POZIOM I STRUKTURA KOSZTÓW W EKOLOGICZNYCH I KONWENCJONALNYCH GOSPODARSTWACH OGRODNICZYCH (WYNIKI BADAÑ)

STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt 1 235 Aleksandra Kurek Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie POZIOM I STRUKTURA KOSZTÓW W EKOLOGICZNYCH I KONWENCJONALNYCH GOSPODARSTWACH OGRODNICZYCH (WYNIKI BADAÑ) LEVEL AND COST STRUCTURE IN ORGANIC AND CONVENTIONAL HORTICULTURAL FARMS (OUTCOMES OF THE SURVEY) S³owa kluczowe: produkcja owoców i warzyw metodami ekologicznymi, produkcja owoców i warzyw metodami konwencjonalnymi, bezpoœrednie koszty produkcji, poœrednie koszty produkcji, struktura kosztów Key words: organic horticultural production, conventional horticultural production, direct costs of production, indirect costs of production, cost pattern Synopis. Przeanalizowano na podstawie wyników w³asnych badañ empirycznych poziom i strukturê kosztów produkcji ponoszonych w ekologicznych i konwencjonalnych gospodarstwach ogrodniczych. Znajomoœæ kszta³towania siê kosztów produkcji jest niezbêdnym elementem oceny efektywnoœci ekonomicznej jednostek produkcyjnych oraz ich zyskownoœci, ex post i ex ante. Rozpoznano przyczyny ró nic w poziomie i randze poszczególnych sk³adników kosztów bezpoœrednich i poœrednich w badanych grupach gospodarstw. Na podstawie analizy struktury kosztów dokonano oceny wp³ywu kolejnych pozycji kosztów na wysokoœæ kosztów ca³kowitych. Wstêp Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej przez lata wspiera³a intensyfikacjê produkcji rolnej, co spowodowa³o postêpuj¹ce zanieczyszczenie rolniczej przestrzeni produkcyjnej, rosn¹ce zagro- enia zdrowia ludzi zwi¹zane ze spo ywaniem ywnoœci oraz narastaj¹ce problemy nadprodukcji. W odpowiedzi na te zagadnienia istotnie wzros³o zainteresowanie UE rolnictwem ekologicznym, co znajduje odzwierciedlenie w bud ecie Wspólnoty. Przeorientowanie WPR w kierunku zmniejszenia intensywnoœci produkcji roœlinnej zapocz¹tkowano w latach 1985-1992, kiedy mechanizmy rynkowe uzupe³niono o aspekty przestrzenne i œrodowiskowe [Adamowicz 2006]. Rosn¹ca œwiadomoœæ ekologiczna konsumentów oraz za³amania na rynku artyku³ów rolnospo ywczych, budz¹ce nieufnoœæ do bezpieczeñstwa zdrowotnego ywnoœci, spowodowa³y gwa³towny wzrost popytu na ywnoœæ ekologiczn¹. Szybsza dynamika wzrostu popytu nad wzrostem poda y tej ywnoœci zarówno w skali kraju, jak i w ca³ej UE, wskazuje na potrzebê oceny aspektów ekonomicznych prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej metodami ekologicznymi na tle produkcji konwencjonalnej. Wskazówk¹ dla nowych krajów cz³onkowskich UE mo e byæ zaobserwowany w latach 2004-2006 proces przesuwania bazy produkcyjnej przemys³u ywnoœci ekologicznej z krajów o wy szych kosztach produkcji (g³ównie kosztach pracy) do krajów, gdzie te koszty s¹ ni sze (krajów UE-10). Polska ma sprzyjaj¹ce uwarunkowania rozwoju rolnictwa ekologicznego ze wzglêdu na absolutne i strukturalne nadwy ki pracy, walory œrodowiskowe i warunki zbytu [Zalewa 