób 50 grób 52 (ryc. 4). Nie znajduje to jednak potwierdzenia w wynikach ich datowania radiowęglowego, np. najstarszy grób (nr 1) uzyskał najmłodszą datę radiowęglową. 4 Najprawdopodobniej należy zweryfikować jego chronologię na fazę I-II KU.

14 M. Furmanek, I. Lasak Tab. 1. Datowanie radiowęglowe grobów z wczesnej epoki brązu na Śląska Nr Miejscowość Symbol Obiekt Nr próbki Wiek radiowęglowy BP Rodzaj materiału Rodzaj obiektu Chronologia artefaktualna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Jędrychowice JED_157 157 Bln-2894 3430 ± 50 węgle drzewne? osadniczy GNC Gedl 1988 2 Jędrychowice JED_212 212 Bln-2895 3530 ± 50 węgle drzewne? osadniczy GNC Gedl 1988 3 Jędrychowice JED_330 330 Bln-2787 3440 ± 50 węgle drzewne? osadniczy GNC Gedl 1988 4 Jędrychowice JED_343 343 Bln-2788 3530 ± 60 węgle drzewne? osadniczy GNC Gedl 1988 5 Jędrychowice JED_347 347 Bln-2896 3460 ± 60 węgle drzewne? osadniczy GNC Gedl 1988 6 Jędrychowice JED_351 351 Bln-2789 3440 ± 50 węgle drzewne? osadniczy GNC Gedl 1988 7 Jędrychowice JED_366 366 Bln-2790 3500 ± 60 węgle drzewne? osadniczy GNC Gedl 1988 8 Kostomłoty KOS_79 79 Poz-16017 3650 ± 35 węgle drzewne osadniczy KU III-IV Furmanek, Masojć 2011 9 Kostomłoty KOS_190 190 Poz-16040 3690 ± 35 węgle drzewne osadniczy KU III-IV Furmanek, Masojć 2011 10 Kostomłoty KOS_283 283 Poz-16021 3625 ± 35 węgle drzewne osadniczy KU III-IV Furmanek, Masojć 2011 11 Kostomłoty KOS_462 462 Poz-16024 3635 ± 30 węgle drzewne osadniczy KU III-IV Furmanek, Masojć 2011 12 Kostomłoty KOS_496 496 Poz-16020 3690 ± 30 węgle drzewne osadniczy KU III-IV Furmanek, Masojć 2011 13 Kostomłoty KOS_529 529 Poz-16041 3540 ± 35 węgle drzewne osadniczy KU V Furmanek, Masojć 2011 14 Magnice MAG_106 106 Poz-26511 3630 ± 35 kości ludzkie grób - Baron et al. 2011 15 Milejowice MIL_969 969 Gd-? 3630 ± 35 kości ludzkie grób - Bugaj, Kopiasz 2006 16 Niedary NIE_2 kurhan 2 GrN-5980 3445 ± 55 węgle drzewne? kurhan KMG? Butent 1992 17 Nowa Cerekiew NOC_1 143 Bln-3228 3420 ± 61 węgle drzewne osadniczy GNC Kosińska 1989 18 Nowa Cerekiew NOC_2 142 Bln-3227 3510 ± 61 węgle drzewne osadniczy GNC Kosińska 1989 Źródło

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 15 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 19 Nowa Cerekiew NOC_3? Bln-3229 3860 ± 88 węgle drzewne osadniczy GNC Görsdorf 1993 20 Nowa Wieś NWB_35 35 Poz-8963 3095 ± 30 węgle drzewne osadniczy wczesna KŁ? Burdukiewicz, Furmanek 2007 21 Nowa Wieś Wrocławska 22 Nowa Wieś Wrocławska 23 Nowa Wieś Wrocławska 24 Nowa Wieś Wrocławska NWW_41 41/N Poz-28179 3720 ± 35 kości ludzkie grób KU II Nowaczyk 2006 NWW_42 42/N Poz-28176 3540 ± 35 węgle drzewne? osadniczy KU Nowaczyk 2006 NWW_88 88/N Poz-28177 3515 ± 35 kość zwierzęca grób zwierzęcy - Nowaczyk 2006 NWW_343 343/N Poz-28178 3660 ± 35 kości ludzkie grób - Nowaczyk 2006 25 Piskorzówek P11_133 133 Gd-? 3720 ± 90 kość ludzka grób - Gralak 2009a 26 Piskorzówek P14_16 16 Gd-? 