Autor: Dorota Ksok-Borowska
Skrócony opis lekcji W trakcie zajęć uczniowie dowiadują się, że prawa człowieka występują w relacjach jednostki z państwem, poznają argumenty uzasadniające te regulacje. Celem zajęć jest uświadomienie uczniom, że większość praw człowieka to prawa ograniczone. Ograniczenia praw i wolności możliwe są tylko w określonych sytuacjach i poprzez ustawę. Uczniowie analizując autentyczną skargę skierowaną do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka poznają kompetencje Trybunału oraz orzeczenie sędziów tego organu dotyczące przestrzegania praw człowieka. Słowa kluczowe Prawa pozytywne, prawa negatywne, prawa materialne, prawa proceduralne, wertykalny charakter praw człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka Cele lekcji Uczeń powinien: wyjaśnić istotę praw i wolności człowieka, wymienić podstawowe prawa człowieka, opisać działanie systemu ochrony praw człowieka w Radzie Europy, wskazać ograniczenia praw i wolności człowieka. Adresat uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Metody układanka, praca w grupach, mini wykład, dyskusja. 2
Materiały materiał 1 istota praw i wolności, materiał 2 Europejski Trybunał Praw Człowieka, materiał 3 kazus Janowski przeciwko Polsce, materiał 4 stanowisko Trybunału w sprawie Janowski przeciwko Polsce, materiał 5 sentencje. Opis przebiegu lekcji 1. Na początku lekcji poinformuj uczniów, że tematem zajęć będą prawa i wolności człowieka. Następnie podziel uczniów na cztery równoliczne grupy i każdej z grup przydziel odpowiedni materiał pomocniczy zgodnie z zasadą: grupa A materiał A, grupa B materiał B, grupa C materiał C, grupa D materiał D. Poleć, by uczniowie w ramach grupy przydzielili sobie cyfry (tyle cyfr, ile osób w grupie). Poinformuj, że zadaniem uczniów jest przyswojenie informacji zawartych w materiale, by później przekazać je innym. 2. Po zakończeniu pracy poleć, by uczniowie połączyli się w nowe grupy tj. jedynki z jedynkami, dwójki z dwójkami. Tak, by w każdej nowej grupie znalazł się ekspert z grupy poprzedniej. Tym razem zadaniem uczniów jest przyswojenie całej wiedzy zawartej w materiale pomocniczym nr 1. 3. Gdy grupy zakończą naukę, poleć powrót do grup pierwotnych ( A, B, C, D ) i poproś o omówienie następujących zagadnień: układanka, grupa A - wymień i omów cechy praw człowieka, grupa B wymień podstawowe prawa należące do kategorii prawa osobistych i politycznych, grupa C wskaż powody ograniczenia podstawowych praw i wolności, grupa D na czym polega wertykalne działanie praw człowieka. 3
4. W następnej części lekcji poinformuj uczniów, jak funkcjonuje europejski system ochrony praw człowieka (materiał nr 2). 5. Ponownie podziel uczniów na grupy i każdej z nich przydziel opis sytuacji, która została zaskarżona do Strasburga ( materiał nr 3 ). Zdaniem grupy jest rozstrzygnięcie, czy w przedstawionym kazusie zostało naruszone prawo. Poproś o uzasadnienie stanowiska grupy. Po zakończeniu pracy poleć przedstawicielom grup przedstawienie wyników pracy na forum. 6. Poinformuj uczniów o wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w omawianej sprawie. Podaj uczniom główne argumenty, na które powoływali się sędziowie Trybunału wydając orzeczenie (materiał nr 4). 7. Na zakończenie zajęć zapisz na tablicy twierdzenia na temat praw człowieka. Poproś uczniów o ustosunkowanie się do nich. Pozwól im na krótką dyskusję. Dzięki niej zorientujesz się, czy uczniowie zrozumieli istotę praw i wolności (materiał nr 5). 4
Materiały pomocnicze Materiał 1 A Wiedza o prawach człowieka jest odrębną dyscypliną lokującą się między filozofią, a zwłaszcza etyką, naukami politycznymi i prawem. W latach 90-tych w Polsce można było zauważyć bardzo szybkie upowszechnianie się koncepcji praw człowieka. Prawa i wolności jednostki występują wyłącznie w relacjach jednostki z państwem (wertykalne działanie tych praw). Domeną praw człowieka nie jest regulacja stosunków między ludźmi. Jeśli prawa człowieka regulują stosunki między człowiekiem a państwem, to ich głównym zdaniem jest ochrona jednostki przed arbitralnością władzy. Jednostka będzie wymagała takiej ochrony z dwóch powodów: 1. niczym nieograniczone rządy większości są bardzo niebezpieczne, 2. rządzący zawsze będą dążyć do ograniczenia praw i wolności jednostki, ponieważ to ułatwia