prace ORYGINALNE Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 113 123 ISSN 2082-9876 Copyright by Wroclaw Medical University Mariola Seń, Agnieszka Zacharczuk, Agnieszka Lintowska Zachowania żywieniowe studentów wybranych uczelni wrocławskich a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia Feeding Behavior of Selected Students of Universities and Knowledge of the Health Effects of Poor Nutrition Zakład Promocji Zdrowia, Katedra Zdrowia Publicznego, im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Streszczenie Wprowadzenie. Zainteresowanie się zdrowiem we wczesnej dorosłości może pomóc jego zachowaniu w późniejszych etapach życia. Uczenie się zdrowia rozpoczyna się w rodzinie, a następnie jest kontynuowane przez wiele instytucji społecznych, m.in. system edukacji. Cel pracy. Próba oceny i porównanie zachowań żywieniowych studentów wybranych uczelni wrocławskich oraz ich wiedzy na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia. Materiał i metody. Badaniami objęto 300 osób w wieku 21 24 lat. Byli to studenci: Politechniki Wrocławskiej Wydziału Elektroniki i Telekomunikacji, u Przyrodniczego Wydziału Nauk o Żywieniu oraz Akademii Medycznej we Wrocławiu Wydziału Nauk o Zdrowiu (po 100 osób z każdej z wymienionych uczelni). W grupie studentów Politechniki Wrocławskiej przeważali mężczyźni (91%), a wśród badanych z Akademii Medycznej i u Przyrodniczego większość stanowiły kobiety (odpowiednio 87 i 90%). W badaniu posłużono się metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki badania ankietowego. Narzędziem pomiaru był kwestionariusz, który został zredagowany na potrzeby tego badania. Wyniki opracowano za pomocą arkusza kalkulacyjnego Excel 2007. Wyniki. Studenci mieli świadomość braku wiedzy na temat zasad prawidłowego odżywiania i często negatywnie oceniali swój sposób żywienia. Taką opinię wyraziło 47% studentów Politechniki Wrocławskiej, 43% u Przyrodniczego i 41% Akademii Medycznej. Respondenci przyznali, że spożywają za mało: pełnoziarnistego pieczywa jadał je jedynie co czwarty student Politechniki, co trzeci UP, ale aż 40% badanych z AM; warzyw i owoców (1 3 razy) spożywali je ankietowani z AM (63 i 62%), UP (55 i 54%), PWr (41 i 34%) oraz ryb ( ryby jada jedynie 28% studentów AM, 18% PWr i 10% UP). Nieco lepiej wygląda spożycie produktów mlecznych i drobiu. Respondenci rzadko spożywają produkty typu fast food. Wnioski. Należy zwiększyć zakres edukacji żywieniowej wśród studentów wszystkich typów uczelni, aby zwiększyć świadomość żywieniową i zakres wiedzy na temat związku między sposobem żywienia a występowaniem chorób cywilizacyjnych w populacji w celu ich prewencji (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 113 123). Słowa kluczowe: zachowania żywieniowe, choroby dietozależne, studenci. Abstract Background. The interest in health in early adulthood can help in maintaining health in later life stages. Health Learning begins in the family, and then it is continued in many social institutions, including education system. Objectives. The aim this study was to evaluate and compare the nutritional habits of students of selected universities in Wroclaw, and their knowledge about the health effects of poor nutrition. Material and Methods. A total of 300 people aged 21 24 years were included in the study. They were students of Wroclaw University of Technology Faculty of Electronics and Telecommunications, Wroclaw University of Environmental and Life Sciences Department of Nutrition and Wroclaw Medical University Faculty of Health Sciences (by 100 people from each of the university). In the group of students of the Wroclaw University of Technology, the majority were males (91%), whereas among subjects with WMU and WUELS, most were women (87% and 90%). The study used a method of diagnostic survey using the survey technique. Measurement tool was a questionnaire, which was framed for the purpose of this study. The results were analyzed using Excel 2007 spreadsheet.