3420 ± 120 kość ludzka grób - Gralak 2009a 27 Przecławice PRZ_1 1 UBA? 3407 ± 30 kość ludzka grób KU II Pokutta, Frei 2011 28 Przecławice PRZ_6 6 UBA? 3594 ± 49 kość ludzka grób KU II Pokutta, Frei 2011 29 Przecławice PRZ_52A 52 UBA? 3556 ± 24 kość ludzka grób KU III-IV Pokutta, Frei 2011 30 Przecławice PRZ_50 50 Bln-? 3625 ± 75 kość ludzka grób KU III-IV Lasak 2009 31 Przecławice PRZ_52B 52 Bln-? 3485 ± 45 kość ludzka grób KU III-IV (KU V?) Lasak 2009 32 Radłowice RAD_5 5 Poz-16047 3510 ± 30 kość ludzka osadniczy KU V Lasak, Furmanek 2009 33 Radłowice RAD_20 20/22 Gd-6025 3640 ± 70 węgle drzewne osadniczy KU V Lasak, Furmanek 2009 34 Szczepankowice SZC_1 I UBA-? 3559 ± 24 kość ludzka grób KU V Pokutta, Frei 2011 35 Szczepankowice SZC_2 II UBA-? 3522 ± 24 kość ludzka grób KU V Pokutta, Frei 2011 36 Widawa WID_314P 314 Poz-31819 3390 ± 30 kość ludzka grób - Furmanek, Krąpiec, Goslar, Masojć 2011

16 M. Furmanek, I. Lasak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 37 Widawa WID_314M 314 MKL-163 3450 ± 70 kość ludzka grób - Furmanek, Goslar, Krąpiec, Masojć 2011 38 Wojkowice WOJ_304 304-III-99 Gd-? 3555 ± 35 kość ludzka obiekt obrzędowy?/ zniszczony grób? 39 Wojkowice WOJ_353 353-III-99 Gd-? 3300 ± 35 kość ludzka obiekt obrzędowy?/ zniszczony grób? 40 Wojkowice WOJ_510 510-III-99 Gd-? 3505 ± 35 kość ludzka obiekt obrzędowy?/ zniszczony grób? - Gralak 2009 - Gralak 2009 - Gralak 2009 41 Wojkowice WOJ_620B 620B Gd-? 3790 ± 40 drewno studnia? Gralak 2007b 42 Wojkowice WOJ_141 141D-III-99 Gd-? 3505 ± 35 kość ludzka grób KU V? Gralak 2007b 43 Wojkowice WOJ_275 275-I-98 Gd-? 3690 ± 190 kość zwierzęca grób zwierzęcy - Gralak 2007b 44 Wojkowice WOJ_609 609-II-09 Gd-? 3710 ± 35 kość ludzka grób KU I Gralak 2007b 45 Wojkowice WOJ_658 658-I-98 Gd-? 3510 ± 180 kość zwierzęca grób zwierzęcy - Gralak 2007b 46 Wojkowice WOJ_774 774-II-99 Gd-? 3720 ± 35 kość ludzka obiekt obrzędowy?/ grób zbiorowy? KU III-IV Gralak 2007b 47 Wojkowice WOJ_784 784-II-99 Gd-? 3550 ± 35 kość ludzka grób - Gralak 2007b 48 Wojkowice WOJ_846 846-III-00 Gd-? 3060 ± 240 kość ludzka grób KU V Gralak 2007b 49 Wojkowice WOJ_960 grób 960 Gd-? 3550 ± 100 kość ludzka grób - Gralak 2007b 50 Wojkowice WOJ_1097 1097-III-00 Gd-? 3790 ± 35 kość ludzka grób KU I-II? (wg Gralaka KU III-IV) Gralak 2007b Wykaz skrótów: GNC grupa nowocerekwiańska KŁ kultura łużycka KMG kultura mogiłowa KU kultura unietycka I, II, III, IV, V fazy rozwojowe kultury unietyckiej

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 17 Ryc. 3. Model wyników datowań radiowęglowych z Wojkowic