2008]. Podstawowym kryterium oceny sposobu prowadzenia dzia³alnoœci produkcyjnej jest efektywnoœæ ekonomiczna, której miar¹ jest stosunek uzyskiwanych efektów do poniesionych nak³adów [Kurek 2008]. Dlatego te w pracy podjêto problem kosztów produkcji. Dokonano analizy ich poziomu i struktury w ekologicznych i konwencjonalnych gospodarstwach ogrodniczych. Metodologia badañ Porównuj¹c poziom i strukturê kosztów ekologicznej i konwencjonalnej produkcji rolnej pos³u- ono siê badaniami w³asnymi, które przeprowadzono w dwóch grupach producentów owoców i/ lub warzyw z województwa lubelskiego od lipca 2007 r. do lipca 2008 r. Przy doborze próby badawczej

236 Aleksandra Kurek przyjêto za³o enie, e producenci ekologicznych owoców i/lub warzyw musz¹ posiadaæ certyfikat co najmniej od 2002 r. Obydwie próby badawcze by³y reprezentatywne dla populacji generalnych (próba gospodarstw ekologicznych liczy³a 53 jednostki i by³a reprezentatywna ze wzglêdu na podobieñstwo struktur próby i populacji generalnej, zaœ próba gospodarstw konwencjonalnych liczy³a 30 podmiotów i by³a reprezentatywna z uwagi na losowy dobór próby i jej dostateczn¹ liczebnoœæ). Przeprowadzono badania w 15 z 16 powiatów, gdzie zlokalizowane by³y gospodarstwa ekologiczne spe³niaj¹ce przyjête kryteria oraz najwiêcej wype³nionych kwestionariuszy pochodzi³o z powiatów, gdzie gospodarstwa te wystêpowa³y najliczniej (z: lubartowskiego, bi³gorajskiego, ³êczyñskiego i tomaszowskiego). Badane gospodarstwa konwencjonalne zlokalizowane by³y w 6 powiatach województwa, przy czym najliczniej wystêpowa³y w powiecie bi³gorajskim i opolskim. Zakres czasowy badañ rozpoczyna³ siê w roku, w którym producent dowiedzia³ siê o rolnictwie ekologicznym, a skoñczy³ na 2007 r. Dane finansowe dotycz¹ce badanych gospodarstw rolnych pochodzi³y z 2006 r. Autorka przeprowadzi³a badania osobiœcie metod¹ wywiadu indywidualnego w 83% gospodarstw. Pozostali producenci rolni samodzielnie wype³nili kwestionariusze i odes³ali je poczt¹. Nie zaobserwowano ró nic w odpowiedziach respondentów odsy³aj¹cych kwestionariusze drog¹ pocztow¹ w stosunku do odpowiedzi w kwestionariuszach wype³nionych podczas wywiadów. Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych Badane gospodarstwa konwencjonalne mia³y nieco lepsze uwarunkowania organizacyjno-produkcyjne prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej ni analizowane gospodarstwa ekologiczne, co mog³o wp³yn¹æ na obni kê kosztów produkcji, wzrost efektywnoœci, a tak e op³acalnoœci produkcji. Uwarunkowania te tworz¹ przede wszystkim (tab. 1, rys. 1): wiêksza powierzchnia gospodarstw konwencjonalnych, wiêkszy udzia³ gospodarstw du ych (powy ej 30 ha UR), nieco lepsze gleby, nieco korzystniejszy roz³óg gruntów, wiêkszy udzia³ plantacji trwa³ych owoców w ogólnej powierzchni UR, wiêksza powierzchnia plantacji trwa³ych owoców w przeliczeniu na jedno gospodarstwo, wiêkszy udzia³ sadów w powierzchni plantacji trwa³ych owoców, wiêkszy udzia³ roœlin przemys³owych (tytoniu, buraków