114 M. Seń, A. Zacharczuk, A. Lintowska Results. Students are often aware of shortcomings in the knowledge of the principles of good nutrition and are often critical of their diet. This opinion is expressed by 47% Wroclaw University of Technology students, 43% WUELS and 41% WMU. Other shortcomings in this area is low consumption of wholemeal bread: only every fourth engineering student eats them every day, a third of the WUELS and slightly more likely to WMU (40%) of fruits and vegetables daily (one to three times) eaten by the respondents from WMU (63 % and 62%), WUELS (55% and 54%), Wroclaw University of Technology (41 and 34%) and fish (several times a week eat fish, only 28% of students from WMU, 18% University of Technology and 10% WUELS). The structure of consumption of dairy products, meat, poultry is slightly better and the consumption of fast food is rare. Conclusions. An increase in the scope of nutrition education among university students of all types is needed to expand nutritional awareness and knowledge about the link between nutrition and the prevalence of lifestyle diseases in the population for their prevention (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 113 123). Key words: nutritional habits, diet-related diseases, students. Przejawem dbałości o własne zdrowie we wczesnej dorosłości są formy realizowania zadań rozwojowych, które umożliwiają wzmacnianie potencjału zdrowia. Ich wynikiem będzie ukształtowanie się stylu życia sprzyjającego zdrowiu we wszystkich jego wymiarach, w tym także prawidłowego sposobu żywienia. Zainteresowanie się zdrowiem we wczesnej dorosłości może pomóc jego zachowaniu w późniejszych etapach życia [1]. Określenie zachowania zdrowotne ma zróżnicowany charakter, zwłaszcza w obrębie medycyny i socjologii medycyny [2]. Krzysztof Puchalski ujmuje zachowania zdrowotne jako zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia. Inni autorzy mówią o zachowaniach związanych ze zdrowiem i definiują je jako czynności podejmowane i realizowane przez ludzi, które bezpośrednio i krótkoterminowo albo pośrednio i w dalszej perspektywie sprzyjają lub szkodzą utrzymaniu normatywnych standardów zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego [2]. Kształtują się one w wyniku doświadczeń socjalizacyjnych jednostek, przez interakcję z bezpośrednim otoczeniem i są wyzwaniem dla zdrowia publicznego. Uczenie się zdrowia rozpoczyna się w rodzinie, a następnie jest kontynuowane przez wiele instytucji społecznych, m.in. system edukacji, kościół, instytucje tzw. czasu wolnego, a także grupy rówieśnicze, przyjaciół. Większość osób pozostaje pod wpływem tych organizacji przez większość życia i to one mają zdecydowany wpływ na formowanie i reformowanie ludzkich postaw i zachowań [3]. Proces uczenia się zachowań często przebiega za pomocą modelowania. Modelowanie to uczenie się zachowań przez obserwację i naśladowanie zachowań innych ludzi. Zachowania te mogą być biernie naśladowane oraz wzbogacone o nowe elementy, wynikające z dopasowania ich do innych charakterystycznych komponentów zachowania lub stylu życia uczącego się [3]. Właściwe żywienie to m.in. prawidłowe nawyki i zwyczaje żywieniowe, odpowiedni skład posiłków zapewniający całkowite zapotrzebowanie organizmu na energię oraz wszystkie podstawowe i niezbędne składniki pokarmowe potrzebne do optymalnego rozwoju organizmu. Korzystne nawyki żywieniowe są kształtowane przez wiele czynników środowiskowych i osobniczych, a zwyczaje żywieniowe i regularność posiłków w znaczący sposób wpływają na stan zdrowia człowieka. Celem pracy była próba oceny i porównanie zachowań żywieniowych studentów wybranych uczelni wrocławskich oraz ich wiedzy na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia. Materiał i metody Badaniami objęto 300 osób w wieku 21 24 lat. Byli to studenci Politechniki Wrocławskiej Wydziału Elektroniki i Telekomunikacji, u Przyrodniczego Wydziału Nauk o Żywieniu oraz Akademii Medycznej we Wrocławiu Wydziału Nauk o Zdrowiu (po 100 osób z każdej z wymienionych uczelni). W grupie studentów Politechniki Wrocławskiej przeważali mężczyźni (91%), a wśród badanych z Akademii Medycznej i u Przyrodniczego większość stanowiły kobiety (odpowiednio 87 i 90%). Badania zostały przeprowadzone na przełomie grudnia 2009 i stycznia 2010 r. W badaniu posłużono się metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki badania ankietowego. Narzędziem pomiaru był kwestionariusz, który został zredagowany na potrzeby tego badania. Pytania dotyczyły danych społeczno-demograficznych studentów oraz wiedzy i zachowań dotyczących żywienia. Wyniki opracowano statystycznie z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego Excel 2007. Wyniki Głównym źródłem utrzymania studentów są pieniądze otrzymywane od rodziców ( (PWr) 74%, Przyrodni-
