STOWARZYSZENIE Rynek ziemi EKONOMISTÓW rolniczej w Polsce ROLNICTWA na tle innych krajów I AGROBIZNESU Unii Europejskiej Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt 2 119 Jacek Maœniak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie RYNEK ZIEMI ROLNICZEJ W POLSCE NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ THE AGRICULTURE LAND MARKET IN POLAND AGAINST A BACKGROUND OF EUROPEAN UNION COUNTRIES S³owa kluczowe: rynek ziemi rolniczej, zasoby ziemi rolniczej, dzier awa ziemi, ceny ziemi, czynsze dzier awne Key world: agriculture land market, agriculture land resource, land lease, land prices, leasehold rents Synopsis. Celem artyku³u jest analiza porównawcza rynku ziemi rolniczej w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej. Analiza wykaza³a, e rolnictwo polskie charakteryzuje siê znacznym potencja³em ziemi oraz relatywnie niskimi jej cenami i czynszami dzier awnymi. We wszystkich nowych krajach UE ziemia by³a znacznie tañsza ni w krajach UE-15. W Polsce dzier awa nie by³a popularn¹ form¹ pozyskiwania gruntów rolnych, gdy obejmowa³a tylko 16% ich powierzchni. Dla porównania, w Belgii, Francji, Niemczech i u rolnicy u ytkowali w formie dzier awy od 54 do 68% gruntów. Wstêp Zasób ziemi rolniczej oraz sposób jej u ytkowania stanowi wa ny element oceny potencja³u produkcyjnego rolnictwa. W szczególnoœci wi¹ e siê to z ukszta³towan¹ relacj¹ ziemi w stosunku do pozosta³ych czynników produkcji kapita³u i pracy. Przep³yw ziemi pomiêdzy gospodarstwami rolnymi, pozwalaj¹cy na poprawê tych relacji, zale y od sprawnoœci funkcjonowania rynku ziemi. Celem artyku³u jest analiza porównawcza rynku ziemi rolniczej w Polsce na tle pozosta³ych krajów Unii Europejskiej. Zakres analizy obejmuje: charakterystykê zasobów ziemi rolniczej i liczbê ich u ytkowników, formy w³adania gruntami rolnymi oraz ceny ziemi rolniczej i czynsze dzier awne. Badaniem objêto 25 krajów, tworz¹cych od 1 maja 24 r. Uniê Europejsk¹. Charakterystyki rynku ziemi w tych krajach dokonano w oparciu o dane g³ównie z roku 24, jednak ze wzglêdu na dostêpnoœæ danych analizê rozszerzono równie na lata wczeœniejsze. Zasoby ziemi rolniczej i liczba u ytkowników Wœród krajów Unii Europejskiej (UE) nale y do grupy pañstw posiadaj¹cych najwiêksze zasoby ziemi rolniczej. Wed³ug danych Komisji Europejskiej w 24 r. na terenie UE, obejmuj¹cej 25 pañstw cz³onkowskich, ³¹czna powierzchnia u ytków rolnych wynosi³a 162,4 mln ha. W Polsce znajdowa³o siê 16,3 mln ha, co stanowi³o ok. 1% ³¹cznej powierzchni u ytków rolnych w UE (rys. 1). Znacznie wiêksz¹ powierzchniê u ytków rolnych mia³y tylko (29,6 mln ha) i (25,2 mln ha). Zasoby ziemi rolniczej w tych krajach stanowi³y odpowiednio 18 i 16% zasobów tego czynnika produkcji w UE. W krajach takich, jak:, i W³ochy zasoby ziemi rolniczej by³y podobne jak w Polsce. Powierzchnia u ytków rolnych w tych krajach kszta³towa³a siê w granicach 13-17 mln ha, co stanowi³o 8-1% u ytków rolnych w UE.
