INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005
ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000. Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN 83-916342-2-1 Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/6 61-664 Poznaƒ tel./fax +48 / 61 826 78 44 e-mail: adrem@echostar.pl
Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej................... 11 Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania......... 27 Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie?.......................................... 51 Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat 1923-1929.... 71 Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej................................... 81 Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych................................... 101 Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji........................................ 109 Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym............. 117 Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka...................................... 125 Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych.................................... 145 Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne.. 157 Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry................................... 165 Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii.................................... 171 Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego..................................................... 183 Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej...................................... 193 Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce....................... 205 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych......................................... 237 Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy................................. 241 Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego....................................... 247 9
Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4).................... 257 Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku.............................. 263 Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza........................ 271 Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002..... 283 Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci............... 297 Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy....................................................... 311 Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku................................................ 317 Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem?............ 321 Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie....................... 327 Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa.............................. 337 Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach............................... 341 Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii....................................................... 353 Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego................. 373 Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka?.............. 379 Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego................. 389 Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç........................ 399 Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map?..... 407 Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ........ 413 Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii.................................... 439 Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna........... 449 Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji...................................... 457 Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii.................................... 479 Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie......... 489 Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie............................. 495 Indeks nazw osobowych....................................................... 499 Indeks nazw geograficznych................................................... 507 Lista adresowa autorów...................................................... 517 10