Zachowania żywieniowe studentów a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia 115 Tabela 1. Źródło dochodu badanych według płci Table 1. Source of income of respondents by gender Źródło dochodu badanych Od rodziców 66 73 8 88 74 74 6 60 75 83 81 81 8 62 42 48 50 50 Stypendium 26 29 5 55 31 31 2 20 16 18 18 18 2 15 15 17 17 17 naukowe Stypendium 10 11 2 22 12 12 2 20 18 20 20 20 2 15 8 9 10 10 socjalne Sam zarabiam/ 31 34 2 22 33 33 2 20 24 27 26 26 4 31 56 64 60 60 /pracuję Inne 4 4 1 11 5 5 1 10 6 7 7 7 0 0 3 3 3 3 * Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż respondenci mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi. * Results do not total 100%, because respondents could choose multiple answers. Tabela 2. Miesięczna kwota wydawana na wyżywienie według płci Table 2. The monthly amount spent on food by gender Kwota PLN 100 200 15 19 2 22 17 20 1 13 8 1 9 11 1 8 5 7 6 8 201 300 25 32 4 44 29 33 0 0 37 50 37 45 5 38 19 28 24 30 301 400 14 18 2 22 16 18 4 50 17 23 21 26 3 23 19 28 22 28 401 500 16 21 0 0 5 6 3 37 5 7 8 10 0 0 15 22 15 19 501 600 5 6 0 0 3 3 0 0 7 10 7 9 3 23 2 3 5 6 601 700 2 3 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 4 6 4 5 701 800 1 13 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 3 2 3 801 1000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 8 1 1 2 3 Ponad 1000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Razem 91 100 9 100 100 100 10 100 90 100 100 100 13 100 87 100 100 100 czy (UP) 81%, (AM) 50%). Prawie 2/3 studentów AM (60%) utrzymuje się z podjętej pracy zawodowej. Dodatkowym źródłem są stypendia naukowe (otrzymuje je co 3. student Politechniki, co 5. badany z UP i co 6. AM) oraz stypendia socjalne (co 5. student UP i prawie co 10. z Politechniki i AM). Pozostałe źródła dochodu, które podali studenci to: alimenty, renta, kredyt studencki, praca sezonowa za granicą (tab. 1). Badanych zapytano także o strukturę wydatków związaną z wyżywieniem. Większość studentów wydaje na żywność ok. 200 400 PLN miesięcznie (71% UP, 58% AM, 51% badanych PWr). Część studentów przeznacza większą kwotę na żywność (500 700 PLN), ale jest także grupa, która deklaruje wydatek w wysokości jedynie 100 200 PLN miesięcznie: co 5. student Politechniki, częściej niż co 10. z u Przyrodniczego i co 12. z AM. Co 5. badany AM i UP oraz co 7. Politechniki nie potrafi ocenić, ile pieniędzy wydaje na żywność (tab. 2). Na pytanie: jak oceniasz swój sposób żywienia? pozytywną ocenę deklarowali głównie studenci AM (53%) i UP 43%, a najrzadziej Politechniki
116 M. Seń, A. Zacharczuk, A. Lintowska Tabela 3. Samoocena sposobu odżywiania badanych Table 3. Self-assessment test diet Ocena prawidłowego żywienia Tak 33 36 1 11 34 34 5 50 38 42 43 43 8 62 45 52 53 53 Nie 40 44 7 78 47 47 4 40 39 43 43 43 4 31 37 42 41 41 Nie wiem 18 20 1 11 19 19 1 10 13 15 14 14 1 7 5 6 6 6 Razem 91 100 9 100 100 100 10 100 90 100 100 100 13 100 87 100 100 100 Tabela 4. Liczba spożywanych posiłków w ciągu dnia Table 4. Number of meals per day Liczba spożywanych posiłków N % N % N % N % N % N % N % N % N % 2 posiłki 22 24 2 22 24 24 3 30 9 10 12 12 4 31 11 13 15 15 3 posiłki 49 54 4 45 53 53 2 20 52 58 54 54 5 38 44 51 49 49 4 5 posiłków 19 21 3 33 22 22 5 50 29 32 34 34 4 31 32 36 36 36 Powyżej 5 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Razem 91 100 9 100 100 100 10 100 90 100 100 100 13 100 87 100 100 100 jedynie co trzeci badany (34%). Część studentów miała problem z oceną własnego odżywiania, najczęściej byli to studenci PWr (19%) (tab. 3). Respondenci zapytani o liczbę spożywanych dziennie posiłków najczęściej deklarowali, że jest ich 3 5 (UP 88%, AM 85%, PWr 85%). Badanie wskazuje, że co 4. student Politechniki jada zbyt rzadko w ciągu dnia, bo tylko 2 razy dziennie (24%) (tab. 4). W dalszej kolejności starano się ocenić jakość zwyczajowej diety badanych studentów. Zapytano o spożycie węglowodanów złożonych, nabiału, tłuszczy oraz słodyczy i produktów typu fast food. Z opinii studentów wynika, że pełnoziarniste pieczywo jest spożywane zbyt rzadko w stosunku do zaleceń dietetycznych WHO. Jadał je jedynie co 4. student Politechniki i co 3. UP, ale aż 40% badanych z AM (40%) (ryc. 1). Warzywa i owoce są podstawowym źródłem włóknika pokarmowego oraz witamin i składników mineralnych. Warzywa (1 3 razy) spożywali ankietowani z AM (63%) i UP (55%), a nieco rzadziej studenci Politechniki (41%) (ryc. 2). Podobnie wygląda struktura spożycia owoców. Najczęściej jadali je studenci AM (62%), nieco rzadziej UP (54%), a najmniej Politechniki (34%) (ryc. 3) Jeśli chodzi o spożycie olejów roślinnych, przynajmniej raz dziennie lub częściej stosuje go w diecie co 