12 J. Maœniak u ytki rolne [tys. ha] 3 25 2 15 1 5 u ytki rolne u ytki rolne na na 11 gospodarstwo Portugalia Czechy Austria Rysunek 1. Zasoby u ytków rolnych w krajach UE w 24 r. Œrednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwie wg danych z 23 r. ród³o: Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 25. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, 26; obliczenia w³asne. Estonia Cypr Malta 8 7 6 5 4 3 2 1 u ytki rolne na 1 gospodarstwo [ ha] Pod wzglêdem powierzchni u ytków rolnych przypadaj¹cych na 1 mieszkañca przoduj¹ (1,1 ha), (,73 ha ), otwa (,68 ha) i (,62 ha) 1. Najmniejsza powierzchnia u ytków rolnych przypada na jednego mieszkañca w takich krajach, jak: Malta, i, gdzie wskaÿnik ten kszta³towa³ siê odpowiednio:,3,,12 i,13 ha. W Polsce wskaÿnik ten wynosi³,42 ha, podczas gdy œrednio w ca³ej UE by³o to,36 ha. Œrednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwie w Polsce, która w 23 roku wynosi³a 6,6 ha, jest jedn¹ z najni szych w UE. WskaŸnik ten dla ca³ej UE wynosi³ blisko 15,8 ha, zatem statystycznie, œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce by³a ponad 2-krotnie mniejsza od œredniej powierzchni gospodarstwa w UE-25. Mniejsza ni w Polsce œrednia powierzchnia gospodarstwa wystêpowa³a tylko w takich krajach, jak: Malta (1, ha), Cypr (3,5 ha), (4,8 ha), Wêgry (5,6 ha) i S³owenia (6,3 ha), a we W³oszech by³a podobna jak w Polsce 6,7 ha. Œrednio najwiêksze obszarowo gospodarstwa rolne wystêpowa³y w: Czechach, Wielkiej Brytanii, Danii i u. Powierzchnia u ytków rolnych przypadaj¹ca na 1 gospodarstwo kszta³towa³a siê tam w przedziale 52 79 ha, zatem by³a ona kilkakrotnie wiêksza ni w Polsce, a w przypadku Czech nawet 12-krotnie wiêksza. Pewn¹ specyfik¹ pod wzglêdem powierzchni u ytków rolnych w gospodarstwie (z wyj¹tkiem Czech i S³owacji) odznacza³y siê kraje, które wst¹pi³y do UE w 24 r. Œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w tej grupie pañstw wynios³a niewiele ponad 9 ha, podczas gdy w UE przed jej rozszerzeniem (UE-15) powierzchnia ta wynios³a blisko 2 ha. Dzier awa ziemi rolniczej Dzier awa jest form¹ u ytkowania gruntów, która pozwala na zwiêkszenie obszaru gospodarstwa rolnego bez koniecznoœci zakupu ziemi. Ma to szczególne znaczenie w warunkach wysokich cen ziemi. W 1997 r., wœród 15 krajów UE dzier awa najbardziej rozpowszechniona by³a w Belgii, Francji, Niemczech i u (rys. 2). Rolnicy u ytkowali tam w formie dzier awy od 54 do 68% gruntów. W Polsce, na tle krajów UE-15, dzier awa nie by³a popularn¹ form¹ pozyskiwania gruntów rolnych, gdy obejmowa³a tylko 16% ich powierzchni. W mniejszym stopniu wykorzystywana by³a dzier awa jedynie w rolnictwie irlandzkim, gdzie dzier awiono tylko 13% gruntów. Ró nice pomiêdzy krajami UE, w zakresie udzia³u dzier awy w u ytkowaniu gruntów, wynikaj¹ z odmiennych czynników ekonomicznych, politycznych i instytucjonalnych wystêpuj¹cych w poszczególnych krajach [Swinnen 22]. Do rozpowszechnienia siê dzier awy w istotny sposób przyczyni³y siê m.in. wzrost podatków maj¹tkowych oraz zmiany w prawie rolnym, przyznaj¹ce wiêksze uprawnienia dzier awcom. 1 Na podstawie, jak na rys. 1.
