O wolności słowa i prawie do informacji

Transkrypt

1 O wolności słowa i prawie do informacji Głoszenie własnych przekonań uważane jest za jedno z najważniejszych praw człowieka i obywatela. Człowieka, bo umożliwia swobodną ekspresję jednostki ludzkiej. Obywatela, bo odgrywa ważną rolę w systemie demokracji konstytucyjnej, której fundamentem jest przecież publiczna dyskusja równych ludzi na temat problemów nurtujących wspólnotę. Tam, gdzie pojawia się wolność, pojawia się i problem granic wolności, bo przecież wolność słowa nie może być pojmowana jako prawo absolutne, nie poddane żadnym regulacjom prawnym. Równie istotne i gwarantowane w konstytucji jest prawo do informacji aby obywatel mógł aktywnie uczestniczyć i rozumnie osądzać problemy polityczne czy społeczne, musi mieć dostęp do prawdziwych informacji. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: wskazać odpowiednie artykuły w umowach międzynarodowych, gwarantujące wolność wypowiedzi; wytłumaczyć, na czym polega prawo do informacji; uzasadnić konieczność ochrony wolności słowa; określić, jak wolność wypowiedzi może być ograniczana. Środki dydaktyczne 1. Wyjątki z ustawodawstwa różnych krajów. 2. Tekst Trybunał orzekł. 3. Ćwiczenie Prawda czy fałsz?. Przebieg zajęć 1. Poproś uczniów, by przypomnieli sobie, jakie prawa i wolności uważane są za fundament demokracji konstytucyjnej. Wypiszcie je na tablicy. Poinformuj, że tematem lekcji będą dwie powiązane ze sobą zasady: wolność słowa i prawo do informacji, bez respektowania których nie może być mowy o prawdziwym udziale obywateli w życiu publicznym. 2. Zapytaj, czy istnieją sytuacje uzasadniające ograniczenia wolności wypowiedzi, poproś każdą z grup o przykłady. Odpowiedzi również zapisz na tablicy albo na dużych arkuszach papieru. Dokonaj rozróżnienia między wolnością wypowiedzi jednostki a wolnością prasy (czy szerzej środków masowego przekazu). 3. Rozdaj grupom materiał pomocniczy nr 1 i poproś każdą grupę o przedstawienie własnymi słowami jednego z dokumentów (zadbaj o to, by każda grupa zajmowała się innym dokumentem) i zwrócenie uwagi na najważniejsze, ich zdaniem, jego elementy. Wyjaśnijcie wspólnie, jaka jest różnica między wolnością wypowiedzi a prawem do informacji. Zapytaj uczniów, dlaczego prawo do informacji jest takie istotne. 4. Podziel klasę na nowe grupy, tak aby w każdej znajdowali się uczniowie ze wszystkich grup pierwotnych. Poleć, żeby każda grupa sformułowała zapisy na temat wolności słowa i prawa do informacji, jakie, jej zdaniem, powinny się znaleźć w międzynarodowej konwencji wolności słowa (dokument taki oczywiście nie istnieje). Gdy grupy odczytają swoje propozycje, porównajcie je z odpowiednimi artykułami w Konstytucji RP. 5. Poproś uczniów, aby w grupach zastanowili się, czy odwołując się do ich ustawy sąd będzie mógł: a) zakazać rozpowszechniania książki uznanej powszechnie za pornograficzną; b) zakazać druku artykułu, którego treść, jak sądzą władze, mogłaby wpłynąć na przebieg procesu sądowego; c) zakazać rozpowszechniania wspomnień byłego agenta wywiadu; d) zakazać rozpowszechniania informacji, że coś, co jest nielegalne w kraju, jest legalne za granicą. 6. Po przeanalizowaniu powyższych przypadków przez wszystkie grupy rozdaj im materiał pomocniczy nr 2, w którym znajdują się orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w podobnych sprawach. Poproś uczniów o komentarz do decyzji Trybunału czy uczniowie uważają je za słuszne? Jakie prawa i wolności stanowiły w omawianych przypadkach podstawę decyzji władz sądowych poszczególnych krajów? Czy werdykty te zostały podtrzymane przez Trybunał Europejski działający na podstawie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności? Wyjaśnij, iż Konwencja określiła ograniczenia, jakim może zostać poddana swoboda wypowiedzi (art. 10) mają one być przewidziane przez ustawę i konieczne w demokratycznym społeczeństwie dla osiągnięcia celów wymienionych w ust. 2. Trybunał uważa przy tym, iż to władze państwowe mogą z reguły lepiej niż sędzia międzynarodowy ocenić, jakie są wymagania dotyczące np. ochrony moralności czy dobrego imienia, ale wielokrotnie dopatrzył się jednak w ich decyzjach naruszenia wspomnianego artykułu Konwencji. 81

