Opracowanie tekstu: Kamila Marciniak Mariusz Œwierczyñski Rafa³ Kowalski (Stowarzyszenie Klon/Jawor) NIEPE NOSPRAWNI ZMIANY W PRAWIE 2004 Spis treœci I. Wstêp... 2 II. Œwiadczenia rodzinne... 4 Informacje ogólne na temat systemu œwiadczeñ rodzinnych... 4 Dodatki do zasi³ku rodzinnego dla osób niepe³nosprawnych (zwi¹zane z niepe³nosprawnoœci¹)... 7 Œwiadczenia opiekuñcze... 8 Jak ustawa definiuje osoby niepe³nosprawne... 10 III. Zasi³ki z pomocy spo³ecznej... 11 Informacje ogólne na temat systemu œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej... 11 Jakie zasi³ki dla osób niepe³nosprawnych zapisano w ustawie o pomocy spo³ecznej...12 Jak ustawa definiuje osoby niepe³nosprawne... 16 IV. Dodatki mieszkaniowe konieczne orzeczenie zespo³u... 17 V. Niepe³nosprawni jako osoby bêd¹ce w szczególnej sytuacji na rynku pracy formy pomocy z ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy... 18 Pomoc dla osób niepe³nosprawnych... 20 Jak ustawa definiuje osoby bezrobotne niepe³nosprawne... 21 VI. Niepe³nosprawni na rynku pracy system wsparcia w ustawie o rehabilitacji i zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych... 22 Niepe³nosprawny pracownik uprawnienia pracownicze osób niepe³nosprawnych... 23 Formy wsparcia pracodawców osób niepe³nosprawnych... 26 VII. Orzecznictwo o niezdolnoœci do pracy... 29 VIII. Waloryzacja rent... 31 IX. Podatek dochodowy od osób fizycznych... 32 Odliczenia na cele rehabilitacyjne... 34 Ubezpieczenie zdrowotne i 1%... 38 Pozosta³e zmiany mog¹ce mieæ znaczenie dla osób niepe³nosprawnych... 39 X. Œwiadczenia opieki zdrowotnej... 39 Osoby uprawnione do œwiadczeñ... 40 Katalog œwiadczeñ... 40 Œwiadczenia, które nie s¹ finansowane przez NFZ... 42 Kolejka do œwiadczeñ planowych... 43 Inne zmiany... 45 XI. Rehabilitacja i zatrudnianie 2005... 46 Kierunki zmian w ustawie o rehabilitacji... 46
Niepe³nosprawni I. WSTÊP Rok 2004 by³ okresem wielu zmian w podstawowych aktach prawnych reguluj¹cych zasady udzielania pomocy osobom znajduj¹cym siê w trudnej sytuacji yciowej, takiej jak bezdomnoœæ, bezrobocie, ubóstwo, staroœæ i samotnoœæ. Zmiany te mia³y równie znacz¹cy wp³yw na sytuacjê osób niepe³nosprawnych. Od 1 stycznia 2004 r. obowi¹zuj¹ nowe przepisy dotycz¹ce pomocy dla osób niepe³nosprawnych w ich wejœciu i utrzymaniu siê na rynku pracy. To wynik zmian w ustawie o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu niepe³nosprawnych, które wesz³y w ycie z nowym rokiem, chocia przygotowane zosta³y znacznie wczeœniej. Nowe podejœcie do pracuj¹cej osoby niepe³nosprawnej to po czêœci wynik akcesji Polski do Unii Europejskiej. Z kolei nowe ustawy: o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, o pomocy spo³ecznej i o œwiadczeniach rodzinnych to, z jednej strony próba uporz¹dkowania obowi¹zuj¹cych od kilku lub kilkunastu lat, wielokrotnie nowelizowanych aktów, z drugiej chêæ wprowadzenia nowych rozwi¹zañ, uszczelnienia i racjonalizacji systemów wsparcia socjalnego. Zmiany w aktach prawnych dotknê³y w 2004 r. równie podatków (zasad rozliczania siê z urzêdem skarbowym), s³u by zdrowia i orzecznictwa o niezdolnoœci do pracy. Wszystko to ma, lub bêdzie mia³o, znacz¹cy wp³yw na sytuacjê osób niepe³nosprawnych, przys³uguj¹ce im œwiadczenia i inne uprawnienia tej grupy. Co prawda ustawodawstwo dotycz¹ce systemów pomocy w trudnych sytuacjach yciowych zmienia siê w Polsce bardzo czêsto, to jednak rok 2004 jest pod tym wzglêdem rokiem wyj¹tkowym. Z tego powodu, jako wydawcy serii Poznaj Swoje Prawa, zdecydowaliœmy siê temu tematowi poœwiêciæ specjaln¹ publikacjê. Osoby niepe³nosprawne s¹ grup¹ liczn¹ i zró nicowan¹. Dotycz¹ce ich przepisy gromadzi wiele ustaw i rozporz¹dzeñ. Przeciêtnemu niepe³nosprawnemu trudno jest œledziæ je wszystkie, szczególnie w sytuacji tak czêstych i g³êbokich nowelizacji. Dlatego te postanowiliœmy opisaæ zmiany, rozpatruj¹c je w³aœnie pod k¹tem niepe³nosprawnych. Do nich wiêc g³ównie adresowana jest niniejsza publikacja. Omawiaj¹c, pod k¹tem niepe³nosprawnych, zmiany, jakie nastêpuj¹ w aktach prawnych reguluj¹cych szeroko rozumian¹ dziedzinê zabezpieczenia spo³ecznego, trudno jest unikn¹æ szerszego omówienia samych systemów, za³o eñ towarzysz¹cych wprowadzanym zmianom, realiów i dyskusji, które towarzyszy³y 2 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 nowelizacjom. Nale y jednak pamiêtaæ, e poni szy tekst jest profilowany napisany z myœl¹ o konkretnej grupie odbiorców. Nie opisujemy wiêc wszystkich zagadnieñ zwi¹zanych z nowelizacjami/zmianami w ustawach i rozporz¹dzeniach, które nast¹pi³y i wesz³y w ycie w 2004 r. Piszemy g³ównie o tym, co ma znacz¹cy wp³yw na sytuacjê osób niepe³nosprawnych jako wybranej, daj¹cej siê w sposób ³atwy zidentyfikowaæ, grupy. Przyk³adowo, przy opisywaniu œwiadczeñ rodzinnych pomijamy niektóre dodatki nie piszemy o dodatku z tytu³u rozpoczêcia roku szkolnego. Co prawda dziecko-uczeñ, adresat tego dodatku, mo e byæ osob¹ niepe³nosprawn¹, jednak nie ma to w tym przypadku wiêkszego znaczenia. Podobnie nie mówimy o tych formach pomocy, które zaczerpniête zosta³y z poprzednich systemów, a wiêc nie uleg³y zmianie lub te zmieni³y siê w bardzo niewielkim stopniu. Jeœli wiêc nowa ustawa o pomocy spo³ecznej opisuje zasady udzielania pomocy w formie zasi³ku celowego, nie odnotowujemy tego w poni szym opracowaniu, poniewa nowa regulacja jest w tym punkcie bardzo podobna do wczeœniejszej. Szersze omówienie poruszonych tu zagadnieñ, w odniesieniu do innych grup adresatów pomocy znajd¹ Pañstwo w innych publikacjach z serii Poznaj Swoje Prawa, z których, przy gromadzeniu materia³u i redakcji niniejszego tekstu, korzystaliœmy. Nale y tu wymieniæ nastêpuj¹ce broszury: Œwiadczenia rodzinne, Kto i kiedy mo e otrzymaæ zasi³ek z pomocy spo³ecznej, Bezrobotni pomoc, rejestracja, uprawnienia, Niepe³nosprawni podatki 2004. Opracowanie opisuje zmiany, które wesz³y w ycie w 2004 r. w tym du a czêœæ w po³owie roku. W momencie powstawania tekstu wiadomo ju wiêc by³o jak dzia³a, np. system œwiadczeñ rodzinnych, czy system pomocy dla bezrobotnych. Jednak niektóre nowelizacje, mimo e znany jest ju ich ostateczny kszta³t, bêd¹ mia³y znaczenie dopiero w roku nastêpnym, czyli 2005. Tak jest np. w przypadku wprowadzenia dwuinstancyjnego orzecznictwa, lub nowych zasad waloryzacji œwiadczeñ rentowych. Równie zmiany dotycz¹ce systemu podatkowego, chocia dotycz¹ 2004 r., w praktyce zaczn¹ interesowaæ osoby niepe³nosprawne dopiero przy dokonywaniu rozliczeñ, a wiêc na pocz¹tku roku nastêpnego. Staraliœmy siê te zarysowaæ najwa niejsze, mo liwe zmiany szykowane na 2005 r., co do których nie ma jeszcze pewnoœci w jakim ostatecznym kszta³cie wejd¹ w ycie (np. zmiany w ustawie o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób 3