2. badany z UP (54%), 40% ankietowanych z Politechniki i tylko częściej niż co 4. z AM (ryc. 4). Korzystniej wygląda sytuacja, jeśli chodzi o spożycie nabiału i produktów mlecznych uznawanych za bogate źródło m.in. białka pochodzenia zwierzęcego i wapnia. Codzienne jadanie produktów mlecznych deklaruje 2/3 studentów AM (70%) i UP (63%) oraz znacznie mniej studentów PWr (45%) (ryc. 5). Ryby są dobrym źródłem białka oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (omega-3). Niestety, ich spożycie wśród badanych należy uznać za niewystarczające. Kilka razy ryby jada jedynie 28% studentów AM, 18% PWr i tylko co 10. student UP (ryc. 6). Najczęściej spożywanym mięsem wśród studentów PWr i UP było mięso drobiu i wieprzowina (odpowiednio: 67 i 44%; 82 i 18%), a studenci AM chętniej wybierali drób 76%, ryby 34% i wieprzowinę 21%. Zalecane białe mięso drobiu i ryb częściej wybierały kobiety w porównaniu z badanymi mężczyznami na każdej z poszczególnych typów uczelni (tab. 5). Posiłki typu fast food jada raz dziennie lub kilka razy aż co 5. student Politechniki (21%). Pozostali studenci spożywają je
Zachowania żywieniowe studentów a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia 117 Ryc. 1. Spożycie pieczywa pełnoziarnistego w opinii badanych Fig. 1. Consumption of whole grain bread declared by the respondents Ryc. 2. Spożycie warzyw w opinii badanych Fig. 2. Consumption of vegetables declared by the respondents Ryc. 3. Spożycie owoców w opinii badanych Fig. 3. Consumption of fruits declared by the respondents
118 M. Seń, A. Zacharczuk, A. Lintowska Ryc. 4. Spożycie olejów roślinnych w opinii badanych Fig. 4. Consumption of vegetables oils declared by the respondents Ryc. 5. Spożycie nabiału w opinii badanych Fig. 5. Consumption of dairy products declared by the respondents Ryc. 6. Spożycie ryb w opinii badanych Fig. 6. Fish consumption declared by the respondents
Zachowania żywieniowe studentów a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia 119 Ryc. 7. Spożycie posiłków typu fast food w opinii badanych Fig. 7. Consumption of fast food in the opinion of the respondents lub rzadziej (UP 77%, PWr 67%, AM 63%), a nawet (AM 33%, UP 20% i PWr 11%) (ryc. 7). Najczęściej spożywanymi przekąskami między posiłkami były owoce i słodycze (AM 60 i 29%, UP 40 i 41%, PWr 38 i 37%). Częściej po przekąski sięgały kobiety studiujące na Politechnice Wrocławskiej i Uniwersytecie m i były to głównie słodycze (PWr 78%, UP 42%). Blisko co 10. badany, niezależnie od typu uczelni podaje, że nie podjada między posiłkami (tab. 6). Wiele chorób cywilizacyjnych ma związek z nieprawidłowym sposobem żywienia. Zapytano studentów, które w ich opinii choroby są związane ze złym odżywianiem. Najczęściej wymienianymi schorzeniami były: otyłość (AM 98%, UP 96%, PWr 94%), miażdżyca (UP 85%, AM 83%, PWr 60%). Dużo rzadziej studenci wskazywali na cukrzycę typu II i osteoporozę (odpowiednio AM 74 i 80%, UP 58 i 51%, PWr 57 i 25%). W każdym przypadku większy poziom wiedzy zaobserwowano wśród studentów AM i UP w porównaniu ze studiującymi na Politechnice. Wśród badanych z AM to mężczyźni częściej udzielali prawidłowych odpowiedzi w porównaniu z badanymi kobietami (otyłość, próchnica, miażdżyca, nadciśnienie, cukrzyca typu II), na Politechnice natomiast otyłość, osteoporoza i próchnica dotyczyły głównie kobiet (tab. 7). Nadwaga i otyłość coraz częściej stają się problemem w skali populacji, a choroby związane z otyłością generują zarówno koszty społeczne, jak i ekonomiczne. Na podstawie masy ciała i wzrostu badanych dokonano oceny wskaźnika BMI respondentów. Większość studentów charakteryzowała się prawidłową masą ciała, jednak wśród 1/3 studiujących na Politechnice zaobserwowano występowanie nadwagi (36%). Częściej dotyczyło to badanych mężczyzn (39% 35 mężczyzn, 1 kobieta 11%). Zjawisko znacznie rzadziej występowało wśród studentów UP i AM (8 i 13%). Liczba osób otyłych była niewielka (1 z PWr i 2 z AM). Były też osoby, u których stwierdzono niedowagę 6,6% badanych kobiet, częściej studentek UP (15%) (tab. 8). Tabela 5. Rodzaj mięsa spożywanego w opinii badanych Table 5. Type of meat consumed by the subjects in the opinion of the respondents Rodzaj mięsa Drób 59 65 8 89 67 67 5 50 77 86 82 82 9 69 67 77 76 76 Ryby 16 18 4 44 20 20 0 0 6 7 6 6 3 23 31 36 34 34 Wieprzowina 42 46 2 22 44 44 5 50 13 14 18 18 5 38 16 18 21 21 Wołowina 13 14 1 11 14 14 2 20 5 6 7 7 1 8 8 9 9 9 Inne mięso 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 Nie jem mięsa 1 1 0 0 1 1 0 0 2 2 2 2 0 0 4 5 4 4 * Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż respondenci mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi. * Results do not total 100%, because respondents could choose multiple answers.