18 M. Furmanek, I. Lasak Ryc. 4. Modele wyników datowań radiowęglowych z Przecławic, Szczepankowic i Widawy Oznaczenie wieku drugiego w sekwencji grobu 6, datowanego także na II fazę KU, jest młodsze od przewidywanego. Za zbliżone, do oczekiwanego, należy uznać datowanie grobów 50 i 52. Sytuacja ta jest niezwykle trudna do wyjaśnienia i może być ona różnorako tłumaczona (np. złym oznaczeniem wieku próbek, zjawiskiem archaizacji wyposażenia składanego do grobów, podepozycyjnymi procesami chemicznymi itp.). W przypadku zastosowania dla tych znalezisk modelu sekwencji kolejności powstawania grobów ich chronologia (zastrzegając jednak niewielką zgodność statystyczną danych) mogłaby być zawężona do lat pomiędzy 1870 a 1774 BC, i w całości w takim przypadku powinna się łączyć z klasyczną fazą KU, wbrew chronologii opartej na artefaktach występujących w tych grobach. Wydaje się, że problem chronologii cmentarzyska w Przecławicach nie może być w tej chwili jednoznacznie rozstrzygnięty. Niezwykle istotne jest wykonanie pierwszych datowań grobu centralnego zlokalizowanego pod starszym nasypem oraz grobu kobiety wkopanego w młodszy nasyp

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 19 kurhanu I w Szczepankowicach (Pokutta i Frei 2011). Klarowna relacja stratygraficzna pomiędzy tymi dwoma pochówkami pozwala uściślić datowanie grobu centralnego na lata 1937 1889 BC (1σ; 2σ: 2010 1826 BC), a młodszego pochówku kobiety, na lata 1891 1776 BC (1σ; 2σ: 1913 1767 BC). Jedną z większych serii oznaczeń radiowęglowych (6) uzyskano dla osady w Kostomłotach (Furmanek i Masojć 2011), jak się wydaje dwufazowej, zasiedlonej pomiędzy latami 2129 1956 BC (1σ; 2σ: 2191 1918 BC) i datowanej na fazę III-IV KU oraz 1937 1779 BC (1σ; 2σ: 1966 1754 BC), związanej z etapem klasycznym rozwoju KU (ryc. 2). Bardzo podobnie datować można obiekty 42/N (jama osadowa) i 88/N (grób zwierzęcy) z Nowej Wsi Wrocławskiej (suma datowań: 1σ: 1918 1776; 2σ: 1952 1748 BC). Zaskakujące wyniki przynosi także kalibracja próbki pochodzącej z kurhanu w Niedarach (1σ: 1877 1688 BC; 2σ: 1898 1621 BC), na podstawie której kurhan ten łączono z kulturą mogiłową (Butent 1992). Jeżeli nie mamy tu do czynienia ze zjawiskiem tzw. starego drewna, można go zatem datować na fazę klasyczną lub postklasyczną KU, i należy zastanowić się nad weryfikacją chronologii niektórych kopców uznawanych dotąd za mogiłowe. Do najmłodszych obiektów związanych z KU zaliczyć należy grób 314 ze stan. 17 we Wrocławiu-Widawie, którego chronologię na podstawie kombinacji dwóch datowań, można sprecyzować na lata 1767 1626 (1σ; 2σ: 1922 1608 BC; ryc. 4) oraz grób 16 ze stan. 14 w Piskorzówku (1σ: 1887 1541; 2σ: 2029 1452 BC; ryc. 2). Problemem badań nad społecznościami wczesnej i starszej epoki brązu jest ubogość materiałów i brak datowań dla zespołów postunietyckich. Z końcowym odcinkiem tego okresu związane są relikty osady w Nowej Wsi, stan. 2, koło Bolesławca (Furmanek, Burdukiewicz 2007, s. 97, 100). Wydaje się, że pochodzące z niej, odosobnione naczynia, wykonane zostały w stylistyce wczesnej kultury łużyckiej, choć pod względem technologicznym zawierają elementy archaiczne, wczesnej oraz starszej epoki brązu. Być może z tą fazą osadnictwa łączyło się jedno z palenisk (obiekt 35), datowane na podstawie próbki węgli drzewnych na lata 1417 1317 BC (1σ; 2σ: 1434 1295 BC; ryc. 2). Na podstawie analizy zespołu datowań radiowęglowych