Niepe³nosprawni niepe³nosprawnych nowa ustawa). Mo e byæ równie tak, e mimo znajomoœci ostatecznego kszta³tu regulacji (jak w przypadku regulacji dotycz¹cych s³u by zdrowia i ubezpieczeñ zdrowotnych) nie do koñca wiadomo jak poszczególne zapisy realizowane bêd¹ w praktyce. Zwracamy wiêc uwagê, e mimo tytu³u sugeruj¹cego zamkniêty okres jednego roku, nie sposób jest pisaæ o zmianach w prawie trzymaj¹c siê œciœle i konsekwentnie dwunastu miesiêcy. Podejœcie takie powoduje równie, e czêœæ tematów opracowana jest dok³adnie i z uwzglêdnieniem znanej ju praktyki, natomiast opis innych jest bardziej ogólny i teoretyczny. II. ŒWIADCZENIA RODZINNE Informacje ogólne na temat systemu œwiadczeñ rodzinnych Podstawa prawna: ustawa z dn. 28 listopada 2003 r. o œwiadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2003 r., Nr 228, poz. 2255 z póÿn. zm.) Ustawa o œwiadczeniach rodzinnych tworzy nowy system wsparcia dla rodziny. Wymienia dwie grupy œwiadczeñ: 1) zasi³ek rodzinny z systemem dodatków, 2) œwiadczenia opiekuñcze. Nowy system wsparcia wszed³ w ycie 1 maja 2004 r. Ustawa wprowadzi³a nowe zasady przyznawania i wyp³acania œwiadczeñ. Zmienia przeznaczenie niektórych zasi³ków, kryteria jakie musz¹ spe³niaæ œwiadczeniobiorcy, wyznacza instytucje zajmuj¹ce siê wyp³acaniem œwiadczeñ. Celem nowej regulacji jest zgromadzenie w jednym akcie prawnym ró nych form pomocy, które wczeœniej rozrzucone by³y po kilku ustawach. Zamierzeniu temu towarzyszy³o równie przekonanie, e nowy system powinien byæ bardziej szczelny (uniemo liwiaæ wy³udzanie pomocy) i racjonalny (pomoc trafiaæ powinna do osób rzeczywiœcie potrzebuj¹cych wsparcia). Œwiadczenia z ustawy z 28 listopada maj¹ charakter pozaubezpieczeniowy tzn. finansowane s¹ w ca³oœci z bud etu pañstwa. System œwiadczeñ rodzinnych jest równie z za³o enia oddzielony od systemu œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej (œwiadczenia z pomocy spo³ecznej opisane s¹ w rozdziale Zasi³ki z pomocy spo³ecznej ). Zasi³ek rodzinny jest podstawow¹ form¹ wsparcia, któr¹ wprowadza nowa regulacja. Oznacza to, e od tego, czy przys³uguje nam prawo do zasi³ku rodzinnego, zale y, czy otrzymamy inne 4 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 dodatki opisane w ustawie (nie dotyczy to œwiadczeñ opiekuñczych). Zasi³ek rodzinny ma na celu czêœciowe pokrycie wydatków zwi¹zanych z utrzymaniem dziecka. Prawo do zasi³ku rodzinnego oraz dodatków przys³uguje: rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka, osobie faktycznie opiekuj¹cej siê dzieckiem jeœli wyst¹pi³a do s¹du z wnioskiem o przysposobienie dziecka, osobie ucz¹cej siê pe³noletniej, niepozostaj¹cej na utrzymaniu rodziców w zwi¹zku z ich œmierci¹ lub z zas¹dzeniem od rodziców na jej rzecz alimentów. Kryterium dochodowe Zasi³ek rodzinny zostanie przyznany, jeœli dochód rodziny w przeliczeniu na osobê, albo dochód osoby ucz¹cej siê, nie przekracza kwoty 504 z³. Jeœli cz³onkiem rodziny jest dziecko niepe³nosprawne kwota nie mo e przekroczyæ 583 z³. Nale y legitymowaæ siê orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci (w przypadku dziecka do 16 roku ycia) lub orzeczeniem o znacznym albo umiarkowanym stopniu niepe³nosprawnoœci (w przypadku starszych dzieci lub osoby pe³noletniej ucz¹cej siê). Wiêcej o tym, jak ustawa o œwiadczeniach rodzinnych definiuje niepe³nosprawnoœæ patrz w czêœci: Jak ustawa definiuje osoby niepe³nosprawne. Jeœli dochód przekracza kwoty, o których mowa powy ej, o kwotê ni sz¹ lub równ¹ kwocie odpowiadaj¹cej najni szemu zasi³kowi rodzinnemu przys³uguj¹cemu w okresie, na który jest ustalany, zasi³ek przys³uguje, jeœli przyznany by³ w poprzednim okresie zasi³kowym. Okres przys³ugiwania zasi³ku Zasi³ek przyznawany jest na tzw. okres zasi³kowy trwaj¹cy rok. W 2004 r. okres ten rozpoczyna siê 1 maja i trwa do 31 sierpnia 2005 r. W kolejnych latach okresy bêd¹ trwa³y od 1 wrzeœnia do 31 sierpnia roku nastêpnego. Zasi³ek, w zale noœci od sytuacji, przys³uguje: do ukoñczenia przez dziecko 18 roku ycia, do zakoñczenia nauki w szkole, jednak nie d³u ej ni do koñca 21 roku ycia, do 24 roku ycia w przypadku kontynuowania nauki w szkole lub w szkole wy szej przez osobê niepe³nosprawn¹ w stopniu znacznym lub umiarkowanym. do 24 roku ycia osobie ucz¹cej siê w szkole lub szkole wy szej (ta ostatnia grupa zosta³a dodana w wyniku nowelizacji, czyli zmiany ustawy nowelizacja wesz³a w ycie 1 paÿdziernika 2004 r.). 5
Niepe³nosprawni W najbli szym okresie zasi³kowym, czyli od 1 maja 2004 r. do 31 sierpnia 2005 r., przy ustalaniu uprawnieñ do zasi³ku rodzinnego brane s¹ pod uwagê dochody uzyskiwane w roku 2002. W kolejnych okresach zasi³kowych obowi¹zywaæ bêdzie zasada, e uwzglêdnia siê dochody z roku kalendarzowego poprzedzaj¹cego rok, w którym rozpoczyna siê okres zasi³kowy. Czyli np. w okresie zasi³kowym od 1 wrzeœnia 2005 r. do 31 sierpnia 2006 r. brane bêd¹ pod uwagê dochody uzyskane w 2004 r. Wysokoœæ zasi³ku rodzinnego Wysokoœæ zasi³ku rodzinnego w okresie od 1 maja 2004 r. do 31 sierpnia 2005 r.: 43 z³ na pierwsze i drugie dziecko, 53 z³ na trzecie dziecko, 66 z³ na czwarte i kolejne dziecko. Wysokoœæ zasi³ku rodzinnego, zapisana w art. 6 ustawy, zacznie obowi¹zywaæ w kolejnym okresie zasi³kowym, czyli od 1 wrzeœnia 2005 r.: 44 z³ na dziecko w wieku do ukoñczenia 5 roku ycia, 56 z³ na dziecko w wieku powy ej 5 roku ycia do ukoñczenia 18 roku ycia, 65 z³ na dziecko w wieku powy ej 18 roku ycia do ukoñczenia 24 roku ycia. Osoby, które uzyskaj¹ prawo do zasi³ku rodzinnego, bêd¹ równie w szczególnych sytuacjach uprawnione do specjalnych dodatków. Do zasi³ku rodzinnego przys³uguj¹ dodatki z tytu³u: 1) urodzenia dziecka, 2) opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, 3) samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasi³ku dla bezrobotnych na skutek up³ywu ustawowego okresu jego pobierania, 4) samotnego wychowywania dziecka, 5) kszta³cenia i rehabilitacji dziecka niepe³nosprawnego, 6) rozpoczêcia roku szkolnego, 7) podjêcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania. Dodatki, które