120 M. Seń, A. Zacharczuk, A. Lintowska Tabela 6. Najczęściej spożywane przekąski między posiłkami w opinii badanych Table 6. The most consumed snacks between meals declared by the respondents Przekąski Owoce 38 42 0 0 38 38 2 20 38 42 40 40 8 62 52 60 60 60 Słodycze 30 33 7 78 37 37 3 30 38 42 41 41 4 30 25 29 29 29 Chipsy, paluszki 8 9 0 0 8 8 2 20 2 2 4 4 0 0 3 3 3 3 Nie podjadam 12 13 1 11 13 13 1 10 8 9 9 9 1 8 7 8 8 8 Inne 3 3 1 11 4 4 2 20 4 5 6 6 0 0 0 0 0 0 Razem 91 100 9 100 100 100 10 100 90 100 100 100 13 100 87 100 100 100 Tabela 7. Związek między nieprawidłowym sposobem żywieniem a występowaniem chorób w opinii badanych Table 7. The relationship between improper nutrition and the occurrence of diseases in the opinion of the respondents Choroby Otyłość 85 93 9 100 94 94 9 90 87 97 96 96 13 100 85 98 98 98 Osteoporoza 20 22 5 56 25 25 6 60 45 50 51 51 10 77 70 79 80 80 Próchnica 49 54 6 67 55 55 7 70 51 68 68 68 12 92 69 79 81 81 Miażdżyca 55 60 5 56 60 60 6 60 79 88 85 85 13 100 70 80 83 83 Nadciśnienie 46 51 4 44 50 50 6 60 47 52 53 53 12 92 61 70 73 73 Cukrzyca typ II 52 57 5 56 57 57 6 60 52 58 58 58 12 92 62 71 74 74 Choroba Parkinsona 7 8 0 0 7 7 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 * Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż respondenci mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi. * Results do not total 100% because respondents could choose multiple answers. Tabela 8. Wskaźnik BMI wśród badanych Table 8. BMI among respondents BMI 15,0 17,4 wychudzenie 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 17,5 18,4 0 0 2 22 2 2 0 0 14 15 14 14 0 0 4 5 4 4 niedowaga 18,5 24,9 54 59 6 67 60 60 8 80 70 78 78 78 10 77 71 82 81 81 prawidłowa 25,0 29,9 35 39 1 11 36 36 2 20 6 7 8 8 1 8 12 13 13 13 nadwaga 30,0 34,9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 15 0 0 2 2 I st. otyłości 35,0 39,9 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 II st. otyłości 40,0 i więcej 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 III st. otyłości Razem 91 100 9 100 100 100 10 100 90 100 100 100 13 100 87 100 100 100
Zachowania żywieniowe studentów a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia 121 Omówienie Na nieprawidłowe żywienie studentów może mieć wpływ także niski poziom wiedzy na temat zasad zdrowego odżywiania. Studenci często mieli tego świadomość i głównie negatywnie oceniali swój sposób żywienia. Taką opinię wyraziło 47% studentów Politechniki, 43% u Przyrodniczego i 41% Akademii Medycznej. Mały zasób wiedzy na temat niefarmakologicznych metod zapobiegania chorobom cywilizacyjnym (w tym także małą świadomość żywieniową) obrazuje badaje WOBASZ. Na pojedyncze żywieniowe czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych wskazywało tam jedynie 15 34% dorosłych Polaków w wieku 20 34 lat [4]. Konsekwencją nieprzestrzegania zasad prawidłowego żywienia jest często nadwaga i otyłość. Wśród 1/3 osób studiujących na Politechnice zaobserwowano występowanie nadwagi (36%). Częściej dotyczyło to badanych mężczyzn (39% 35 mężczyzn, 1 kobieta 11%). Zjawisko to znacznie rzadziej występowało wśród studentów UP i AM (8 i 13%). Otyłość dotyczyła tylko 1% ankietowanych, a niedowaga 6,6% badanych kobiet, częściej studentek UP (15%). Pozostali studenci charakteryzowali się prawidłowym wskaźnikiem BMI (AM 81%, UP 78%, PWr 60%). W badaniach Charkiewicz et al. [5] stwierdzono, że 75% studentek ma prawidłową masę ciała, u 23% zaobserwowano niedowagę, a jedynie u 2% nadwagę. Z badań Myszkowskiej-Ryciak et al. wynika natomiast, że wśród studentek AWF i SGGW nadmierna masa ciała dotyczyła jedynie 7% studentek SGGW, a po 5% studentek obu uczelni miało niedowagę [6]. Występowanie nadwagi i otyłości u mężczyzn i kobiet w wieku 20 74 lat było także przedmiotem badań realizowanych w ramach programu WO- BASZ w latach 2003 2005 [7]. Wśród mężczyzn nadwaga występowała