można zaproponować nowy schemat chronologii absolutnej rozwoju społeczności we wczesnej epoce brązu na Śląsku. Dotyczy to przede wszystkim KU, której fazy I-II należy datować na lata 2200 2100/2050 BC, fazy III-IV na lata 2100/2050 1950 BC, fazę V na lata 1950 1700 BC a fazę VI na lata 1700 1600 BC. Niezwykle dotkliwy jest brak datowań dla zespołów ze starszego okresu epoki brązu (ryc. 5). Stosunkowo duża seria datowań początków epoki brązu dla obiektów ze Śląska, pomimo wspomnianych już wcześniej zastrzeżeń pozwala na wyciągnięcie szeregu wniosków. Ich wyniki każą z ostrożnością podchodzić do niektórych ustaleń periodyzacyjnych opartych czasami na niewystarczającym materiale empirycznym i nie uwzględniających w dostatecznym stopniu roli czynników depozycyjnych i podepozycyjnych (np. datowanie niektórych obiektów w Wojkowicach). Zwrócić należy uwagę na pojawiające się nieścisłości pomiędzy datowaniem artefaktualnym a wyni-

20 M. Furmanek, I. Lasak WIEK (Cal. BC) 2400 2300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 1300 1200 PODZIAŁ EPOKI BRĄZU WG REINECKE NEOLIT BA1a BA1b BA2 BB1 BB2 BC BD Piskorzówek 11 Wojkowice I Nowa Wieś Wrocławska (41N) Nowa Wieś Wrocławska (343) Kostomloty I Magnice Milejowice Radłowice SEQUENCE (RYC. 4) Przecławice (suma) Szczepankowice Wojkowice II Kostomlloty II Nowa Wieś Wrocławska Nowa Cerekwia Jędrychowice Niedary Piskorzówek Widawa Wojkowice III Nowa Wieś (Bolesławiec) CZECHY, W POLSKA KU I-IV KU V KU VI KMo KPP KCSZ KPDZ KM MAŁOPOLSKA SW SŁOWACJA AUSTRIA BADEN MAKO-KOSIHY-CAKA KCSZ KPDZ KT VESELE NITRA KU KMa KMo GEMEINLEBARN KMo VETEROV Ryc. 5. Schemat wyników datowań radiowęglowych ze Śląska i periodyzacja jednostek kulturowych z terenów ościennych (KU kultura unietycka, KMo kultura mogiłowa, KPP kultura pół popielnicowych, KCSZ kultura ceramiki sznurowej, KPDZ kultura pucharów dzwonowatych, KM kultura mierzanowicka, KT kultura trzciniecka, KMa kultura madziarowska; wg Kadrow 2001)

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 21 kami oznaczeń radiowęglowych, co szczególnie widoczne jest w przypadku serii dat w Przecławic. Dokładna analiza kalibrowanych dat radiowęglowych budzi wątpliwości w stosunku do wielu wcześniejszych ustaleń, jak np. dotyczących grupy nowocerekwiańskiej czy genezy osiedli obronnych. Te ostatnie mogły powstać w wyniku przemian społeczno-gospodarczych lokalnych społeczności, czego pierwszym efektem jest powstanie cmentarzysk kurhanowych, a nieco później osad obronnych. Za szczególnie pilny postulat należy uznać konieczność budowy regionalnych schematów rozwoju społeczności wczesnobrązowych w oparciu o analizę źródeł ruchomych datowanych radiowęglowo, zarówno o charakterze sepulkralnym, jak również osadowym. LITERATURA Baron J. et al. 2011. Wielokulturowe stanowisko nr 8 w Magnicach, gmina Kobierzyce, województwo dolnośląskie. (w:) J. Baron (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 11, Badania na autostradzie A4, cz. 9, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Bartelheim M. 1998. Studien zur böhmischen Aunjetitzer Kultur. Chronologische und chorologische Untersuchungen, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie, Band 4, Bonn: Habelt. Bartoszcze I. 2003. Kompleks osadniczy z wczesnej epoki brązu na stanowiskach w Polwicy (stan. nr 5) i w Skrzypniku (stan. nr 8), gm. Domaniów. (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 2, Badania na autostradzie A4, cz. 1, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 71 99. Bronk Ramsey C. 1994. Analysis of Chronological Information and Radiocarbon Calibration: The Program OxCal. Archaeological Computing Newsletter, 41, s. 11 16. Bronk Ramsey C. 2009: Bayesian analysis of radiocarbon dates. Radiocarbon, 51 (1), s. 337 360. Bugaj E., Kopiasz J. 2006. Próba interpretacji zabudowy osady z wczesnej epoki żelaza na stanowisku Milejowice 19, pow. wrocławski. (w:) B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Architektura i budownictwo epoki brązu i wczesnych okresów epoki żelaza w Europie Środkowej. Problemy rekonstrukcji, Biskupin: Muzeum Archeologiczne, Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 5, s. 175 207. Burdukiewicz J.M., Furmanek M. 2007: Wielokulturowe stanowisko Nowa Wieś 2, powiat Bolesławiec. (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, zeszyt 3, część IV, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 47 136. Butent B. 1992. Zagadnienie kurhanów w Niedarach i Ludgierzowicach, gm. Trzebnica, woj. Wrocław. Studia Archeologiczne, 22, s. 35 88. Butent-Stefaniak B. 1997. Z badań nad stosunkami kulturowymi w dorzeczu górnej i środkowej Odry we wczesnym okresie epoki brązu, Wrocław: Ossolineum. Czebreszuk J. 1996. Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań: Wydawnictwo PSO. Dąbrowski J. 2004. Ältere Bronzezeit in Polen. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Furmanek M. et al. 2014. Chronologia absolutna stanowiska, (w:) M. Masojć (red), Obozowiska, osady, wsie. Wrocław-Widawa 17, Wrocław 2014, s. 451 456. Furmanek M., Masojć M. 2011. Wielokulturowe stanowisko w Kostomłotach, (w:) S. Kadrow (red.), Raport: 2005-2006, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 225-240. Gediga B. 1989. Die Südwestliche Zone Polens am Übergang von der frühen zur älteren Bronzezeit, (w:) Beiträge zur Geschichte und Kultur der mitteleuropäischen Bronzezeit, Berlin Nitra, s. 143 152. Gedl M. 1964. Wczesny i starszy okres epoki brązu na Górnym Śląsku. Przegląd Archeologiczny, t. 16, s. 24 54. Gedl, M. 1985. Frühbronzezeitliche befestigte Siedlung in Jędrychowice und die Probleme der Nowa Cerekiew-Gruppe in Oberschlesien. (w:) M. Gedl (red.), Frühbronzezeitliche befestigte Siedlungen in Mitteleuropa. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Archaeologia Interregionalis, t. 6, s. 27 43. Gedl M. 1988. Zu Datierungsfragen der Nowa Cerekwia-Gruppe in Oberschlesien, Slovenská archeológia 36 (1), s. 33 54.