maj¹ zwi¹zek z niepe³nosprawnoœci¹ opisane s¹ w kolejnym rozdziale. Nie omawiamy dodatków nr 1, 2, 3, 6, poniewa przy ich przyznawaniu nie ma wiêkszego znaczenia, czy dziecko/osoba ucz¹ca siê ma orzeczon¹ niepe³nosprawnoœæ/stopieñ niepe³nosprawnoœci. Opis wszystkich dodatków z ustawy o œwiad- 6 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 czeniach rodzinnych mo na znaleÿæ w broszurze z serii Poznaj Swoje Prawa pt. Œwiadczenia rodzinne. Instytucje przyznaj¹ce pomoc Aby otrzymaæ wsparcie z systemu œwiadczeñ rodzinnych nale y z³o yæ wniosek (dotyczy to samego zasi³ku rodzinnego, dodatków do zasi³ku, jak równie, opisanych dalej, œwiadczeñ opiekuñczych). Pierwszy okres wyp³aty œwiadczeñ (okres zasi³kowy 1.05.2004 31.08.2005) jest okresem przejœciowym. Obowi¹zuj¹ w nim inne wysokoœci zasi³ku rodzinnego ni docelowo okreœla ustawa. W pierwszym okresie inne s¹ te instytucje, które zajmuj¹ siê przyznawaniem i wyp³at¹ œwiadczeñ (jest ich wiêcej podobnie jak mia³o to miejsce przed 1 maja w starym systemie). W 2005 r. wiêkszoœæ obowi¹zków zwi¹zanych ze œwiadczeniami rodzinnymi przejm¹ gminy. W zale noœci od gminy wnioski bêdziemy sk³adaæ w urzêdzie gminy lub w oœrodku pomocy spo³ecznej. Zarówno w pierwszym, jak i w kolejnych okresach, niektóre zasi³ki bêd¹ równie wyp³acaæ pracodawcy. Dodatki do zasi³ku rodzinnego dla osób niepe³nosprawnych (zwi¹zane z niepe³nosprawnoœci¹) Dodatek z tytu³u kszta³cenia i rehabilitacji dziecka niepe³nosprawnego Przyznawany jest: do ukoñczenia 16 roku ycia, jeœli dziecko ma orzeczon¹ niepe³nosprawnoœæ, do 24 roku ycia jeœli posiada orzeczenie o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepe³nosprawnoœci. Wysokoœæ pomocy uzale niona jest od wieku dziecka. Dodatek wyp³acany jest: w kwocie 50 z³ miesiêcznie na dziecko w wieku do ukoñczenia 5 roku ycia, 70 z³ na dziecko w wieku powy ej 5 roku ycia do ukoñczenia 24 roku ycia. Dodatek z tytu³u samotnego wychowywania dziecka W tym przypadku wysokoœæ œwiadczenia jest wiêksza, jeœli wychowujemy dziecko niepe³nosprawne. Podstawowa kwota dodatku wynosi 170 z³ na dziecko. Natomiast w przypadku wychowywania dziecka niepe³nosprawnego pomoc wyp³acona zostanie w wysokoœci 250 z³. Uzyskujemy prawo do dodatku, jeœli sami wychowujemy dziecko (dzieci). 7
Niepe³nosprawni UWAGA: Samotne wychowywanie dziecka oznacza wychowywanie dziecka przez pannê, kawalera, osobê pozostaj¹c¹ w separacji, orzeczonej prawomocnym wyrokiem s¹du, osobê rozwiedzion¹, wdowê lub wdowca, je eli wspólnie nie wychowuje dziecka z ojcem lub matk¹ dziecka. Od 1 paÿdziernika 2004 r. instytucja przyznaj¹ca œwiadczenie mo e sprawdziæ, pos³uguj¹c siê wywiadem œrodowiskowym, czy osoba ubiegaj¹ca siê o pomoc rzeczywiœcie samotnie wychowuje dziecko. Od 1 maja 2004 r., czyli od dnia wejœcia w ycie ustawy o œwiadczeniach rodzinnych, dodatek z tytu³u samotnego wychowywania dziecka nie przys³ugiwa³ jeœli dziecko uprawnione by³o do renty socjalnej lub innej renty. Od 1 paÿdziernika 2004 r., w wyniku nowelizacji, czyli zmiany ustawy, pobieranie renty socjalnej lub innej renty nie jest ju przeszkod¹ w otrzymaniu wsparcia. Dodatek z tytu³u podjêcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania W artykule reguluj¹cym zasady przyznawania tej formy pomocy wyró nione zosta³y dzieci niepe³nosprawne uczêszczaj¹ce do gimnazjum. Wyró nienie to pojawia siê 1 paÿdziernika 2004 r. w momencie wejœcia w ycie nowelizacji, czyli zmiany ustawy. Nowelizacja rozszerza kr¹g osób uprawnionych do œwiadczenia. Œwiadczenie przys³uguje: na czêœciowe pokrycie wydatków zwi¹zanych z zamieszkaniem w miejscowoœci, w której znajduje siê siedziba szko³y ponadpodstawowej lub ponadgimnazjalnej, a tak e gimnazjum w przypadku dziecka lub osoby ucz¹ce siê, legitymuj¹cej siê orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci lub stopniu niepe³nosprawnoœci (...). Opisane wsparcie przyznawane jest w wysokoœci 80 z³ miesiêcznie (przez 10 miesiêcy w roku czyli przez rok szkolny). Dodatek z tytu³u podjêcia nauki przys³uguje równie na czêœciowe pokrycie wydatków zwi¹zanych z dojazdem do szko³y, jednak w tym przypadku niepe³nosprawni nie s¹ wyró nieni, jako grupa o szczególnych uprawnieniach. Œwiadczenia opiekuñcze Œwiadczenie pielêgnacyjne Zast¹pi³o zasi³ek sta³y. Zasi³ek by³ (do koñca kwietnia 2004 r.) œwiadczeniem wyp³acanym przez oœrodki pomocy spo³ecznej (na mocy starej ustawy o pomocy spo³ecznej czyli ustawy z dn. 29 listopada 1990 r.). Generalnie przeznaczenie tej formy wsparcia mimo nowej nazwy nie zmieni³o siê. Zmieni³y siê kryteria dochodowe uprawniaj¹ce do 8 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 otrzymania wsparcia. Warunkiem otrzymania œwiadczenia jest spe³nienie kryterium dochodowego z ustawy o œwiadczeniach rodzinnych (patrz wy ej). Wysokoœæ œwiadczenia pielêgnacyjnego ustalona zosta³a w ustawie na 420 z³ miesiêcznie. Œwiadczenie przys³uguje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu albo prawnemu dziecka z tytu³u rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w zwi¹zku z koniecznoœci¹ opieki nad dzieckiem niepe³nosprawnym, je eli nie podejmuje lub rezygnuje z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad dzieckiem. Niepe³nosprawnoœæ musi byæ potwierdzona orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci lub o znacznym stopniu niepe³nosprawnoœci. Dziecko (do ukoñczenia 16 roku ycia) legitymuj¹ce siê orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci powinno mieæ dodatkowo wpisane w orzeczenie dwa wskazania, o: koniecznoœci sta³ej lub d³ugotrwa³ej opieki lub pomocy innej osoby w zwi¹zku ze znacznie ograniczon¹ mo liwoœci¹ samodzielnej egzystencji, koniecznoœci sta³ego wspó³udzia³u na co dzieñ opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji. Powy sze wskazania wymienia artyku³ 6b ustawy z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych (Dz. U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776 z póÿn. zm.). Kiedy œwiadczenie pielêgnacyjne nie jest przyznawane: jeœli osoba sprawuj¹ca opiekê ma ustalone prawo do: renty, emerytury, zasi³ku przedemerytalnego, œwiadczenia przedemerytalnego lub renty socjalnej, dziecko przebywa w placówce zapewniaj¹cej ca³odobow¹ opiekê przez co najmniej 5 dni w tygodniu, osoba w rodzinie ma ustalone prawo do wczeœniejszej emerytury na to dziecko. Zasi³ek pielêgnacyjny Skierowany jest do dwóch grup odbiorców: do osób niepe³nosprawnych oraz do osób starszych. Przys³uguje: dziecku niepe³nosprawnemu do 16 r. ycia (z orzeczon¹ niepe³nosprawnoœci¹), osobie niepe³nosprawnej w stopniu znacznym powy ej 16 r. ycia, osobie niepe³nosprawnej w stopniu umiarkowanym powy ej 16 r. ycia, jeœli niepe³nosprawnoœæ powsta³a w wieku do ukoñczenia 21 roku ycia, osobie, która ukoñczy³a 75 lat. 9