cukrowych i rzepaku) w ogólnej powierzchni UR, mniejszy udzia³ trwa³ych u ytków zielonych (TUZ) w ogólnej powierzchni UR. Znacznie wiêksza by³a tak e skala produkcji zwierzêcej, w tym zw³aszcza wieprzowiny, w analizowanych gospodarstwach konwencjonalnych. Pozosta³e charakterystyki produkcyjne i organizacyjne badanych gospodarstw mo na uznaæ za podobne. Producenci rolni z województwa lubelskiego stosuj¹cy metody ekologiczne specjalizowali siê w produkcji owoców i/lub warzyw ze wzglêdu na pewnoœæ zbytu tych produktów i jednoczeœnie trudnoœci ze zbytem innych produktów, zw³aszcza produktów pochodzenia zwierzêcego. Zarówno badane gospodarstwa ekologiczne, jak i konwencjonalne najczêœciej specjalizowa³y siê w produkcji: maliny, truskawki i porzeczki czarnej. Wœród warzyw najwiêksz¹ powierzchniê w badanych gospodarstwach ekologicznych zajmowa³y uprawy: cukini, fasoli, cebuli i kalafiora, zaœ w gospodarstwach konwencjonalnych broku³a, ziemniaków, cukini i marchwi. G³ówn¹ przes³ank¹ do wyboru kierunku produkcji by³ rynek zbytu, a w przypadku produkcji ekologicznej równie trudnoœci natury technologicznej. udzia³ grup obszarowych [%] JRVSRGDUVWZDÃHNRORJLF]QH JRVSRGDUVWZDÃNRQZHQFMRQDOQH ÃLÃZL FHM powierzchnia UR [ha] Rysunek 1. Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych wed³ug grup obszarowych u ytków rolnych w 2006 r. ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników w³asnych badañ empirycznych.

237 Tabela 1. Uwarunkowania organizacyjno-produkcyjne i konwencjonalnych gospodarstw rolnych w 2006 r. Wyszczególnienie analizowanych ekologicznych ekologiczne Gospodarstwa konwencjonalne Liczba gospodarstw 53,00 30,00 Œrednia powierzchnia UR [ha] 14,69 15,76 powierzchni UR objêtej certyfikatem w powierzchni UR ogó³em [%] 94,41 - WskaŸnik bonitacji gleb 0,99 1,09 WskaŸnik rozdrobnienia gospodarstwa [ha] 1,46 1,63 Powierzchnia plantacji trwa³ych owoców [ha/1 gospodarstwo] 4,28 5,78 plantacji trwa³ych owoców w powierzchni UR ogó³em [%] 29,11 36,70 sadów w powierzchni plantacji trwa³ych owoców [%] 3,38 15,30 powierzchni upraw warzywnych w powierzchni UR ogó³em [%] 6,86 6,98 plantacji trwa³ych owoców i UR ogó³em [%] upraw warzywnych ³¹cznie w powierzchni 35,98 43,68 trwa³ych u ytków zielonych w powierzchni UR ogó³em [%] 14,65 7,92 powierzchni upraw roœlin przemys³owych w ogólnej powierzchni UR [%] 0,86 3,83 Liczba tuczników sprzedanych w ci¹gu roku na 1 gospodarstwo 5,32 22,90 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników w³asnych badañ empirycznych. Wyniki badañ w zakresie poziomu kosztów produkcji Badania empiryczne wykaza³y, e analizowane ekologiczne gospodarstwa ogrodnicze generalnie uzyska³y przewagê kosztow¹ nad gospodarstwami konwencjonalnymi. Porównuj¹c œredni poziom kosztów ca³kowitych (Kc) na 1 ha UR, czyli poœrednich i bezpoœrednich ³¹cznie, okaza³o siê, e w 2006 r. ekologiczne gospodarstwa rolne ponosi³y koszty ni sze o 34% ni gospodarstwa konwencjonalne (patrz tab. 2). Powstaje pytanie, które sk³adniki kosztów