rządzenie. Rządy większości mogą być bardzo okrutne dla pojedynczych ludzi. Większość bardzo szybko zapomina, że istnieje mniejszość ze swoimi mniejszościowymi problemami. Dlatego też prawa i wolności człowieka w demokratycznym państwie wytyczają granice władzy większości, stanowią tarczę chroniącą godność każdego człowieka przed zamachem na nią ze strony władzy, upokorzeniem, a tym samym chronią indywidualizm, bo przecież każdy z nas jest jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny i na swój sposób wspaniały. Osoby rządzące zawsze będą dążyć do ograniczania praw i wolności ludzi. Ograniczone prawami i wolnościami człowieka rządy większości powodują, że ani rządom, ani parlamentom nie wolno wszystkiego, a obywatel, który zna i rozumie swoje prawa oraz wie, w jaki sposób może je chronić, nie jest bezbronny wobec większości. 5
Materiał 1 B Prawa człowieka to prawa indywidualne. Ich podmiotem jest pojedynczy człowiek. Dlatego też mówienie o prawach mniejszości narodowych czy dzieci to tworzenie złudzeń, że istnieją prawa kolektywne. Mówiąc o prawach człowieka, mówimy o prawach każdego z osobna, a wiec prawach osób należących do mniejszości narodowych, dzieci. Prawa człowieka określa się jako niezbywalne, co oznacza, że jednostki nie wolno pozbawić tych praw oraz że jednostka nie może się ich zrzec nawet dobrowolnie. Prawa człowieka są powszechne, przynależą wszystkim ludziom we wszystkich sytuacjach niezależnie od rasy, płci, pozycji społecznej, wieku, itp. Prawa człowieka są przyrodzone, tzn. każdy człowiek rodzi się obdarzony nimi. Podstawowym pojęciem w koncepcji praw człowieka jest niezbywalna godność osoby ludzkiej związana z samą istotą człowieczeństwa, wynikająca z faktu bycia człowiekiem. Godność osobową posiada każdy człowiek bez względu na to, czy i co uczynił dobrego w swoim życiu. Uzasadnienie godności osobowej możemy znaleźć zarówno w religiach, jak i filozofiach. Konsekwencją istnienia godności osobowej jest katalog praw i wolności przysługujących człowiekowi. Wymienione cechy praw człowieka wskazują, iż podstawowy katalog przynależny jest wszystkim jednostkom. Przyrodzone prawa człowieka posiada dziecko i osoba dorosła, przestępca i tzw. "przyzwoity" człowiek. 6
Materiał 1C Prawa człowieka można podzielić na: osobiste, polityczne i obywatelskie, ekonomiczne, socjalne, kulturalne. Prawa osobiste to: prawo do życia, zakaz tortur, zakaz niewolnictwa, prawo do wolności, prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do poszanowania życia prywatnego, wolność myśli, sumienia i wyznania, zakaz dyskryminacji. Prawa polityczne, obywatelskie to: wolność pokojowych zgromadzeń, wolność stowarzyszania się, prawo do wybierania przedstawicieli i bycia wybieranym (bierne i czynne prawo wyborcze). Prawa ekonomiczne, socjalne, kulturalne to: prawo do pracy, prawo do urlopu, prawo do korzystania z dóbr kultury, prawo do nauki, prawo do opieki zdrowotnej, prawo do zabezpieczenia socjalnego w sytuacji, gdy ktoś znajdzie się w niedostatku. Taki podział tych praw ma swoje znaczenie. Prawa osobiste i polityczne należą do kategorii twardszych praw, ponieważ przysługują nam środki odwoławcze i możliwość skarżenia do sądów i międzynarodowych organów ochrony prawnej, wtedy, gdy państwo je łamie. Mamy zdecydowanie mniejsze możliwości egzekwowania praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. 7
Rozróżnia się dwie zasadnicze grupy praw człowieka: prawa materialne i prawa proceduralne. Prawa materialne to konkretne wolności i prawa przysługujące człowiekowi. Dzielą się one na prawa i wolności. Prawo (prawo pozytywne) nakłada na rządzących obowiązek zrobienia czegoś, by jednostka mogła korzystać ze swego prawa. Wolność (prawo negatywne) to zakaz ingerowania władzy w niektóre obszary życia jednostki. Prawa proceduralne to dostępne człowiekowi procedury i związane z nimi instytucje, pozwalające jednostce wyegzekwować od rządzących przestrzeganie wolności i praw. Prawa proceduralne nierozerwalnie związane są z godnością osobową. Bez procedur samo uznanie praw i wolności nie ma większego znaczenia. Przestrzeganie praw i wolności musi łączyć się z możliwością roszczeń. Wspomniane roszczenia nie zawsze są zasadne, lecz całkowity ich brak powoduje, że jednostka czuje się bezsilna, bezradna, uzależniona od "łaskawości" władzy. Taka sytuacja wpływa na pojawienie się przeświadczenia, że nasza godność jest naruszana. 8