Niepe³nosprawni UWAGA: Zasi³ek pielêgnacyjny jest jedyn¹ form¹ wsparcia, zapisan¹ w ustawie o œwiadczeniach rodzinnych, o któr¹ mog¹ ubiegaæ siê osoby nie spe³niaj¹ce kryteriów dochodowych. Oznacza to, e adresatami zasi³ku s¹ nie tylko osoby/rodziny znajduj¹ce siê w gorszej sytuacji materialno-bytowej, ale wszyscy po spe³nieniu opisanych powy ej warunków. Zasi³ek pielêgnacyjny wyp³acany jest w wysokoœci 144 z³ miesiêcznie. Zasi³ku nie otrzyma osoba: uprawniona do dodatku pielêgnacyjnego (dodatek pielêgnacyjny przys³uguje osobie uprawnionej do emerytury lub renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy lub renty rodzinnej, je eli osoba ta zosta³a uznana za ca³kowicie niezdoln¹ do pracy oraz do samodzielnej egzystencji albo ukoñczy³a 75 lat), przebywaj¹ca w placówce zapewniaj¹cej ca³odobowe utrzymanie (finansowanej/wspó³finansowanej z bud etu pañstwa lub Narodowego Funduszu Zdrowia). Zasi³ek i rodziny zastêpcze Od 1 maja 2004 r., czyli od dnia wejœcia w ycie ustawy o œwiadczeniach rodzinnych, osobom przebywaj¹cym w rodzinach zastêpczych zasi³ek pielêgnacyjny nie przys³ugiwa³. Sytuacja ta zmieni³a siê 1 paÿdziernika 2004 r. w wyniku nowelizacji, czyli zmiany ustawy. Od tej daty niepe³nosprawni z rodzin zastêpczych znowu mog¹ ubiegaæ siê o to œwiadczenie. Jak ustawa definiuje osoby niepe³nosprawne Artyku³ 3 ustawy o œwiadczeniach rodzinnych zawiera zbiór definicji-wyjaœnieñ okreœlaj¹cych jak powinny byæ rozumiane konkretne zwroty u ywane dalej w treœci ustawy. Poni ej podajemy te z nich, które dotycz¹ osób niepe³nosprawnych (s¹ wa ne dla opisanych wy ej form pomocy zwi¹zanych z niepe³nosprawnoœci¹). niepe³nosprawne dziecko oznacza to dziecko w wieku do ukoñczenia 16 roku ycia legitymuj¹ce siê orzeczeniem o niepe³nosprawnoœci okreœlonym w przepisach o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych. pe³noletnia osoba niepe³nosprawna oznacza to osobê pe³noletni¹, legitymuj¹c¹ siê orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepe³nosprawnoœci, a tak e osobê, która ukoñczy³a 75 lat. 10 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 znaczny stopieñ niepe³nosprawnoœci oznacza: a)niepe³nosprawnoœæ w stopniu znacznym w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych, b)ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy i samodzielnej egzystencji orzeczon¹ na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych, c)sta³¹ albo d³ugotrwa³¹ niezdolnoœæ do pracy w gospodarstwie rolnym i do samodzielnej egzystencji orzeczon¹ na podstawie przepisów o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników w celu uzyskania œwiadczeñ okreœlonych w tych przepisach, d)posiadanie orzeczenia o zaliczeniu do I grupy inwalidów. umiarkowany stopieñ niepe³nosprawnoœci oznacza: a)niepe³nosprawnoœæ w umiarkowanym stopniu w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych, b)ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy orzeczon¹ na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych, c)posiadanie orzeczenia o zaliczeniu do II grupy inwalidów. III. ZASI KI Z POMOCY SPO ECZNEJ Informacje ogólne na temat systemu œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej Podstawa prawna: ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy spo³ecznej (Dz. U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z póÿn. zm.) 1 maja 2004 r. wesz³a w ycie nowa ustawa o pomocy spo³ecznej. Ustawa okreœla nowe rodzaje zasi³ków, nowe kryterium dochodowe, wysokoœci œwiadczeñ i zasady ich waloryzowania. System zasi³ków jest prostszy ni obowi¹zuj¹cy do 30 kwietnia 2004 r. Pozostawiono trzy podstawowe rodzaje zasi³ków: zasi³ek sta³y, okresowy i celowy. Chocia nazwy zasi³ków s¹ podobne (do starych) to jednak ich przeznaczenie nie zawsze jest takie samo jak w poprzednim okresie. Czêœæ form wsparcia przeniesiono do systemu œwiadczeñ rodzinnych, który zacz¹³ obowi¹zywaæ równie 1 maja 2004 r. (patrz poprzedni rozdzia³). Jednoczesne wejœcie w ycie obu ustaw nie jest przypadkowe. Zasi³ki z pomocy spo³ecznej i œwiadczenia rodzinne, to dwa oddzielne, ale uzupe³niaj¹ce siê systemy. 11
Niepe³nosprawni Pomoc spo³eczna ma na celu umo liwienie osobom i rodzinom przezwyciê enie trudnych sytuacji yciowych, których nie s¹ one w stanie pokonaæ, wykorzystuj¹c w³asne uprawnienia, zasoby i mo liwoœci. Z kolei system œwiadczeñ rodzinnych jest wsparciem dla rodzin gorzej sytuowanych w wychowaniu dziecka (dzieci), oraz w sytuacji, kiedy w rodzinie znajduje siê osoba niepe³nosprawna wymagaj¹ca opieki i pomocy. Jego charakter jest mniej selektywny ni systemu œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej, o czym œwiadcz¹ chocia by wy sze kryteria dochodowe okreœlaj¹ce uprawnienia do œwiadczeñ rodzinnych (kryteria s¹ ³agodniejsze w ustawie o œwiadczeniach rodzinnych, a ostrzejsze w ustawie o pomocy spo³ecznej). Jakie zasi³ki dla osób niepe³nosprawnych zapisano w ustawie o pomocy spo³ecznej Podane poni ej, ogólne kryteria uzyskania pomocy s¹ wspólne dla wszystkich adresatów wsparcia dotycz¹ wiêc nie tylko niepe³nosprawnych. O wsparcie finansowe z pomocy spo³ecznej mog¹ staraæ siê osoby, które spe³niaj¹ warunki okreœlone w ustawie o pomocy spo³ecznej. 1. Pierwszy, podstawowy warunek dla wszystkich zasi³ków trudna sytuacja yciowa Osoba lub rodzina ubiegaj¹ca siê o pomoc musi znajdowaæ siê w trudnej sytuacji yciowej, zwi¹zanej w szczególnoœci z: sieroctwem, bezdomnoœci¹, bezrobociem, niepe³nosprawnoœci¹, d³ugotrwa³¹ chorob¹, problemami rodzin wielodzietnych, trudnoœciami w przystosowaniu do ycia po zwolnieniu z zak³adu karnego, zdarzeniem losowym, klêsk¹ ywio³ow¹ lub ekologiczn¹. 2. Drugi warunek - trudna sytuacja finansowa Miesiêczny dochód osoby lub rodziny ubiegaj¹cej siê o pomoc nie mo e byæ wiêkszy od kwoty okreœlonej w ustawie o pomocy spo³ecznej, czyli od tzw. kryterium dochodowego. UWAGA: Nale y pamiêtaæ o tym, e oba wymienione warunki pierwszy i drugi, musz¹ byæ spe³nione jednoczeœnie (istniej¹ wyj¹tki od tej regu³y, ale nie zostan¹ one tu opisane, poniewa nie maj¹ zwi¹zku z niepe³nosprawnoœci¹). Kryterium dochodowe Prawo do œwiadczeñ pieniê nych z pomocy spo³ecznej przys³uguje osobom i rodzinom, które spe³niaj¹ tzw. kryterium dochodowe. 