zawy aj¹ wysokoœæ kosztów ca³kowitych w konwencjonalnych gospodarstwach rolnych. Aby na nie odpowiedzieæ, przeprowadzono odrêbnie analizê kszta³towania siê kosztów bezpoœrednich i poœrednich. Tabela 2. Poziom kosztów w badanych ekologicznych ogrodniczych w 2006 r. [w przeliczeniu na 1 ha UR] Wyszczególnienie i konwencjonalnych gospodarstwach Œrednia harmoniczna dla gospodarstw ekologicznych konwencjonalnych Koszty bezpoœrednie (Kb) [z³/ha UR] 378,42 1855,20 Koszty poœrednie (Kp) [z³/ha UR] 2521,10 2531,11 K oszty ca³kowite (Kc=Kb+Kp) [ z³/ha UR] 2899,53 4386,31 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników w³asnych badañ empirycznych. Koszty bezpoœrednie O ró nicy w wysokoœci kosztów ca³kowitych na korzyœæ gospodarstw ekologicznych zadecydowa³y znacznie ni sze koszty bezpoœrednie na jednostkê powierzchni (œrednio piêciokrotnie ni - sze ni w gospodarstwach konwencjonalnych) tabela 2. W celu zidentyfikowania sk³adników kosztów bezpoœrednich, zani aj¹cych ich ³¹czn¹ wartoœæ w gospodarstwach ekologicznych, sporz¹dzono zestawienie tych sk³adników dla obydwu grup gospodarstw (rys. 2). Badane gospodarstwa ekologiczne ponosi³y znacznie ni sze nak³ady na 1 ha UR na zakup nawozów ni badane gospodarstwa konwencjonalne (œrednio trzykrotnie) rysunek 2. Ró nica ta wynika ze stosowanych metod produkcji. Rolnictwo ekologiczne opiera siê bowiem na nawozach organicznych (kompoœcie, oborniku, gnojowicy, nawozach zielonych, s³omie itd.), które pochodz¹ na ogó³ z gospodarstwa. Niskie stê enie sk³adników mineralnych oraz znaczna iloœæ wody powoduj¹, e nie op³aca siê przewo enie nawozów organicznych na zbyt du e odleg³oœci. Ponadto, w kosztach produkcji nie uwzglêdniono wartoœci samozaopatrzenia. Nawozy mineralne stosowane

238 Aleksandra Kurek SR]\FMHÃNRV]WyZÃEH]SR UHGQLFK LQQH XVáXJLÃZHWHU\QDU\MQH NU\FLH ]DNXSÃSDV] ]DNXSÃ]ZLHU] W SU]\JRWRZDQLHÃGRÃVSU]HGD \ VXV]HQLH PDWHULDáÃVLHZQ\ÃLÃVDG]HQLDNL URGNLÃRFKURQ\ÃUR OLQ QDZR]\ JRVSRGDUVWZD NRQZHQFMRQDOQH JRVSRGDUVWZD HNRORJLF]QH Z\VRNR üãsrv]f]hjyoq\fkãvnádgqlnyzãnrv]wyzã>]ákd@ Rysunek 2. Struktura kosztów bezpoœrednich w badanych ekologicznych i konwencjonalnych gospodarstwach ogrodniczych w 2006 r. [w przeliczeniu na 1 ha UR] ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników w³asnych badañ empirycznych. s¹ w rolnictwie ekologicznym jedynie do uzupe³nienia nawo enia organicznego [Szymona 1997]. Mog¹ byæ stosowane jedynie te nawozy mineralne (fosforowe i potasowe), które znajduj¹ siê na liœcie nawozów dozwolonych w rolnictwie ekologicznym, prowadzonej przez Instytut Uprawy Nawo- enia i Gleboznawstwa w Pu³awach. Producenci musz¹ uzasadniæ u ycie nawozów mineralnych (zw³aszcza potasowych) analiz¹ gleby. Inspektor przeprowadzaj¹cy coroczn¹ kontrolê w gospodarstwie ekologicznym na potrzeby certyfikacji mo e, poza kart¹ upraw zabiegów agrotechnicznych, za- ¹daæ dokumentów analizy gleby. Producenci rolni stosuj¹cy metody ekologiczne, musz¹ spe³niaæ wymagania w zakresie niestosowania azotowych nawozów