Rynek ziemi rolniczej w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej 121 % 7 6 5 4 3 2 1 Fra ncja Portugalia Austria Rysunek 2. Udzia³ dzier awy w u ytkowaniu ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 1997 r. Dane dla Polski dotycz¹ indywidualnych gospodarstw rolnych w 22 r. ród³o: Farm structure. Historical results surveys from 1966/67 to 1997. European Commission, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2; Przemiany agrarne. Powszechny Spis Rolny 22. GUS, Warszawa. Ceny ziemi rolniczej i czynsze dzier awne Elementem charakteryzuj¹cym rynek ziemi jest cena. Wyra aæ ona mo e zarówno koszt nabycia ziemi, jak i op³atê za jej u ytkowanie (czynsz). Na rysunku 3 przedstawiono ceny ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 24 r. Wynika z niego, e w krajach cz³onkowskich UE ceny gruntów rolnych by³y znacznie zró nicowane. Mo na równie zauwa yæ, e w nowych krajach UE, w tym równie w Polsce, ziemia by³a znacznie tañsza ni w krajach UE-15. W tych pierwszych ceny waha³y siê w przedziale 46-1 463 EUR za 1 ha, natomiast w tych drugich pomiêdzy 2455 do 53 297 EUR za 1 ha. Wœród krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej najdro sza ziemia by³a w Polsce (1463 EUR/ha). W starej UE najwy sze ceny ukszta³towa³y siê w u (53 297 EUR/ha) i Holandii (29 3 EUR/ha). W krajach tych ziemia by³a znacznie dro sza ni w pozosta³ych, w których to ceny nie przekracza³y poziomu 2 EUR za 1 ha. W krajach, takich jak:, i wartoœæ rynkowa ziemi rolniczej by³a stosunkowo niska i mieœci³a siê w przedziale 2455-5197 EUR/ha. EUR/ha 6 5 4 3 2 1 Rysunek 3. Ceny ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 24 r. [EUR/ha] Dla Belgii, Francji, Holandii i Polski ceny gruntów ornych; dla Grecji ceny gruntów nawadnianych z 23 r.; dla Niemiec i W³och dane z 21 r., Francji 22 r., a 1999 r.; ceny w Wielkiej Brytanii dotycz¹ wy³¹cznie Anglii. ród³o: Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 25. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, 26; Poczta W., 23: Rolnictwo polskie w przededniu integracji z Uni¹ Europejsk¹. Wyd. AR im. A. Cieszkowskiego, Poznañ, s. 21.
122 J. Maœniak EUR/ha 5 4 3 2 1 Austia Malta Rysunek 4. Czynsze za dzier awê ziemi rolniczej w wybranych krajach UE w 24 r. [EUR/ha] Dla Polski czynsze za grunty dzier awione od ANR w 23 r., obliczone na podstawie obwieszczenia Prezesa GUS w sprawie œredniej krajowej ceny skupu pszenicy w II pó³roczu 22 r. (M.P. 23 nr 6 poz. 95) i w I pó³roczu 23 r. (M.P. 23 nr 37 poz. 547) ród³o: Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 24. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, 25; Raport z dzia³alnoœci ANR w 23 r.; obliczenia w³asne. Porównuj¹c ceny u ytkowania ziemi w wybranych krajach mo na ponownie odnotowaæ fakt, e w krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej poziom czynszów dzier awnych by³ znacznie ni szy ni w UE-15 (rys. 4). W Polsce, Litwie, S³owacji i na Wêgrzech za u ytkowanie 1 ha ziemi p³acono od 13 do 45 EUR. W 15 krajach by³ej UE czynsze dzier awne by³y znacznie wy sze i kszta³towa³y siê w granicach 18-477 EUR/ha. W Grecji, Holandii i Danii za dzier awê gruntów rolnych p³acono najwiêcej od 311 do 477 EUR za 1 ha. Najni sze czynsze mieœci³y siê w granicach 18 158 EUR za 1 ha. Tyle p³acili za u ytkowanie ziemi rolnicy w Szwecji, Francji i Finlandii. Wysokie ceny ziemi i czynsze dzier