12 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 Pomoc skierowana jest do osób o najni szych dochodach. Aby j¹ otrzymaæ nie mo na przekraczaæ poni szych kwot. Wysokoœæ kryterium dochodowego dla osoby samotnie gospodaruj¹cej 461 z³ Wysokoœæ kryterium dochodowego na osobê w rodzinie 316 z³ Kryteria te mog¹ siê zmieniæ w przysz³oœci. Ustawa zak³ada, e podlegaj¹ one weryfikacji co 3 lata. Nale y zsumowaæ przychody z miesi¹ca poprzedzaj¹cego z³o enie wniosku, czyli np. ubiegaj¹c siê o pomoc w marcu, trzeba przedstawiæ dochód z lutego. Obliczaj¹c kryterium dochodowe na osobê w rodzinie sumujemy dochody wszystkich cz³onków rodziny. Musz¹ to byæ dochody netto, czyli bez podatku oraz sk³adek na ubezpieczenia. Do dochodu nie wlicza siê równie : kwoty alimentów, które p³aci cz³onek rodziny ubiegaj¹cej siê o wsparcie na rzecz innych osób (spoza rodziny), jednorazowego pieniê nego œwiadczenia socjalnego oraz œwiadczeñ w naturze. To jak liczymy dochód, w przypadku osób prowadz¹cych pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹, zale y od formy opodatkowania tej dzia³alnoœci (inaczej liczona jest w przypadku odprowadzania podatku dochodowego od osób fizycznych, a inaczej w przypadku zrycza³towanego podatku dochodowego). Dochód ustala siê zwykle na podstawie zaœwiadczenia wydanego przez urz¹d skarbowy. Zasi³ek sta³y Jest œwiadczeniem skierowanym bezpoœrednio do osób niepe³nosprawnych, ca³kowicie niezdolnych do pracy z powodu wieku lub niepe³nosprawnoœci i tylko im przys³uguje. Nowy zasi³ek sta³y zastêpuje dotychczasowy (wyp³acany do koñca kwietnia 2004 r.) zasi³ek sta³y wyrównawczy. Przeznaczenie, konstrukcja i zasady wyp³acania nowego œwiadczenia s¹ bardzo podobne do starych (czyli dotycz¹cych zasi³ku sta³ego wyrównawczego). Nowe s¹ kryteria dochodowe i wysokoœæ œwiadczeñ. Zasi³ek sta³y wyp³acony zostanie: 1) pe³noletniej osobie samotnie gospodaruj¹cej, ca³kowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepe³nosprawnoœci, je eli jej dochód jest ni szy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodaruj¹cej; 2) pe³noletniej osobie pozostaj¹cej w rodzinie, ca³kowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepe³nosprawnoœci, je eli jej dochód, jak równie dochód na osobê w rodzinie s¹ ni sze od kryterium dochodowego na osobê w rodzinie. 13
Niepe³nosprawni Za osobê samotnie gospodaruj¹c¹ uznaje siê tak e osobê przebywaj¹c¹ w domu pomocy spo³ecznej lub ubiegaj¹c¹ siê o przyjêcie do niego, je eli przed przyjêciem do domu pomocy spo³ecznej lub rozpoczêciem oczekiwania na miejsce w takim domu by³a uprawniona do zasi³ku sta³ego. Zasi³ek sta³y nie przys³uguje osobie uprawnionej do renty socjalnej (do renty takiej uprawniona jest zwykle osoba, której niepe³nosprawnoœæ powsta³a w m³odym wieku, np. w trakcie nauki w szkole, i która z tego powodu nie by³a w stanie nabyæ innych uprawnieñ np. do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy). Maksymalna kwota zasi³ku sta³ego wynosi 418 z³, minimalna 30 z³. Zasi³ek wyp³acany jest w wysokoœci ró nicy miêdzy kryterium dochodowym a dochodem osoby (lub na osobê w rodzinie). Bli ej wyjaœniaj¹ to poni sze przyk³ady. Przyk³ad 1: Jedynym dochodem samotnej osoby niepe³nosprawnej, ca³kowicie niezdolnej do pracy, jest zasi³ek pielêgnacyjny w wysokoœci 144 z³. Kryterium dochodowe dla osoby samotnie gospodaruj¹cej wynosi 461 z³. Ró nica wynosi: 461-144 = 317 z³. Kwota zasi³ku sta³ego w przypadku tej osoby zostanie ustalona na 317 z³. Przyk³ad 2: W rodzinie jest osoba ca³kowicie niezdolna do pracy z powodu wieku. Po zliczeniu dochodów tej rodziny okaza³o siê, e na jedn¹ osobê w rodzinie przypada 200 z³. Kryterium dochodowe na osobê w rodzinie wynosi 316 z³. Ró nica wynosi: 316-200 = 116 z³. Kwota zasi³ku sta³ego w tym przypadku zostanie ustalona na 116 z³. Zasi³ek okresowy Jednym z powodów przyznania zasi³ku okresowego mo e byæ niepe³nosprawnoœæ. Ustawa okreœla, e zasi³ek ten wyp³acany jest w szczególnoœci w nastêpuj¹cych sytuacjach: d³ugotrwa³a choroba, niepe³nosprawnoœæ, bezrobocie, mo liwoœæ utrzymania lub nabycia uprawnieñ do œwiadczeñ z innych systemów zabezpieczenia spo³ecznego (dotyczy to np. okresu rozpatrywania przez s¹d pracy odwo³ania od negatywnej decyzji Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych w sprawie przyznanie œwiadczeñ rentowych z tytu³u niezdolnoœci do pracy). 14 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 Zasi³ek okresowy przys³uguje: 1) osobie samotnie gospodaruj¹cej, której dochód jest ni szy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodaruj¹cej; 2) rodzinie, której dochód jest ni szy od kryterium dochodowego rodziny. Wysokoœæ zasi³ku okresowego ustalana jest w podobny sposób jak zasi³ku sta³ego, tzn. od wysokoœci odpowiedniego kryterium dochodowego odejmuje siê dochód osoby lub rodziny. Maksymalna wysokoœæ zasi³ku nie mo e przekroczyæ 418 z³, minimalna 20 z³. Wprowadzono te dodatkow¹ zasadê ustalaj¹c¹ minimaln¹ kwotê zasi³ku jako okreœlony procent ró nicy pomiêdzy kryterium dochodowym, a dochodem osoby lub rodziny. W roku 2004 procent ten wynosi: w przypadku osoby samotnie gospodaruj¹cej 20% ró nicy miêdzy kryterium dochodowym osoby samotnie gospodaruj¹cej a dochodem tej osoby, w przypadku rodziny 15% ró nicy miêdzy kryterium dochodowym rodziny a dochodem rodziny. W kolejnych latach procent ten bêdzie systematycznie rós³ i wyniesie: odpowiednio: 30% i 20% w 2005 r., 35% i 25% w 2006-2007 r., 50% w obu przypadkach od 2008 r. Opisany mechanizm pozwol¹ zrozumieæ poni sze przyk³ady. Przyk³ad 1: Osoba samotna osi¹ga dochód w wysokoœci 201 z³ miesiêcznie. Kryterium dochodowe dla osoby samotnie gospodaruj¹cej to 461 z³. Ró nica wynosi: 461-201 = 260 z³. W 2004 r. zasi³ek okresowy wyp³acony bêdzie w kwocie nie mniejszej ni 20% ustalonej uprzednio ró nicy, czyli: 260 z³ x 20% = 52 z³. W 2008 r., w tym samym przypadku, minimalna kwota zasi³ku okresowego wynios³aby 130 z³ (260 z³ x 50%). Przyk³ad 2: Osoba samotna osi¹ga dochód w wysokoœci 401 z³ miesiêcznie. Kryterium dochodowe dla osoby samotnie gospodaruj¹cej to 461 z³. Ró nica wynosi: 461-401 = 60 z³. W 2004 r. zasi³ek okresowy wyp³acony bêdzie w kwocie nie mniejszej ni 20% ustalonej uprzednio ró nicy, czyli: 60 z³ x 20% = 12 z³. Jednak tak ustalona kwota nie jest ostateczna, poniewa w tym przypadku stosuje siê nadrzêdn¹ zasadê, zgodnie z któr¹ minimalna kwota zasi³ku okresowego wynosi 20 z³. W 2008 r., w tym samym przypadku minimalna kwota zasi³ku okresowego wynios³aby 30 z³ (60 z³ x 50%). 15