sztucznych równie po to, aby utrzymaæ swoich odbiorców, którzy wybiórczo, na poziomie ch³odni, przeprowadzaj¹ badania produktów na zawartoœæ azotanów i azotynów. Ni sze koszty zakupu nawozów w gospodarstwach ekologicznych s¹ zatem pochodn¹ szerokiego wykorzystania gospodarskich nawozów organicznych, braku mo liwoœci stosowania azotowych nawozów sztucznych oraz mo liwoœci stosowania nawozów potasowych i fosforowych w znacznie ograniczonych dawkach (w porównaniu do gospodarstw konwencjonalnych). W gospodarstwach ekologicznych gleba wzbogacana jest naturalnie w azot, przede wszystkim przez zastosowanie roœlin motylkowych, co wi¹ e siê z ponoszeniem dodatkowych wydatków na zakup materia³u siewnego. Jednak wydatki na 1 ha UR, ponoszone na zakup materia³u siewnego i sadzeniaków, w badanych gospodarstwach konwencjonalnych okaza³y siê nieznacznie ni sze (o 26%) ni w badanych gospodarstwach ekologicznych (rys. 2). Kolejnym czynnikiem determinuj¹cym koszty bezpoœrednie w badanych grupach gospodarstw by³o odmienne podejœcie do ochrony roœlin, które skutkowa³o znacznie ni szymi kosztami zakupu œrodków ochrony roœlin na 1 ha UR w gospodarstwach ekologicznych ni w gospodarstwach konwencjonalnych (jedenastokrotnie ni szymi) rysunek 2. W gospodarstwach ekologicznych wiêcej uwagi poœwiêca siê profilaktyce, staraj¹c siê usun¹æ przyczyny inwazji chwastów, chorób czy szkodników. Dopiero, jeœli dzia³ania profilaktyczne nie odnios¹ skutku, stosuje siê bezpoœrednie zwalczanie [Szymona 1997]. W przypadku chwastów, wœród dzia³añ profilaktycznych najwiêksz¹ rolê odgrywa p³odozmian. Dzia³ania zapobiegawcze polegaj¹ równie m.in. na stosowaniu siewu roœlin dobrze zacieniaj¹cych glebê, uprawie roœlin odchwaszczaj¹cych, utrzymaniu pokrycia gleby przez ca³y okres wegetacji przez roœliny uprawne lub œció³ki oraz stosowaniu materia³u siewnego wolnego od nasion chwastów. Aby zapobiec rozprzestrzenianiu siê chorób i szkodników, w gospodarstwach ekologicznych stale utrzymuje siê populacjê organizmów po ytecznych na zawy onym poziomie (np. drapie ców czy drobnych ptaków), uprawia siê odmiany odporne na choroby i szkodniki, dobiera siê terminy siewu i zabiegów pielêgnacyjnych niekorzystne dla rozwoju chorób i szkodników, stosuje siê os³ony chroni¹ce roœliny przed inwazj¹ niepo ¹danych owadów i chorób (np. foliê czy w³ókninê) itp. Œrodki ochraniaj¹ce roœliny przed chorobami stosuje siê jeszcze przed infekcj¹, rzadziej leczniczo w pocz¹tkowym okresie rozwoju choroby. W rolnictwie ekologicznym powszechne jest stosowanie wyci¹gów i gnojówek z roœlin pozyskanych w obrêbie gospodarstwa, co nie generuje istotnych dodatkowych kosztów. W gospodarstwach ekologicznych niedozwolone jest stosowanie herbicydów, odchwaszczanie wykonuje siê wy³¹cznie mechanicznie (uprawki mechaniczne, wyrywanie chwastów i odchwaszczanie p³omieniowe) [Fragstein, Niemsdoff 2006, Letourneau 2006, Tomalak i in. 2004]. Metody te zawy aj¹ jednak koszty zakupu paliwa oraz wynajmu si³y roboczej (koszty poœrednie).