Rafa Gradowski Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa 1. Uwagi wst pne Od lat funkcjonuje stereotyp dotyczàcy archeologii, poprzez który t dziedzin nauki kojarzy si wy àcznie z pozyskiwaniem zabytków i budowania wiedzy o przesz ych spo ecznoêciach przy wykorzystaniu badaƒ wykopaliskowych. Istotnie, jest to g ówny sposób, jednak nie jedyny. Istniejà bowiem takie odmiany omawianej nauki jak: archeologia podwodna oraz lotnicza. Metody te Êwietnie si uzupe niajà, a cz sto pozwalajà uzyskaç wi kszà iloêç informacji pomocnych przy wyciàganiu wniosków na temat przesz oêci. Zale y to oczywiêcie od wielu czynników: charakteru stanowiska, celu badaƒ, ewentualnej przydatnoêci (lub bezcelowoêci) danej metody oraz niestety Êrodków finansowych. Ja zajm si wykorzystaniem zdj ç lotniczych. Na powstanie niniejszego artyku u wp yn y dwie g ówne przyczyny. Pierwszà z nich stanowi publikacja zdj cia lotniczego miasta Cz uchowa i jego najbli szej okolicy przez Dziennik Ba tycki (dodatek lokalny: Dziennik Cz uchowski, Cz uchów zdj cie lotnicze) 1. Z nià wià e si bezpoêrednio druga przyczyna niewyjaêniona dotàd kwestia lokalizacji grodu wczesnoêredniowiecznego w Cz uchowie. 2. WczesnoÊredniowieczne osadnictwo obronne w Cz uchowie w Êwietle dotychczasowych danych Obiektem, który wiàzany jest z najstarszymi dziejami Cz uchowa sà ruiny zamku pokrzy ackiego z XIV wieku. Nie powinno to dziwiç, gdy sà one do dziê dobrze czytelne. Istniejà jednak dane informujàce o wczeêniejszym osadnictwie. Kwestià dyskusji jest lokalizacja grodu wczesnoêredniowiecznego (ryc. 1). W dotychczasowych publikacjach przyj to dwie mo liwoêci: 1) gród usytuowany by na pó wyspie przy wschodnim brzegu jeziora Cz uchowskiego; 2) gród istnia na pó wyspie Kujawy, graniczàcym cz Êciowo z pó nocnym brzegiem jeziora Cz uchowskiego, na którym wzniesiono póêniej zamek. W pierwszym przypadku wnioskowanie oparto na êród ach z badaƒ powierzchniowych przeprowadzonych przez archeologów z KA UAM w 1965 roku (obecnie IP) 2, a tak e przez PSOZ w S upsku w 1985 roku. Wskazane miejsce ma cechy z natury obronne pó wysep otoczony od zachodu wodami jeziora, wyniesienie terenu stosunkowo niewielkie (ró nica poziomu lustra wody w jezio- 1 Fotomapa sporzàdzona ze zdj ç lotniczych pozyskanych z Centralnego OÊrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie. Opublikowana za zgodà G ównego Geodety Kraju. 2 Teczka archiwalna w Archiwum Muzeum w Koszalinie, t. w 1611/Cz., wg archiwum WKZA w Koszalinie, t. 1137. 337
Ryc. 1. Lokalizacja wczesnoêredniowiecznych stanowisk archeologicznych w rejonie Cz uchowa. Legenda: 1 zamek, 2 domniemane grodzisko, 3 osada otwarta, 4 cmentarzysko (wed ug Skrzypek 1998). rze i najwy szego punktu na pó wyspie wynosi oko o 8 m). Ponadto na powierzchni znaleziono ceramik wczesnoêredniowiecznà, która pozwoli a na ogólne datowanie obiektu na IX-X wiek. Obiekt figuruje jednak w literaturze jako grodzisko domniemane, a to z powodu braku widocznych w terenie elementów stanowiàcych niegdyê wa obronny (Skrzypek 1998: 26). W drugim przypadku teren równie posiada cechy obronne pot ne wyniesienie na pó wyspie. W miejscu tym nie da o si stwierdziç Êladów osadnictwa wczesnoêredniowiecznego drogà badaƒ powierzchniowych. Ujawni y je dopiero prace wykopaliskowe, m.in. na terenie III podzamcza. Wówczas to stwierdzono warstw zawierajàcà materia wczesnoêredniowieczny z IX/X (?) lub z XI-XII wieku (Skrzypek 1998: 26-27; 2002: 140-142). Tak e tu brak jak dotàd Êladów po wale obronnym. To, i nie uchwycono adnych pozosta oêci wa u wynikaç mo e bezpoêrednio z lokalizacji wykopów i nie musi to oznaczaç ich braku. 3. Zdj cie lotnicze Cz uchowa a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego W nowym Êwietle problem usytuowania grodu stawia wspomniane zdj cie lotnicze, na którym wyraênie rysuje si pozosta oêç po wale obronnym. Jest on widoczny jako ó ty pas, a dok adnie po ówka pierêcienia, na zielonym tle (Tabl. I). Widoczne sà wi c wyró niki roêlinne. W miejscu, gdzie obecna jest po ó k a roêlinnoêç dopatrywaç si nale y pozosta oêci wa u obronnego (Tabl. II: A). Póêniejsza dzia alnoêç cz owieka doprowadzi a jednak do jego silnego zniszczenia i niwe- 338 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I
lacji w terenie do tego stopnia, i jest on zupe nie niewidoczny z powierzchni. Ujawnia go natomiast zdj cie lotnicze (Tabl. II: B), a zw aszcza jego komputerowo obrobiona wersja (zastosowano efekt mapa wypuk oêci ). Wa y obronne we wczesnym Êredniowieczu budowano z drewna oraz ziemi/piasku. Drewna u ywano do budowy szkieletu konstrukcji, zabezpieczajàcego ca oêç umocnienia przed rozsuni ciem. Niekiedy stosowano tak e i kamienie dla umocnienienia dolnej, zewn trznej cz Êci wa u (tzw. odsadzka lub awa; najbli szy przyk ad grodzisko w Gwieêdzinie). Obiekt po o ony jest na cyplu oblanym przez wody jeziora Cz uchowskiego, widocznym z lewej strony fotografii jako ciemnogranatowe t o. Przy takiej interpretacji zdj cie to w du ym stopniu wyjaênia kwesti lokalizacji grodu. Pozostaje jednak jeszcze wiele pytaƒ. Niejasna jest nadal obecnoêç warstwy wczesnoêredniowiecznej na