Niepe³nosprawni Przyk³ad 3: Dochód trzyosobowej rodziny wynosi 720 z³ (240 z³ na osobê w rodzinie). Kryterium dochodowe dla trzyosobowej rodziny to 948 z³. Ró nica wynosi: 948-720 = 228 z³. Minimalna kwota zasi³ku okresowego w 2004 r. nie mo e byæ mniejsza ni 15% ustalonej poprzednio ró nicy, czyli: 228 z³ x 15% = 34,2 z³. W 2008 r., w tym samym przypadku minimalna kwota zasi³ku okresowego wynios³aby 114 z³ (228 z³ x 50%). W starym systemie (do koñca kwietnia 2004 r.) osobie lub rodzinie ubiegaj¹cej siê o zasi³ek okresowy, mo na by³o odmówiæ pomocy, z powodu braku œrodków (lub te udzieliæ jej w minimalnej wysokoœci 19 z³). Od 1 maja 2004 r. oœrodki pomocy spo³ecznej s¹ zobowi¹zane do wyp³aty zasi³ków okresowych osobom uprawnionym, stosuj¹c siê do opisanych powy ej zasad ustalania ich minimalnych wysokoœci. Zarówno zasi³ek sta³y, jak i okresowy wyp³acany jest przez gminê (gminny, miejski oœrodek pomocy spo³ecznej). Ustawa zawiera oczywiœcie równie ca³y katalog œwiadczeñ pieniê nych i niepieniê nych obowi¹zuj¹cych dotychczas oraz nowych, jak np. zasi³ek celowy, zasi³ek i po yczkê na ekonomiczne usamodzielnienie, zapewnienie schronienia, posi³ku, niezbêdnego ubrania, us³ug opiekuñczych w miejscu zamieszkania, w oœrodkach wsparcia, w rodzinnych domach pomocy itd. Zgodnie z za³o eniami opracowania wybraliœmy i opisaliœmy jednak tylko najwa niejsze ze œwiadczeñ skierowanych do osób niepe³nosprawnych, które jednoczeœnie uleg³y zmianie w 2004 r. Jak ustawa definiuje osoby niepe³nosprawne Artyku³ 6 ustawy o pomocy spo³ecznej zawiera zbiór definicji- -wyjaœnieñ okreœlaj¹cych jak powinny byæ rozumiane konkretne zwroty u ywane w treœci ustawy. Poni ej podajemy, te z nich, które dotycz¹ osób niepe³nosprawnych (s¹ wa ne dla opisanych wy ej form pomocy zwi¹zanych z niepe³nosprawnoœci¹). Ca³kowita niezdolnoœæ do pracy oznacza: ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (orzeczenie lekarza orzecznika ZUS o ca³kowitej niezdolnoœci do pracy, lub o ca³kowitej niezdolnoœci do pracy oraz samodzielnej egzystencji), albo 16 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 zaliczenie do I lub II grupy inwalidów, lub legitymowanie siê znacznym lub umiarkowanym stopniem niepe³nosprawnoœci (odpowiednie orzeczenie zespo³u ds. orzekania o niepe³nosprawnoœci). Osoba niezdolna do pracy z tytu³u wieku, to osoba, która ukoñczy³a 60 lat (kobieta) lub 65 lat (mê czyzna). IV. DODATKI MIESZKANIOWE KONIECZNE ORZECZENIE ZESPO U Podstawa prawna: ustawa z dn. 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz. U. z 2001 r., Nr 71, poz. 734 z póÿn. zm.) Dodatki mieszkaniowe to forma pomocy pañstwa dla osób, które nie s¹ w stanie pokryæ kosztów zwi¹zanych z utrzymaniem mieszkania. Do otrzymania dodatku kwalifikuj¹ siê osoby i rodziny o niskich dochodach (podobnie jak w przypadku œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej czy œwiadczeñ rodzinnych). O dodatek mo na ubiegaæ siê, jeœli œredni miesiêczny dochód na jedn¹ osobê nie przekracza: 160% kwoty najni szej emerytury dla osoby mieszkaj¹cej samotnie ( gospodarstwo jednoosobowe ), 110% kwoty najni szej emerytury dla rodziny, w której s¹ co najmniej dwie osoby ( gospodarstwo wieloosobowe ). W roku 2005 podane wy ej wartoœci wzrosn¹ i wynios¹ odpowiednio 175% i 125%. Wysokoœæ najni szej emerytury od 1 marca 2004 r. wynosi 562,58 z³. Wysokoœæ najni szej emerytury zmienia siê podlega waloryzacji. Nale y wiêc upewniæ siê, czy podana kwota jest aktualna. Powierzchnia normatywna + 15m 2 Niskie dochody to podstawowy warunek uzyskania wsparcia. Jednak wa na jest równie wielkoœæ powierzchni u ytkowej (okreœlonej powierzchni lokalu), któr¹ dysponuje osoba/rodzina ubiegaj¹ca siê o wsparcie. Ustawa o dodatkach mieszkaniowych œciœle okreœla to, czy zajmuj¹c okreœlonej wielkoœci mieszkanie, otrzymamy pomoc. Wprowadza siê pojêcie tzw. powierzchni normatywnej. Jeœli przekroczymy podane normy nasze mieszkanie bêdzie za du e dodatek nie zostanie wyp³acony. Od tej zasady istniej¹ wyj¹tki. Jeden z nich dotyczy osób niepe³nosprawnych. 17
Niepe³nosprawni Jeœli w lokalu mieszka osoba niepe³nosprawna poruszaj¹ca siê na wózku, lub je eli niepe³nosprawnoœæ wymaga zamieszkiwania w odrêbnym pokoju, wielkoœæ powierzchni normatywnej zwiêksza siê o 15 m 2. Osoba niepe³nosprawna, która chcia³a skorzystaæ z tego przywileju, musia³a posiadaæ odpowiednie zaœwiadczenie od lekarza. Nowelizacja ustawy o dodatkach mieszkaniowych, która wejdzie w ycie pod koniec 2004 r., stawia przed niepe³nosprawnym ubiegaj¹cym siê o ten rodzaj pomocy wiêksze, ni do tej pory, wymagania. O wymogu zamieszkiwania w oddzielnym pokoju orzekaæ bêd¹ powiatowe zespo³y do spraw orzekania o niepe³nosprawnoœci. Bez takiego orzeczenia osoba niepe³nosprawna nie bêdzie mog³a skorzystaæ z opisanego przywileju, czyli nie doliczy do powierzchni normatywnej dodatkowych 15 m 2. Wspomniana wy ej nowelizacja ustawy o dodatkach mieszkaniowych czeka obecnie (koniec paÿdziernika 2004 r.) na podpis Prezydenta. W stosunku do osób niepe³nosprawnych, które ju legitymuj¹ siê orzeczeniem zespo³u do spraw orzekania o niepe³nosprawnoœci, wydanym przed dniem wejœcia w ycie nowelizacji ustawy o dodatkach mieszkaniowych, koniecznoœæ zamieszkiwania w oddzielnym pokoju mo e byæ udokumentowana w szczególnoœci zaœwiadczeniem lekarskim lub opini¹ bieg³ego. V. NIEPE NOSPRAWNI JAKO OSOBY BÊD CE W SZCZEGÓLNEJ SYTUACJI NA RYNKU PRACY FORMY POMOCY Z USTAWY O PROMOCJI ZATRUDNIENIA I INSTYTUCJACH RYNKU PRACY Podstawa prawna: ustawa z dn. 