u 40,4%, otyłość u 21,2%. Wśród kobiet nadwagę stwierdzono u 27,9%, a otyłość u 22,4%. Różnice w uzyskanych wynikach są związane z inną metodologią badań i wiekiem badanych. Grupą szczególnie narażoną na nieprawidłowości w żywieniu są studenci, których sposób żywienia w dużym stopniu zależy m.in. od czynników bytowych i pracy zawodowej [4, 6]. Większość studentów jako główne źródło utrzymania wymienia pieniądze otrzymywane od rodziców oraz stypendia (PWr 74 i 43%, UP 81 i 38%, AM 50 i 27%), a także pracę zawodową (AM 60%, PWr 33%, UP 26%). Jeśli chodzi o strukturę wydatków na żywność, to większość studentów wydaje względnie małe kwoty na jedzenie ok. 200 400 PLN miesięcznie (71% UP, 58% AM, 51% badanych PWr) lub nawet 100 200 PLN (PWr 20%, UP 11%, AM 8%). Jedynie 8% studentów przeznacza na żywność 500 800 PLN. Według GUS średni wydatek ogółu gospodarstw domowych na żywność i napoje bezalkoholowe wyniósł w 2010 r. 24,8% miesięcznego dochodu gospodarstwa domowego [8]. Mimo że prawidłowe żywienie jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na rozwój człowieka i utrzymanie przez niego dobrego stanu zdrowia, studenci wykazują często nieprawidłowe nawyki w tym zakresie. Dotyczy to zarówno częstości posiłków, jak i ich zawartości [9]. Badani studenci zapytani o liczbę spożywanych dziennie posiłków najczęściej deklarowali, że jest ich 3 5 (UP 88%, AM 85%, PWr 85%), co 4. student Politechniki zjada tylko 2 posiłki dziennie (24%). 4 5 posiłków dziennie spożywało tylko 36% studentów AM, 34% UP i 22% PWr. Znacznie częściej taką liczbę posiłków w ciągu doby spożywały studentki AWF i SGGW (odpowiednio 58% i 72%) [6]. Zbilansowana, niskotłuszczowa, bogata w witaminy dieta jest jednym z istotnych elementów prewencji chorób cywilizacyjnych [10]. Badania potwierdzają wiele nieprawidłowości w sposobie żywienia studentów [5, 6, 11]. Błędy te dotyczą w szczególności nadmiernego spożycia białek oraz tłuszczów, kosztem ograniczenia ilości przyjętych węglowodanów, co powoduje nieprawidłową strukturę energetyczną dziennej racji pokarmowej. Z opinii studentów w badaniach własnych wynika, że pełnoziarniste pieczywo jest spożywane zbyt rzadko w stosunku do zaleceń dietetycznych WHO. Jadał je jedynie co 4. student Politechniki, co 3. u Przyrodniczego i aż 40% respondentów z Akademii Medycznej. Spożycie tego rodzaju pieczywa częściej deklarują studentki SGGW i AWF (78 i 62%). Warzywa i owoce, będące źródłem głównie witamin C, E i beta karotenu (lub dziennie) spożywało odpowiednio 69 i 64% studentek SGGW oraz 65 i 58% studentek AWF [6]. Podobnie wygląda struktura spożycia warzyw i owoców wśród studentów (w większości kobiet) Akademii Medycznej i u Przyrodniczego (odpowiednio AM 63 i 62%, UP 55 i 54%). Znacznie rzadziej jadali je natomiast studenci (częściej mężczyźni) Politechniki (41 i 34%). W badaniu WOBASZ dotyczącym jakości żywienia i poziomu wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków jedynie 21% mężczyzn i 29% kobiet wskazało na regularne spożywanie warzyw i owoców jako czynnik zapobiegania chorobom cywilizacyjnym [4]. Ryby morskie są zaliczane do produktów o dużej wartości odżywczej, bogatych w pełnowartościowe białko, wielonienasycone kwasy tłuszczowe
122 M. Seń, A. Zacharczuk, A. Lintowska (głównie omega-3) oraz wiele cennych składników mineralnych (m.in.: magnez, wapń, fluor, jod, selen) i witamin (z grupy B, a tłuste ryby także witamin A i D) [12, 13]. W ostatnich latach notuje się zwiększenie zainteresowania rolą tych produktów w zapobieganiu chorobom sercowo-naczyniowym i nowotworom [14, 15]. Najnowsze badania potwierdzają także korzystny wpływ zawartych w rybach morskich wielonienasyconych kwasów tłuszczowych szeregu n-3 (zwłaszcza DHA) na rozwój płodowy oraz stan zdrowia dzieci [16]. Wśród studentów u Medycznego w Warszawie zaobserwowano jednak zbyt rzadkie spożycie ryb morskich: co najmniej 2 razy spożywało