Materiał 1D Większość praw materialnych to prawa ograniczone. Prawa i wolności jednostki można ograniczyć ze względu na: bezpieczeństwo wewnętrzne, bezpieczeństwo zewnętrzne, zdrowie, moralność, prawa i wolności innych ludzi, z mocy naszej Konstytucji - ze względu na ochronę środowiska. By władza w swoich dążeniach do ograniczania praw i wolności jednostki nie zaszła zbyt daleko powyższe ograniczenia możliwe są tylko z wymienionych powodów tylko w ustawie. Dopuszczalne jest jedynie najmniejsze ograniczenie wystarczające do ochrony dobra, z którym realizacja prawa znalazła się w kolizji oraz forma ograniczenia musi być dopuszczalna w demokratycznym państwie. Taki sposób ograniczania praw i wolności ma uchronić jednostkę przed arbitralnością władzy. W świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jedynie wolność od tortur i niewolnictwa nie może być ograniczona w żadnych okolicznościach. 9
Materiał 2 Celem powstałej w 1949 roku Rady Europy była między innymi ochrona praw człowieka. Od 1953 r obowiązuje Europejska Konwencja Praw Człowieka. Katalog zawartych w niej praw poszerzają protokoły dodatkowe. Polska podpisała konwencję w 1993 r. W wielu państwach (również w Polsce) Konwencja stała się częścią wewnętrznego porządku prawnego, a więc na jej postanowienia możemy powoływać się przed sądami krajowymi. Ratyfikacja Konwencji daje możliwość złożenia indywidualnej skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka mającego swoją siedzibę w Strasburgu (Francja). Od wyroków Trybunału nie można się odwołać, są one ostateczne. Państwo, które przegrało sprawę w Trybunale, ma obowiązek dostosować swoje prawo do wymogów Konwencji. Ponadto Trybunał może przyznać odszkodowanie osobie, w stosunku do której państwo swoim postępowaniem naruszyło prawa człowieka. 10
Materiał 3 Polski dziennikarz Janowski, obserwując zachowanie strażników miejskich nakazujących właścicielom straganów usunięcie ich na pobliskie targowisko, stanął w obronie sprzedawców. Między Janowskim a strażnikami doszło do wymiany zdań, w trakcie której dziennikarz użył wobec nich słów ćwoki i głupki. Sąd Rejonowy skazał go za znieważenie strażników na osiem miesięcy pozbawienia wolności i karę grzywny. Sąd Wojewódzki częściowo utrzymał w mocy wyrok Sądu Rejonowego. W skardze Janowski zarzucił, że wyrok stanowi naruszenie prawa do swobody wypowiedzi na podstawie art. 10 Konwencji. Art. 10 Konwencji 1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państwa do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych. 2. Korzystanie z tych wolności pociąga za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej. 11
Materiał 4 Trybunał orzekł, ze nie doszło do naruszenia art. 10 Konwencji. Swoje stanowisko uzasadniał tym, że funkcjonariusze muszą korzystać z publicznego zaufania i być wolni od niewłaściwych perturbacji, jeśli mają z powodzeniem wykonywać swoje obowiązki. Ochrona przed obraźliwymi atakami słownymi podczas pełnienia przez nich obowiązków może okazać się konieczna. W tej sprawie były również zdania odrębne. W jednym z nich sędzia stwierdził: pilna potrzeba społeczna nie uzasadniała w okolicznościach tej sprawy, ukarania skarżącego grzywną. W sytuacji, gdy użył tylko dwóch słów umiarkowanie obraźliwych podczas spontanicznej i żywej dyskusji, dla obrony stanowiska, które było prawnie uzasadnione i w której nie miał żadnego bezpośredniego interesu osobistego, nie było konieczne w demokratycznym społeczeństwie ukaranie go grzywna w celu zapobieżenia zakłóceniu porządku. 12
Materiał 5 Masz prawa, gdy wypełniasz należycie swoje obowiązki. Ma godność ten, kto umie bronić pewnych uznanych przez siebie wartości, z których obroną związane jest poczucie własnej wartości i kto oczekuje z tego tytułu szacunku ze strony innych (Maria Ossowska) Wszyscy ludzie są równi z samej natury i wobec prawa (art.3 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela 1789 r.). 13
Bibliografia: Rutkowska - Paszta M., Prawa człowieka w edukacji obywatelskiej, Warszawa 1998, Rzepliński A., Prawa i wolności człowieka, Warszawa 1993, Katarzyna Sójka Zielińska, Drogi i bezdroża prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej Europy, Wrocław 2000. 14
www.nbp.pl