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001) Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jest nowym aktem prawnym, który wszed³ w ycie 1 czerwca 2004 r. Od tego momentu jest najwa niejsz¹ regulacj¹ opisuj¹c¹ zasady pomocy osobom bezrobotnym, trac¹cym lub nie mog¹cym znaleÿæ zatrudnienia. Promocja zatrudnienia zast¹pi³a ustawê o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu. 18 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 Definicja bezrobotnego Za bezrobotnego uznaje siê osobê spe³niaj¹c¹ poni sze kryteria: niezatrudnion¹ i niewykonuj¹c¹ innej pracy zarobkowej, zdoln¹ i gotow¹ do podjêcia zatrudnienia w pe³nym wymiarze czasu pracy obowi¹zuj¹cym w danym zawodzie lub s³u bie albo innej pracy zarobkowej (b¹dÿ, jeœli jest osob¹ niepe³nosprawn¹, zdoln¹ i gotow¹ do podjêcia zatrudnienia co najmniej w po³owie tego wymiaru czasu pracy), nieucz¹c¹ siê w szkole, z wyj¹tkiem szkó³ dla doros³ych lub szkó³ wy szych w systemie wieczorowym albo zaocznym, zarejestrowan¹ w powiatowym urzêdzie pracy, poszukuj¹c¹ zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. W rozumieniu ustawy nie jest siê osob¹ bezrobotn¹ jeœli nie ukoñczy siê 18 lat. Osob¹ bezrobotn¹ nie jest równie kobieta, która ukoñczy³a 60 lat, lub mê czyzna, który ukoñczy³ 65 lat (nie s¹ bezrobotnymi, poniewa osi¹gnêli wiek emerytalny). Bezrobotnym nie jest osoba uprawniona m.in. do renty lub emerytury, renty socjalnej, zasi³ku sta³ego czy œwiadczenia pielêgnacyjnego. Ma to szczególne znaczenie dla osób niepe³nosprawnych, poniewa wszystkie wymienione œwiadczenia zwi¹zane s¹ w jakiœ sposób ze stopniem niepe³nosprawnoœci, czy niezdolnoœci¹ do pracy. Osoba niezdolna do pracy i uprawniona z tego tytu³u do renty inwalidzkiej, lub osoba niepe³nosprawna pobieraj¹ca rentê socjaln¹, nie mo e wiêc zostaæ uznana za osobê bezrobotn¹ i nie przys³uguj¹ jej opisane dalej formy pomocy. O tym, jaka kategoria niepe³nosprawnych korzysta ze wsparcia piszemy poni ej (patrz czêœæ Jak ustawa definiuje osoby bezrobotne niepe³nosprawne ). Ustawa wymienia jeszcze kilka przypadków, w których danej osobie nie mo na nadaæ statusu bezrobotnego. Zwi¹zane s¹ one np. z osi¹ganiem okreœlonych dochodów, posiadaniem nieruchomoœci rolnej czy odbywaniem kary pozbawienia wolnoœci. Uzyskanie statusu osoby bezrobotnej wi¹ e siê z rejestracj¹. Prowadz¹ j¹ powiatowe urzêdy pracy. Rejestracja nastêpuje na podstawie dokumentów niezbêdnych do ustalenia statusu i uprawnieñ. Dokumenty przedstawiamy podczas osobistej wizyty w urzêdzie. Ustawa o promocji zatrudnienia nie wprowadza zasadniczych zmian w zasadach przyznawania i wyp³acania zasi³ków dla bezrobotnych. Rejestracja i przyznawanie œwiadczeñ nie ró ni siê zasadniczo po wprowadzeniu nowej regulacji. Jedn¹ z nowoœci, które 19
Niepe³nosprawni wprowadzono jest wyró nienie szeœciu grup osób bêd¹cych w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Od 1 czerwca 2004 osoby te powinny oczekiwaæ specjalnych, skierowanych w³aœnie do nich form pomocy. Jedn¹ z wyró nionych grup s¹ osoby bezrobotne niepe³nosprawne. Aktywna pomoc bezrobotnym to jedno z podstawowych za³o eñ ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Te ostatnie przede wszystkim powiatowe urzêdy pracy nie poprzestaj¹ na rejestracji, wyp³acaniu zasi³ków, czy innych pasywnych œwiadczeniach. Swoje dzia³ania koncentruj¹ na wsparciu osób bez zatrudnienia w zdobyciu lub odzyskaniu pracy. Na takie wsparcie mog¹ liczyæ równie osoby bezrobotne niepe³nosprawne. Pomoc dla osób niepe³nosprawnych Dofinansowanie do zatrudnienia Pracodawca, który zatrudnia w ramach prac interwencyjnych skierowanych przez urz¹d pracy bezrobotnych niepe³nosprawnych, otrzymuje zwrot czêœci kosztów poniesionych na ich zatrudnienie (wynagrodzenia, nagrody, sk³adki ubezpieczeniowe). Wysokoœæ dofinansowania jak¹ otrzyma pracodawca zale y od wymiaru czasu pracy na jaki zostanie zatrudniona osoba niepe³nosprawna oraz od okresu na jaki zostanie zatrudniona i na jaki przyznana zostanie pomoc. Pomoc nie przekroczy jednak kwoty zasi³ku (504,20 z³ miesiêcznie) na jednego zatrudnionego bezrobotnego. Wysokoœæ wsparcia jest przedmiotem uzgodnieñ zapisanych w umowie miêdzy pracodawc¹ i starost¹ (którego reprezentuje powiatowy urz¹d pracy). Jeœli pracodawca po up³ywie uzgodnionego terminu nadal zatrudnia bezrobotnego, mo e otrzymaæ dodatkowe jednorazowe wsparcie. Prace interwencyjne to zatrudnienie bezrobotnego przez pracodawcê, które nast¹pi³o w wyniku umowy zawartej ze starost¹ i ma na celu wsparcie osób bêd¹cych w szczególnej sytuacji na rynku pracy (...). Przygotowanie zawodowe Bezrobotny niepe³nosprawny mo e odbyæ przygotowanie do wykonywania zawodu u pracodawcy, bez nawi¹zywania stosunku pracy (przygotowanie zawodowe w miejscu pracy), na podstawie skierowania powiatowego urzêdu pracy. Okres przygotowania nie mo e byæ d³u szy ni 6 miesiêcy. W trakcie przygotowania bezrobotny niepe³nosprawny uprawniony jest do stypendium w wysokoœci zasi³ku dla bezrobotnych (504,20 z³). 20 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 Jak ustawa definiuje osoby bezrobotne niepe³nosprawne Grupa, do której skierowana jest pomoc nie jest bezpoœrednio zdefiniowana w ustawie. Pod terminem bezrobotny niepe³nosprawny, kryje siê osoba spe³niaj¹ca wszystkie kryteria osoby bezrobotnej i jednoczeœnie posiadaj¹ca orzeczenie stwierdzaj¹ce niepe³nosprawnoœæ (mo e to byæ orzeczenie powiatowego zespo³u ds. orzekania o niepe³nosprawnoœci, czy orzeczenie lekarza orzecznika ZUS). Z pomocy nie skorzystaj¹ wiêc niepe³nosprawni uprawnieni m.in. do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy, renty socjalnej, zasi³ku sta³ego, œwiadczenia rehabilitacyjnego, poniewa wg ustawy nie mog¹ zostaæ uznani za bezrobotnych. Oznacza to, e zapisana w ustawie o promocji zatrudnienia pomoc skierowana do osób bezrobotnych niepe³nosprawnych, to pomoc dla w¹skiej grupy. Wsparcie na rynku pracy dla szerszego krêgu osób niepe³nosprawnych (w tym uprawnionych do œwiadczeñ rentowych) przys³uguje m.in. w formie dofinansowania do wynagrodzenia, na mocy ustawy na rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych (piszemy o tym w kolejnym rozdziale). Opisane powy ej formy wsparcia prace interwencyjne i przygotowanie zawodowe kierowane s¹ równie do innych grup wyró nionych w ustawie o promocji zatrudnienia (w art. 49). Jednak celem powy szego tekstu by³o zwrócenie uwagi z jakich form pomocy mo e skorzystaæ jedna wybrana grupa bezrobotni niepe³nosprawni. Dlatego nie wspominamy tu o pozosta³ych uprawnionych mimo, e na podobnych zasadach wspierani s¹ np. d³ugotrwale bezrobotni, czy bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych. Osoby niepe³nosprawne mog¹ te oczywiœcie, po spe³nieniu koniecznych warunków jak inni bezrobotni, korzystaæ z ró nych form pomocy opisanych w ustawie o promocji zatrudnienia. Bêdzie to np. dofinansowanie kosztów przejazdów i kosztów zakwaterowania, dofinansowanie wyposa enia stanowiska pracy, dodatki aktywizacyjne czy pokrycie kosztów opieki nad dzieckiem. Wiêcej na ten temat piszemy w broszurze Bezrobotni pomoc, rejestracja, uprawnienia wydanej w serii Poznaj Swoje Prawa. 21