2 7. Na zakończenie zajęć rozdaj materiał pomocniczy nr 3 i poproś o wykonanie zawartego w nim ćwiczenia. Porównajcie odpowiedzi udzielone przez uczniów. Pojęcia i terminy wolność prasy wolność wypowiedzi prawo do informacji cenzura MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Grupa A Karta Narodów Zjednoczonych podpisana podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco 26 czerwca 1945 r. Rozdział 1 Cele i Zasady Art Doprowadzić do współdziałania międzynarodowego w rozwiązywaniu zagadnień o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również popierać i zachęcać do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć lub wyznanie. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. Art. 12. Nikt nie może być poddany arbitralnemu ingerowaniu w jego życie prywatne, rodzinne, domowe lub korespondencję ani też atakom na jego honor i dobre imię. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takim ingerencjom i atakom. Art. 19. Każdy człowiek ma prawo do wolności poglądów i swobodnego ich wyrażania; prawo to obejmuje swobodę posiadania niezależnych poglądów, poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i idei wszelkimi środkami, bez względu na granice. Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989 r. Art Dziecko będzie miało prawo swobodnej wypowiedzi; prawo to ma zawierać swobodę poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez względu na granice, w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w formie artystycznej lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka. 2. Wykonywanie tego prawa może podlegać pewnym ograniczeniom, lecz tylko takim, które są przewidziane przez prawo i które są konieczne: a) dla poszanowania praw lub reputacji innych osób albo b) do ochrony bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego bądź zdrowia albo moralności społecznej. Grupa B Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1966 r. Art Każdy człowiek ma prawo do posiadania bez przeszkód własnych poglądów. 2. Każdy człowiek ma prawo do swobodnego wyrażania opinii, prawo to obejmuje swobodę poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania wszelkich informacji i poglądów, bez względu na granice państwowe, ustnie, pismem lub drukiem, w postaci dzieła sztuki bądź w jakikolwiek inny sposób według własnego wyboru. 3. Realizacja praw przewidzianych w ustępie 2 niniejszego artykułu pociąga za sobą specjalne obowiązki i specjalną odpowiedzialność. Może ona w konsekwencji podlegać pewnym ograniczeniom, które powinny być jednak wyraźnie przewidziane przez ustawę i które są niezbędne w celu: a) poszanowania praw i dobrego imienia innych; 82

3 b) ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo zdrowia albo moralności publicznej. Art Wszelka propaganda wojenna powinna być ustawowo zakazana. 2. Popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, powinno być ustawowo zakazane. Art ( ) Prasa i publiczność mogą być wykluczone z całości lub części rozprawy sądowej ze względu na moralność, porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w demokratycznym społeczeństwie albo jeżeli interes życia prywatnego stron tego wymaga, albo w stopniu, w jakim sąd uzna to za bezwzględnie konieczne w szczególnych okolicznościach, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom sprawiedliwości; ( ) Grupa C Akt Końcowy Konferencji Narodów Zjednoczonych o Wolności Informacji z dnia 21 kwietnia 1948 r. Rozdział 1 Zasady ogólne Rezolucja nr 1 ( ) Wolność informacji jest fundamentalnym prawem ludzi i wskaźnikiem wszystkich wolności ( ) obejmuje prawo do zbierania, przekazywania i rozpowszechniania wiadomości bez przeszkód ( ) zależy od dostępu ludzi do różnych źródeł wiadomości i opinii. Wolność informacji dodatkowo zależy od woli pracowników prasy i innych środków informowania do nienadużywania przywilejów, które uzyskują od społeczeństwa, i zaakceptowania oraz przestrzegania przez nich zobowiązania do poszukiwania faktów bez przesądów i rozpowszechniania wiedzy bez złych intencji. ( ) Konferencja Narodów Zjednoczonych o Wolności Informacji postanawia zatem, że: 1. Każdy winien mieć prawo do wolności myśli i wypowiedzi; to prawo powinno obejmować wolność posiadania opinii, poszukiwania, otrzymywania i przekazywania wiadomości i idei wszelkimi środkami i niezależnie od granic. 2. Prawo dziennikarzy do uzyskania możliwie najszerszego dostępu do źródeł informacji, do podróżowania bez przeszkód w poszukiwaniu materiału dziennikarskiego i do przekazywania tegoż bez nieuzasadnionych i dyskryminacyjnych ograniczeń winno być zagwarantowane przez działania na płaszczyźnie krajowej i międzynarodowej. 3. Realizacja tych praw może być ograniczana tylko przez uznanie i poszanowanie praw innych i ochronę dopuszczoną przez prawo w celu wolności, dobrobytu i bezpieczeństwa innych. 4. W celu zapobieżenia nadużyciom wolności informacji rządy, o ile jest to możliwe, winny popierać kroki mające na celu polepszenie jakości informacji i przyczynienia się do tego, by obywatele mieli dostęp do różnorodnych wiadomości i opinii. 5. Moralnym obowiązkiem spoczywającym na pracownikach prasy i innych środków informowania jest poszukiwanie prawdy i przedstawianie faktów, aby w ten sposób przyczyniać się do rozwiązywania problemów świata poprzez swobodną wymianę informacji, promowanie poszanowania dla praw człowieka i podstawowych wolności bez dyskryminacji, propagowanie zrozumienia i współpracy między ludźmi oraz pomaganie w utrzymywaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. ( ) Grupa D Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przyjęta 4 listopada 1950 r. przez Państwa-Członków Rady Europy Art Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych. 83