je 19,6% badanych [17], a przynajmniej raz ryby jadało 57% studentek AWF i 48% studentek SGGW [6]. Badania własne wskazują na równie małą zawartość ryb w zwyczajowej diecie studentów AM, UP, i Politechniki. Kilka razy jada je zaledwie 28% badanych AM, 18% PWr i 10% UP. Chętniej niż ryby badani spożywali mięso drobiu (UP 82%, AM 76%, PWr 67%) oraz wieprzowinę, która jest źródłem niezalecanych nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu (PWr 44%, UP 18%). Jeśli chodzi o spożycie produktów mlecznych, będących m.in. źródłem wapnia, było ono częstsze wśród studentów AM i UP co najmniej raz dziennie ich spożycie deklarowało odpowiednio 70% AM i 63% UP, w stosunku do wyników badań Myszkowskiej-Ryciak et al. [6]. W przytoczonych badaniach spożywało je 49% kobiet z AWF i 54% SGGW. Podobne spożycie odnotowano wśród mężczyzn studiujących na Politechnice (45%). Jednym z zaleceń z zakresu zdrowego żywienia i prewencji nadmiernej masy ciała oraz jej negatywnych następstw zdrowotnych jest unikanie produktów typu fast food. Posiłki tego typu jada raz dziennie lub aż co piąty student Politechniki (21%). Pozostali studenci spożywają je lub rzadziej (UP 77%, PWr 67%, AM 63%), a nawet (AM 33%, UP 20%). Na rzadkie spożywanie produktów typu fast food wskazują także badania studentów u Medycznego w Łodzi [18] 45% respondentów zjadało je, a prawie 43% raz. Co 10. badany zadeklarował, że nigdy ich nie jadał, a tylko 2,5% jadało je zbyt często, bo. Kolejnym błędem żywieniowym jest sięganie po przekąski w postaci słodyczy. Wśród badanych najczęściej spożywanymi przekąskami między posiłkami były owoce i słodycze (UP 40 i 41%, PWr 38 i 37%), na AM przeważały natomiast owoce 60% (słodycze 29%). Częściej po słodycze sięgały kobiety (PWr 78%, UP 42%). Pojadanie między posiłkami deklarowało 90% studentów i 93% studentek turystyki i rekreacji oraz 75% studentów i 72% studentek wychowania fizycznego. Podobnie jak w badaniu własnym, najczęściej były to słodycze i owoce [19]. Do głównych czynników żywieniowych, które pełnią ważną rolę w rozwoju chorób cywilizacyjnych można zaliczyć tłuszcze (odpowiednia jakość i ilość) oraz cholesterol pokarmowy. Nieprawidłowe ich spożycie wpływa zarówno na zaburzenia gospodarki węglowodanowej, tłuszczowej, jak i na układ krzepnięcia i dodatnio koreluje z chorobą niedokrwienną serca, nowotworami, a także cukrzycą i otyłością [4]. Na związek żywienia z powstawaniem otyłości wskazywało 98% studentów AM, 96% UP, 94% PWr; miażdżycy 85% UP, 83% AM, 60% Politechniki. Nieco rzadziej studenci wskazywali na cukrzycę typu II i osteoporozę (odpowiednio AM 74 i 80%, UP 58 i 51%, PWr 57 i 25%). W każdym przypadku wyższy poziom wiedzy zaobserwowano wśród studentów Akademii Medycznej i u Przyrodniczego w porównaniu ze studiującymi na Politechnice. Miało to zapewne związek ze specyfiką treści programów kształcenia na AM i UP. Równie wysoki poziom wiedzy na temat roli żywienia w powstawaniu chorób dietozależnych odnotowano wśród studentów zaocznych AWFiS w Gdańsku. Głównych źródłem ich wiedzy na ten temat była uczelnia [20]. Wnioski Poziom wiedzy na temat prawidłowego żywienia i realizacja zasad zdrowego odżywiania wśród studentów wrocławskich uczelni są znacznie zróżnicowane i zależą od typu uczelni. Znacznie więcej nieprawidłowości związanych z jakością zwyczajowej diety zaobserwowano wśród studentów Politechniki Wrocławskiej w porównaniu ze studentami Akademii Medycznej i u Przyrodniczego. Brak wiedzy i mała świadomość żywieniowa, głównie studentów Politechniki Wrocławskiej, może w przyszłości prowadzić u nich do nasilenia występowania chorób dietozależnych i ich powikłań. Należy zwiększyć zakres edukacji żywieniowej wśród studentów wszystkich typów uczelni, aby zwiększyć świadomość żywieniową i zakres wiedzy na temat związku między sposobem żywienia a występowaniem chorób cywilizacyjnych w populacji w celu ich prewencji.