Niepe³nosprawni VI. NIEPE NOSPRAWNI NA RYNKU PRACY SYSTEM WSPARCIA W USTAWIE O REHABILITACJI I ZATRUDNIANIU OSÓB NIEPE NOSPRAWNYCH Podstawa prawna: ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych (Dz. U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776 z póÿn. zm.), ustawa z dn. 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z póÿn. zm.). W 2004 r. temat zatrudnienia osób niepe³nosprawnych by³ szeroko dyskutowany. Dyskusja ta najczêœciej by³a kontynuacj¹ toczonej wczeœniej debaty dotycz¹cej g³ównie rynku pracy chronionej i zmian uprawnieñ pracodawców prowadz¹cych zak³ady pracy chronionej stanowi³a komentarz i ocenê przyjêtych ju zmian w prawie. Opisuj¹c tê problematykê nale y oddzieliæ zmiany, które ju nast¹pi³y oraz te, które dopiero s¹ przygotowywane (te drugie opisujemy w czêœci dotycz¹cej nowej ustawy o rehabilitacji i zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych). Od 1 stycznia 2004 r. wprowadzano nowy system wsparcia osób niepe³nosprawnych w zatrudnieniu, polegaj¹cy g³ównie na dofinansowaniu do zatrudnienia osób niepe³nosprawnych. Jednoczeœnie systematycznie wyrównuje siê ró nice miêdzy pomoc¹ w zatrudnieniu osoby niepe³nosprawnej, jak¹ otrzymuje zwyk³y pracodawca na otwartym rynku pracy, a pomoc¹ przekazywan¹ pracodawcy prowadz¹cemu zak³ad pracy chronionej. Polega to g³ównie na odbieraniu przywilejów tym ostatnich, czemu towarzysz¹ protesty œrodowiska pracodawców osób niepe³nosprawnych, skupionego wokó³ Polskiej Organizacji Pracodawców Osób Niepe³nosprawnych (POPON). Najmniejsze zmiany nast¹pi³y w odniesieniu do uprawnieñ pracowniczych (dodatkowe urlopy, przerwy w pracy itp.), chocia korektê tych regulacji przewiduje nowa ustawa o wspieraniu zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej osób niepe³nosprawnych (opisana w rozdziale Rehabilitacja i zatrudnianie 2005 ). Warto podkreœliæ, e niezale nie od za³o eñ jakie towarzyszy³y dyskusji i wprowadzanym zmianom, zatrudnienie osób niepe³nosprawnych w 2004 r. spada³o. 22 Seria Poznaj Swoje Prawa
Zmiany w prawie 2004 Niepe³nosprawny pracownik - uprawnienia pracownicze osób niepe³nosprawnych Osoby niepe³nosprawne, jak wszyscy pozostali zatrudnieni i wykonuj¹cy okreœlon¹ pracê, podlegaj¹ w relacji z pracodawcami regulacjom Kodeksu pracy. Kodeks okreœla podstawowe obowi¹zki i prawa pracowników. Jednak, z uwagi na szczególn¹ sytuacjê, w jakiej znajduj¹ siê niepe³nosprawni, postanowiono wyró niæ tê grupê, nadaj¹c jej dodatkowe uprawnienia. W 2004 r. unormowania dotycz¹ce uprawnieñ pracowniczych osób niepe³nosprawnych, zawarte w ustawie o rehabilitacji zawodowej oraz w Kodeksie pracy, nie zosta³y zasadniczo zmienione. Warta zaznaczenia jest jednak nowelizacja przepisów Kodeksu pracy umacniaj¹ca zakaz szeroko rozumianej niedyskryminacji i równego traktowania w zatrudnieniu. Ca³y rozdzia³ IIa, poprzednio (do koñca 2003 r.) poœwiêcony wy³¹cznie równouprawnieniu kobiet i mê czyzn, teraz przemianowany na Równe traktowanie w zatrudnieniu, odnosi siê równie do osób niepe³nosprawnych. Dziêki temu uzyskali oni m.in. prawo do odszkodowania w razie naruszenia przez pracodawcê gwarancji z art. 183a- -183c (artyku³y te opisuj¹ m.in. co nale y rozumieæ przez dyskryminacjê i jak ma postêpowaæ pracodawca, by jej unikn¹æ). UPRAWNIENIA PRACOWNICZE Czas i warunki pracy Osoby niepe³nosprawne posiadaj¹ szczególne uprawnienia pracownicze, co wynika m.in. z koniecznoœci ochrony ich zdrowia oraz u³atwienia im uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Osoby niepe³nosprawne pracuj¹, zale nie od stwierdzonego stopnia niepe³nosprawnoœci, w nastêpuj¹cym wymiarze czasu pracy: 40 godzin tygodniowo i nie wiêcej ni 8 godzin na dobê dla osób zaliczonych do lekkiego stopnia niepe³nosprawnoœci, 35 godzin tygodniowo i nie wiêcej ni 7 godzin na dobê dla osób zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepe³nosprawnoœci. Osoba niepe³nosprawna nie mo e byæ zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Ograniczeñ dotycz¹cych czasu pracy, godzin nadliczbowych i pracy w porze nocnej, nie stosuje siê w drodze wyj¹tku do: osób zatrudnionych przy pilnowaniu, 23
Niepe³nosprawni osób, które uzyska³y na to zgodê lekarza przeprowadzaj¹cego badania profilaktyczne pracowników lub lekarza sprawuj¹cego opiekê nad osob¹ niepe³nosprawn¹. O zgodê tak¹ wystêpuje sam zatrudniony, natomiast koszty badañ ponosi pracodawca (wprowadzenie takiego trybu postêpowania, w którym o zgodê wystêpuje niepe³nosprawny, s³u y wyeliminowaniu ewentualnych nacisków ze strony pracodawcy). Liczba godzin nadliczbowych nie mo e przekroczyæ 4 godzin na dobê i 150 godzin w roku kalendarzowym. Regulacje zawarte w ustawie o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osob niepe³nosprawnych maj¹ charakter szczególny w stosunku do tych z Kodeksu pracy. Zatem ka da ogólna regu³a Kodeksu mo e byæ zmodyfikowana przez szczególn¹ regu³ê ustawow¹ dotycz¹c¹ tylko niepe³nosprawnych. Opisany, powy szy wymiar czasu pracy obowi¹zuje od dnia nastêpnego po przedstawieniu pracodawcy orzeczenia o niepe³nosprawnoœci. Przerwy w pracy Ka dej osobie niepe³nosprawnej, niezale nie od stopnia niepe³nosprawnoœci i od przerw wynikaj¹cych z Kodeksu pracy i innych ustaw, przys³uguje prawo do dodatkowej przerwy w pracy na gimnastykê usprawniaj¹c¹ lub wypoczynek. Od samego pracownika zale y, na który cel wykorzysta przerwê i jak j¹ sobie zorganizuje. Czas przerwy wynosi 15 minut i jest wliczany do czasu pracy. Przerwa nie mo e byæ dzielona, ale mo na po³¹czyæ j¹ z przerw¹ wynikaj¹c¹ z przepisów Kodeksu pracy (równie 15 minut). W tym przypadku, zsumowana przerwa w pracy wyniesie 30 minut. Wynagrodzenie Mimo innych norm czasu pracy pracownikowi niepe³nosprawnemu przys³uguje takie samo wynagrodzenie, wyp³acane w sta³ej miesiêcznej wysokoœci, jak innym pracownikom na podobnym stanowisku. Krótszy czas pracy nie powoduje wiêc obni enia wysokoœci wynagrodzenia. Je eli pracownik uzyska³ orzeczenie o niepe³nosprawnoœci w czasie trwania stosunku pracy, to nie powinno to wp³yn¹æ na wysokoœæ jego wynagrodzenia (jeœli mo e kontynuowaæ pracê na swoim dotychczasowym stanowisku), a tylko spowodowaæ odpowiednie podwy szenie godzinowych stawek wynagrodzenia zasadniczego 24 Seria Poznaj Swoje Prawa