22 M. Furmanek, I. Lasak Gedl M., 2006. Wczesna i starsza epoka brązu na Wyżynie Głubczyckiej, Acta Archaeologica Opaviensia t. 2, s. 37 53. Görsdorf J. 1993. C 14 - Datierungen des Berliner Labors zur Problematik der chronologischen Einordnung der frühen Bronzezeit in Mitteleuropa. (w:) K. Rassmann, Spätneolithikum und frühe Bronzezeit im Flachland zwischen Elbe und Oder, Lübstorf, s. 97 117. Gralak T. 2007. Osada i cmentarzysko ludności kultury unietyckiej ze stanowiska Ślęza 13 w powiecie wrocławskim. (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne zeszyty autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, część 3, zeszyt 5, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 65 120. Gralak T. 2007a. Osady i cmentarzyska ludności kultury unietyckiej z Wojkowic, stan. 15 i Ślęzy, stan. 13 w powiecie wrocławskim, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 48, s. 157 180 Gralak T. 2009. Pochówki głów ludzkich z wczesnego okresu epoki brązu ze stanowiska Wojkowice 15 w powiecie wrocławskim. (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9, Badania na autostradzie A4, cz. VII, s. 21 27. Gralak T. 2009a. Ślady pobytu ludności kultury unietyckiej na stanowiskach Piskorzówek 11 i 14, w gm. Domaniów, w powiecie oławskim, (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9, Badania na autostradzie A4, cz. VII. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 7 20. Kadrow S. 1991. Iwanowice, stanowisko Babia Góra. Część I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Kadrow S. (rec.) 1997. Bernd Zich, Studien zur regionalen und chronologischen Gliederung der nördlichen Aunjetitzer Kultur, Berlin New York 1996; 738 stron, 80 tablic rysunkowych, 114 map i 12 wielkoformatowych tabel, map i wykresów w formie załączników. Sprawozdania Archeologiczne t. 49, s. 279 283. Kadrow S. 2001: U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczesnego okresu epoki brązu w Europie Środkowej Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Kobusiewicz M., Kurnatowski, S. (red.) 2000. Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Lasak I. 1988. Cmentarzysko ludności kultury unietyckiej w Przecławicach, Wrocław: Ossolineum, (Studia Archeologiczne, t. 18) Lasak I. 1991. Badania poszukiwawcze rowu w strefie brzeżnej niszy źródliskowej na osadzie w Radłowicach, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, s. 87 96. Lasak I. 2009. Wczesna i starsza epoka brązu na Śląsku, Opava: Filozoficko-přírodovědecká fakulta univerzity Masarykova, (oddane do druku). Machnik J. 1977. Frühbronzezeit Polens (Übersicht über die Kulturen und Kulturgruppen), Wrocław: Ossolineum. Machnik J. 1978. Wczesny okres epoki brązu, (w:) W. Hensel (red.) Prahistoria ziem polskich, t. 3. Wczesna epoka brązu. Wrocław: Ossolineum. Molak J. 2008. Remarks on Dating of the Nowa Cerekwia Group, Sprawozdania Archeologiczne, t. 60, s. 129 144. Moskal-del Hoyo M., Kozłowski, J.K. 2009. Botanical Identification of Wood Charcoal Remains and Radiocarbon Dating new Examples of the Importance of Taxonomical Identifications prior to 14C Dating, Sprawozdania Archeologiczne t. 61, s. 260 271. Nowaczyk K. 2006. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku Nowa Wieś Wrocławska 4, gm. Kąty Wrocławskie, woj. dolnośląskie w latach 2002 2003. (w:) Z. Bukowski, M. Gierlach (red.), Archeologiczny Program Ochrony Archeologicznych Dóbr Kultury Zagrożonych Planowaną Budową Autostrad, Raport 2003 2004, Warszawa: Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, s. 219 244. Pokutta D.A., Frei K.M. 2011. Isotopic study of Szczepankowice Early Bronze Age barrow burial ground (southern Poland), Silesia Antiqua (w druku). Reimer P.J. et al. 2004. IntCal04 terrestrial radiocarbon age calibration, 0 26 cal kyr BP, Radiocarbon, t. 46 (3), s. 1029 1058. Szmukier W. 1977. Przyczynek do zagadnienia wyróżnienia późnej fazy kultury unietyckiej w Polsce, Archeologia Polski, t. 22, s. 389 398.