4 2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim samym wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu na konieczność zapobieżenia zakłócaniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej. Dokument Spotkania w Moskwie Konferencji w Sprawie Ludzkiego Wymiaru KBWE 3 października 1991 r. Art. 26. Państwa uczestniczące ( ) uznają, że niezależne środki przekazu są niezbędne dla wolnego i otwartego społeczeństwa oraz odpowiedzialnych systemów rządzenia i mają szczególne znaczenie dla zabezpieczenia praw człowieka i podstawowych wolności. Uważają one, że prasowe i telewizyjne środki przekazu na ich terytoriach powinny korzystać z nieograniczonego dostępu do zagranicznych wiadomości i służb informacyjnych. [ ] Art. 34. Państwa uczestniczące przyjmą tam, gdzie to właściwe, wszelkie możliwe do zrealizowania środki w celu ochrony dziennikarzy zaangażowanych w niebezpieczne misje zawodowe, w szczególności w sprawach konfliktów zbrojnych, i będą współpracowały w tym zakresie. Środki takie obejmą poszukiwania zaginionych dziennikarzy, ustalenie ich losu, zapewnienie odpowiedniej pomocy oraz ułatwienie powrotu do rodzin. Grupa E Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec (23 maja 1949 r.) Artykuł 5 1. Każdy ma prawo do swobodnego wypowiadania i rozpowszechniania swoich poglądów w słowie, piśmie i obrazie oraz do informowania się bez przeszkód z powszechnie dostępnych źródeł. Zapewnia się wolność prasy oraz wolność informacji za pośrednictwem radia i filmu. Cenzura nie istnieje. 2. Powyższe prawa są ograniczone przepisami ustaw powszechnych, przepisami ustawowymi o ochronie młodzieży i prawem do czci osobistej. 3. Sztuka i nauka, badania naukowe i nauczanie są wolne. Wolność nauczania nie zwalnia od wierności wobec konstytucji. Konstytucja Republiki Włoskiej (27 grudnia 1947 r.) Art. 21. Wszyscy mają prawo do swobodnego wyrażania myśli za pomocą słowa, pisma i wszelkich środków rozpowszechniania. Prasa nie może podlegać systemowi koncesyjnemu ani cenzurze. Konfiskata może nastąpić jedynie umotywowanym zarządzeniem władzy sądowej w wypadku przestępstwa, za które prawo prasowe wyraźnie to przewiduje, bądź w wypadku naruszeń przez to prawo przewidzianych przez wskazanie osób odpowiedzialnych. ( ) Zakazane są publikacje prasowe, przedstawienia i wszelkie inne wystąpienia przeciw dobrym obyczajom. ( ) Konstytucja Norwegii (1814 r.) Art Wolność prasy winna być zachowana. Żadna osoba nie może być ukarana za jakikolwiek utwór, niezależnie od tego, jaka jest jego zawartość, do którego wydrukowania lub opublikowania ona się przyczyniła, chyba że celowo i wyraźnie sama okazała lub zachęcała innych do nieprzestrzegania prawa, obrazy religii, moralności lub władz konstytucyjnych lub do oporu wobec ich decyzji, lub uczyniła fałszywe i zniesławiające zarzuty przeciw komukolwiek. Każdy winien być wolny w wyrażaniu swoich myśli szczerze o zarządzaniu państwem lub na jakikolwiek inny temat. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. Art Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. 84