awne w krajach UE-15 s¹ skutkiem wzglêdnie ma³ych zasobów ziemi oraz wysokich dop³at do rolnictwa, w wyniku których nastêpuje oprócz wzrostu dochodów producentów rolnych wzrost cen ziemi i innych czynników produkcji [Bureau 22, Ciaian, Swinnen 25]. Podsumowanie Dokonana powy ej analiza porównawcza wykaza³a, e rolnictwo polskie, na tle innych krajów UE, charakteryzuje siê znacznym potencja³em ziemi oraz relatywnie niskimi jej cenami. W Polsce znajdowa³o siê ok. 1% ³¹cznej powierzchni u ytków rolnych w UE. Znacznie wiêksz¹ powierzchniê u ytków rolnych mia³y tylko (18%) i (16%). W krajach cz³onkowskich UE ceny gruntów rolnych oraz czynsze dzier awne by³y znacznie zró nicowane. W nowych krajach UE, w tym równie w Polsce, ziemia by³a znacznie tañsza ni w UE-15. W roku 24 œrednia cena ziemi rolniczej w Polsce wynosi³a 1463 EUR za 1 ha. W krajach UE- 15, w których ziemia by³a najtañsza (, i ), jej ceny by³y o 6-26% wy sze ni w Polsce, a w pozosta³ych krajach ceny te by³y wielokrotnie wy sze. Struktura u ytkowania ziemi w Polsce ukszta³towana jest jednak niekorzystnie, gdy œrednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwie w 23 roku wynosi³a 6,6 ha i jest jedn¹ z najni - szych w UE. WskaŸnik ten dla ca³ej UE wynosi³ blisko 15,8 ha. W Polsce, na tle innych krajów UE, dzier awa nie by³a popularn¹ form¹ pozyskiwania gruntów rolnych, gdy obejmowa³a tylko 16% ich powierzchni. Dzier awa najbardziej rozpowszechniona by³a w Belgii, Francji, Niemczech i u. Rolnicy u ytkowali tam w formie dzier awy od 54 do 68% gruntów.
Rynek ziemi rolniczej w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej 123 Literatura Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 25. 26: European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development. Farm structure. Historical results surveys from 1966/67 to 1997. European Commission. 2: Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. Przemiany agrarne. Powszechny Spis Rolny 22. 22: GUS, Warszawa. Poczta W. 23: Rolnictwo polskie w przededniu integracji z Uni¹ Europejsk¹. Wyd. AR im. A. Cieszkowskiego, Poznañ. Raport z dzia³alnoœci ANR w 23 r. Bureau J.C. 22: Enlargement and reform of the EU Common agricultural policy: impacts on the western hemisphere countries. Inter-American Development Bank, Washington D.C. Ciaian, P., Swinnen J.F.M. 25: Land market imperfections and agricultural policy impacts in the new EU member states: a partial equilibrium analysis. LICOS Discussion paper 158, Leuven. Swinnen J.F.M. 22: Political reforms, rural crises, and land tenure in western Europe. Food Policy nr 27, 371-394. Summary The aim of the article is the comparative analysis of agriculture land market in Poland against a background of European Union countries. The analyses showed, that the resources of agricultural land are large and the prices and leasehold rents are low in Poland. In all countries - the new members of EU the agriculture land was considerably cheaper than in EU-15 countries. In Poland the land lease was not popular form of the farms enlargement. Only 16% of agriculture land area was leased. In Belgium, France and Luxembourg the share of leased land in total area was from 54% to 68%. Adres do korespondencji: dr Jacek Maœniak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej ul Nowoursynowska 166 2-787 Warszawa tel. ( 22) 593 4 33 e-mail: masniak@alpha.sggw.waw.pl