terenie zamku. Nale y przyjàç przynajmniej trzy mo liwoêci: 1) gród funkcjonowa na pó wyspie usytuowanym na wschodnim brzegu jeziora Cz uchowskiego, a na terenie póêniejszego zamku osada otwarta; 2) istnia y dwa grody, jeden nad jeziorem Cz uchowskim, drugi na pó wyspie Kujawy; 3) mo liwoêç poêrednia wynikajàca z wy ej wymienionych jeden gród by starszy, a drugi m odszy (porzucono ten wczeêniejszy i wzniesiono nowy w jak si wydaje dogodniejszym miejscu). Na pierwszà z mo liwoêci wskazujà wyniki badaƒ powierzchniowych, w wyniku których stwierdzono kilka osad otwartych oraz cmentarzysko w najbli szym sàsiedztwie grodu ukazanego na zdj ciu lotniczym (por. ryc. 1). Druga mo e byç prawdopodobna, jednak jej s abym punktem jest doêç ma a odleg oêç mi dzy stanowiskami (oko o 0,4 km). Natomiast trzecia jest równie prawdopodobna jak pierwsza (znanych jest wiele przyk adów translokacji grodów). Je eli faktycznie istnia w tym miejscu (tzn. na wschodnim brzegu Jeziora Cz uchowskiego) gród, to nasuwa si pytanie, jakà faktycznie pe ni on funkcj obronnà z ca à gamà innych zadaƒ, jak np. centrum w adzy feudalnej, centrum osadnicze, zaplecze gospodarcze itp., czy te by to gród schronieniowy, s u àcy mieszkaƒcom okolicznych osad jako miejsce tymczasowego pobytu w razie nag ego zagro enia z zewnàtrz. Na te pytania odpowiedzi przynieêç mogà jedynie systematyczne prace wykopaliskowe, prowadzone zarówno na terenie zamku, jak i na pó wyspie. W przypadku grodziska z pó wyspu nad jeziorem Cz uchowskim sytuacja jest w pewnym stopniu u atwiona. Zarysy wa u wyznaczajà miejsce, gdzie mo na by ewentualnie zlokalizowaç przysz y wykop. Dodatkowo, je eli w najni szej partii wa u zachowa o si drewno d bowe (a takie cz sto by o u ywane do budowy wa ów), to na jego podstawie mo na uzyskaç seri dat rocznych momentu Êci cia drzew. To z kolei daje podstawy do wnioskowania na temat czasu, w jakim rozpocz to budow. 4. Wnioski koƒcowe Analizowane zdj cie lotnicze wprowadza nowe dane dotyczàce wczesnoêredniowiecznego osadnictwa w rejonie miasta Cz uchowa i mo e stanowiç przyczynek do dalszych badaƒ drogà wykopaliskowà. Archeologiczne badania wykopaliskowe pozwoli yby byç mo e nawet ostatecznie rozstrzygnàç kwestie dotyczàce wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego w Cz uchowie oraz co istotne jego dok adniejszej chronologii. Z pewnoêcià wzbogaci yby one naszà wiedz o jego historii z czasów przedkrzy ackich i wydobyç jà z pomroków dziejów. Bibliografia Skrzypek I. 1998. Zarys pradziejów, [w:] Cz uchów zarys dziejów, (red.) T. Gasztold, W. Zybaj o. Cz uchów: PPHU Wybrze e, 7-28. Skrzypek I. 2002. Cz uchowskie wzgórze zamkowe w Êwietle wykopalisk, Nasze Pomorze Rocznik Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie 3 (2001): 123-145. FOTOGRAFIA LOTNICZA W ARCHEOLOGII A PROBLEM WCZESNOÂREDNIOWIECZNEGO 339
Tabl. I. Zdj cie lotnicze grodziska w Cz uchowie. Opracowa R. Gradowski na podstawie zdj cia opublikowanego w Dzienniku Ba tyckim.
Tabl. II: A. Grodzisko w Cz uchowie. Interpretacja przebiegu wa u obronnego. Opracowa R. Gradowski. Tabl. II: B. Grodzisko w Cz uchowie. Pseudotrójwymiarowy obraz, uzyskany dzi ki obróbce komputerowej. Opracowa R. Gradowski.
Rafa Gradowski Aerial photographs in archaeology and the problem of the early medieval fortified settlement in Cz uchów Summary Even though there have been many years of archaeological research the question of the location of the medieval stronghold in the area of Cz uchów remains. Two guesses have been made as to where it actually lies, but the archaeological evidence has not been sufficiently unquestionable (we lack any clear traces of defensive rampart construction). The published vertical photographs provide information which indicates the location of the stronghold on the peninsula to the eastern side of the Lake Cz uchów. The aerial photograph shows a band of yellow vegetation which may indicate the rampart. During formation processes it was almost completely levelled. Thanks to the analysis of the photograph it is possible to plan in detail excavations and to clear up any doubts which remain. Captions: Fig. 1. Location of early medieval archaeological sites in the Cz uchów region. Legend: 1 castle, 2 presumed stronghold, 3 open settlement, 4 cemetery (according to Skrzypek 1998). Plate I. Aerial photograph of the stronghold in Cz uchów on the basis of a photograph published in the Dziennik Ba tycki newspaper (by R. Gradowski). Plate II: A. Stronghold in Cz uchów. An interpretation of the location of the rampart (by R. Gradowski). Plate II: B. Stronghold in Cz uchów. Pseudo 3D image achieved thanks to computer enhancement (by R. Gradowski). 340 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I