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią 23 Szmukier W. 1980. Stosunki kulturowe w Polsce południowo-zachodniej na przełomie wczesnej i starszej epoki brązu (stan badań), Archeologia Polski, t. 25, s. 7 26. Vandkilde H. 1996. From Stone to Bronze. The Metalwork of the Late Neolithic and Earliest Bronze Age in Denmark. Moesgard. Walanus A., Goslar T. 2004. Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Włodarczak P. 2008. Archaeological interpretation of dendrochronological and radiocarbon dates. Archaeological culture versus chronology, Sprawozdania Archeologiczne, t. 60, 103 128. Zich B. 1996. Studien zur regionalen und chronologischen Glederung der nördlischen Aunjetitzer Kultur, Berlin New York. ONSET OF EARLY BRONZE AGE IN SILESIA IN THE LIGHT OF CURRENT STUDIES IN CHRONOLOGY Summary The purpose of the paper is to summarize current findings from the study of the chronology of Únětice Culture in Silesia and to draw attention to the challenge of fitting this culture unit into the existing chronological schemes developed for Early Bronze Age in Poland and some of the adjacent regions. Fifty radiocarbon dates currently available for Silesia were secured at 15 sites and from features of assorted function and chronology (Fig. 1, 2) ritual (human burials, animal graves, a barrow, features with an unspecified ritual function, etc.) and, much less numerous, settlement features (Table 1). Most of these dates were obtained from bone samples mainly human, more rarely, animal skeletal remains. Unfortunately, most of them are not easy to interpret owing to the absence of grave goods, the complexity of imperfectly understood processes of formation and transformation of these deposits, and to the inadequate level of publication of materials or their outright lack. Analysis of the radiocarbon dates of interest induces us to approach with caution some of the findings on periodization, especially those which base on at times inadequate empirical data and do not take into sufficient account the role of depositional and postdepositional factors. Also significant are discrepancies between the dating of artefacts and the results of radiocarbon determinations. A closer analysis of calibrated radiocarbon dates has raised questions with regard to many earlier findings, such as those related to the Nowa Cerekwia Group or to the origin of fortified settlements. Using the series of dates from Silesia the authors propose to develop a scheme of absolute chronology of the development of local Early Bronze communities. This is possible especially for Únětice Culture, with the following dating of its successive phases: phases I-II - 2200-2100/2050 BC, phases III-IV - 2100/2050-1950 BC, phase V - 1950-1700 BC and phase VI - 1700-1600 BC. On the other hand, there is a severe shortage of dating for assemblages from the older phases of the Bronze Age. Irena Lasak Instytut Archeologii. Uniwersytet Wrocławski ul. Szewska 48, 50-139 WROCŁAW e-mail: lasaki@op.pl Mirosław Furmanek Instytut Archeologii. Uniwersytet Wrocławski ul. Szewska 48, 50-139 WROCŁAW e- mail: miroslaw.furmanek@uni.wroc.pl