Zachowania żywieniowe studentów a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia 123 Piśmiennictwo [1] Brzezińska A.: Społeczna psychologia rozwoju. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005. [2] Wojnarowska B.: Poszukiwanie nowych wskaźników oraz sposobów pomiaru i monitorowania zdrowia dzieci i młodzieży. Zdr. Publ. 1999, 1(29), 59. [3] Ostrowska A.: Styl życia a zdrowie. Z zagadnień promocji zdrowia. Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1999, 180 189. [4] Waśkiewicz A.: Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ. Probl. Hig. Epidem. 2010, 91(2), 233 237. [5] Charkiewicz W.J., Markiewicz R., Borowska M.H.: Ocena sposobu żywienia studentek dietetyki u Medycznego w Białymstoku. Brom. Chem. Toksykol. 2009, 42(3), 699 703. [6] Myszkowska-Ryciak J., Kraśniewska A., Harton A., Gajewska D.: Porównanie wybranych zachowań żywieniowych studentek Akademii Wychowania Fizycznego i Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Probl. Hig. Epidem. 2011, 91(4), 931 934. [7] Jarosz M., Rychlik E.: Epidemia otyłości jaka przyszłość nas czeka? Gastroenterol. Pol. 2010, 17(1), 47 52. [8] GUS, Departament Warunków Zdrowia: Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych. Warszawa, 25.05.2011 r., 1 16. [9] Rasińska R.: Analiza wybranych wyznaczników kształtowania postaw prozdrowotnych młodzieży akademickiej. Rozprawa doktorska. Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wydział Nauk o Zdrowiu. Poznań 2010, 98 176. [10] Kłosiewicz-Latoszek L.: Zalecenia żywieniowe w prewencji chorób przewlekłych. Probl. Hig. Epidemiol. 2009, 90(4), 339 343. [11] Gacek M.: Ilościowa ocena sposobu odżywiania się i preferencje żywieniowe studentów specjalizacji trenerskiej w Krakowie. Kult. Fiz. 2004, 9 10, 15 16. [12] Polak-Juszczyk L.: Makro- i mikroelementy w rybach. Żyw. Człow. Metab. 2005, 32 (supl. 1), 988 991. [13] Hu F.B., Bronner L., Willet W.C., Stampfler M.J., Rexrode K.M., Albert C.M.: Fish and omega-3 fatty acid intake and risk of coronary heart disease in women. JAMA 2002, 287(14), 1815 1822. [14] Kłosiewicz-Latoszek L.: Rola kwasów tłuszczowych omega-3 w profilaktyce i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych. Bromat. Chem. Toksykol. 2005, supl., 493 496. [15] Rekomendacje grupy ekspertów dotyczące spożycia i suplementacji kwasami omega-3 w populacji ludzi dorosłych. Czynniki Ryzyka 2007, 51(1), 5 6. [16] Stanowisko ekspertów Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego (PTP) i Polskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą (PTBnM) dotyczące przeciwdziałania stanom niedoborowym wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w żywieniu kobiet w ciąży, niemowląt i dzieci w Polsce. Czynniki Ryzyka 2007, 51(1), 3 4. [17] Gajewska M., Ostrowska A.: Zróżnicowanie spożycia ryb morskich przez studentów dwóch wydziałów Warszawskiego u Medycznego. Bromat. Chem. Toksykol. 2009, XLII, 2, 131 136. [18] Kardjalik K., Bryła M., Maniecka-Bryła I.: Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie studentów. Probl. Hig. Epidemiol. 2012, 93(1), 71 79. [19] Szczerbiński R., Karczewski J., Maksymowicz-Jaroszuk J.: Wybrane zachowania zdrowotne studentów wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki zachowania żywieniowe. Bromat. Chem. Toksykol. XLIV, 2011, 3, 409 414. [20] Walentukiewicz A., Wilk B., Szyszko-Maziuk D.: Postawy wobec własnego sposobu odżywiania oraz poziom wiedzy studentów AWFiS w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Ann. UMSC 2007, 52 (supl. 18, nr 8), 266 269. Adres do korespondencji: Agnieszka Lintowska e-mail: agnieszka.lintowska@am.wroc.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 24.04.2012 r. Po recenzji: 28.05.2012 r. Zaakceptowano do druku: 11.06.2012 r. Received: 24.04.2012 Revised: 28.05.2012 Accepted: 11.06.2012