5 2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej. Na podstawie: R. Bartoszcze, Gwarancje wolności wypowiedzi w Europie Zachodniej, Kraków 1995 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Trybunał orzekł 1. Europejski Trybunał Praw Człowieka podtrzymał zakaz rozpowszechniania w Wielkiej Brytanii książki The Little Red Schoolbook, uznanej za zawierającą elementy pornograficzne, nie uwzględniając faktu, że ta sama książka była rozpowszechniana w innych krajach bez żadnych ograniczeń. Widać więc, że celem nie jest całkowite ujednolicenie europejskiego prawa, lecz ustanowienie standardów i pozostawienie krajom pewnej swobody w określaniu tego, co dopuszczalne. Trybunał uznał, że szczególnie w sprawach ochrony moralności publicznej i nieletnich władze krajowe mają większy margines swobody i oceniania, jakie środki są konieczne w społeczeństwie demokratycznym. 2. Sunday Times zaskarżył do Trybunału orzeczenie sądu brytyjskiego, zakazujące publikacji artykułu, który zdaniem władz mógł wpłynąć na toczące się jeszcze postępowanie sądowe. Trybunał uznał, że doszło do naruszenia prawa, ponieważ chociaż środki podjęte przez władze były przewidziane prawem pozostało kwestią sporną, czy były one konieczne w społeczeństwie demokratycznym. Wyrok Trybunału był korzystny dla mediów, gdyż potwierdził wyższość zasady swobody wypowiedzi i odrzucił koncepcję, iż wolność ta może być dowolnie ograniczana ze względu na potrzeby bezpieczeństwa narodowego i innych wyjątków zawartych w art. 10 ust. 2 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. 3. Do Trybunału zaskarżono wydany przez angielskie władze zakaz sprzedaży wspomnień szpiega brytyjskiego na terenie Wielkiej Brytanii, mimo że książka ta była sprzedawana w wielu krajach. W rezultacie wniesionych skarg Trybunał orzekł, że aby wprowadzić jakieś ograniczenie wolności wypowiedzi państwo musi udowodnić, że restrykcje takie są nie tylko przewidziane prawem, ale i konieczne, to znaczy zostały zastosowane w sposób uzasadniony. Istotnym elementem werdyktu było uznanie, że konieczność ta musi być wykazana w sposób przekonujący. Uznano, że rząd musi w każdym przypadku udowodnić, iż w razie ujawnienia materiałów dojdzie do naruszenia interesu publicznego. Stwierdzono, że rząd brytyjski nie miał uzasadnionych podstaw do takiej decyzji, skoro książka została wcześniej opublikowana w innych krajach. W takim przypadku prawo prasy i obywateli do przekazywania i uzyskiwania informacji i opinii przeważa nad dążeniami rządu brytyjskiego do wstrzymania rozpowszechniania książki. 4. Europejski Trybunał odrzucił twierdzenia rządu Irlandii, że zakaz rozpowszechniania informacji o legalności zabiegów przerywania ciąży poza granicami Irlandii wynika z potrzeby ochrony moralności publicznej. Trybunał uznał, że kobiety mają prawo do informacji o tym, gdzie dokonuje się legalnie aborcji i co należy zrobić, aby tam wyjechać. 85

6 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Prawda czy fałsz? Przeczytaj kolejno podane niżej zdania i zdecyduj, czy są prawdziwe czy fałszywe. Przy każdym twierdzeniu postaw odpowiedni twoim zdaniem znak P lub F. 1. Wolność wypowiedzi uznawana jest powszechnie za nieodłączny element demokracji konstytucyjnej. 2. Wolność wypowiedzi, oprócz tego że jest zapisana w konstytucjach poszczególnych państw, gwarantowana jest także przez międzynarodowy system ochrony praw człowieka. 3. Konwencje międzynarodowe nie pozostawiają władzom krajowym żadnej swobody w ograniczaniu wolności słowa. 4. Wszelkie kodeksy etyki dziennikarskiej grożą ograniczeniem wolności słowa. 5. Społeczność międzynarodowa stoi na stanowisku absolutnej wolności prasy. 6. Władze nie posiadają innej możliwości wpływania na informacje rozpowszechniane przez środki masowego przekazu oprócz cenzury prewencyjnej. 7. Rozbudowany system tajemnicy państwowej uniemożliwia mediom pełnienie ich funkcji informacyjnej. 86