239 Mineralne œrodki ochrony roœlin (wyj¹tkowo preparaty syntetyczne) s³u ¹ce do zwalczania niepo ¹danych organizmów stosuje siê wówczas, gdy zawodz¹ inne metody. Mo liwoœæ zastosowania preparatu musi byæ potwierdzona przez Instytut Ochrony Roœlin w Poznaniu i znaleÿæ siê w oficjalnym wykazie preparatów dozwolonych w rolnictwie ekologicznym. W 2006 r. zakres stosowania œrodków ochrony roœlin okreœlony by³ w za³¹czniku nr II Rozporz¹dzenia Rady (EWG) 2092/ 91 z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i œrodków spo ywczych [Rozporz¹dzenie...1991]. Producenci rolni, stosuj¹cy ekologiczne metody produkcji, musz¹ spe³niaæ wymagania rozporz¹dzenia równie po to, aby nie straciæ zaufania swoich odbiorców, którzy na poziomie ch³odni przeprowadzaj¹ badania pozwalaj¹ce okreœliæ pozosta³oœci pestycydów w produktach rolnych. Rolnictwo konwencjonalne koncentruje siê natomiast na zwalczaniu skutków inwazji chwastów, chorób czy szkodników, chemicznymi œrodkami ochrony roœlin, nie usuwaj¹c przyczyn tych problemów. Producenci stosuj¹cy konwencjonalne metody produkcji rolnej maj¹ znacznie wiêksz¹ swobodê w wykorzystywaniu chemicznych œrodków ochrony roœlin, zarówno pod wzglêdem rodzaju, jak i iloœci. St¹d te w badanych gospodarstwach konwencjonalnych œrednie wydatki na zakup œrodków ochrony roœlin (na 1 ha UR) by³y znacznie wy sze i stanowi³y 31,3% tych kosztów bezpoœrednich, a w gospodarstwach ekologicznych 13,8% kosztów. Jeœli zsumujemy wydatki na zakup nawozów i œrodków ochrony roœlin w badanych gospodarstwach, oka e siê, e ich udzia³ w kosztach bezpoœrednich by³ podobny w obydwu grupach gospodarstw i wyraÿnie dominowa³ nad innymi kosztami (w gospodarstwach ekologicznych wynosi³ 60%). Mo na zatem uznaæ, e ró nica w nak³adach na 1 ha ponoszonych na zakup nawozów oraz œrodków ochrony roœlin w obu grupach gospodarstw, mia³a najwiêkszy wp³yw na kszta³towanie siê kosztów bezpoœrednich. Doœæ du e ró nice pomiêdzy badanymi grupami gospodarstw wyst¹pi³y te w kosztach zakupu zwierz¹t oraz pasz (na 1 ha UR) rysunek 2. Wi¹za³o siê to przede wszystkim ze znacznie mniejsz¹ skal¹ produkcji zwierzêcej w gospodarstwach ekologicznych, która by³a pochodn¹ trudnoœci ze zbytem produktów pochodzenia zwierzêcego na rynku ekologicznym. Wy sze by³y tak e œrednie koszty suszenia tytoniu i/lub zió³ na 1 ha UR w gospodarstwach konwencjonalnych, co wynika³o z wiêkszej skali produkcji tytoniu. W rolnictwie ekologicznym nie ma bowiem mo liwoœci certyfikowania upraw tytoniu. W gospodarstwach konwencjonalnych ponoszono równie wiêksze koszty przygotowania produktów do sprzeda y na 1 ha UR, co by³o konsekwencj¹ wiêkszej powierzchni upraw takich gatunków warzyw, które wymaga³y obróbki rêcznej, sortowania i pakowania. O ró nicy w strukturze upraw warzyw zadecydowa³ rynek zbytu oraz dostêpnoœæ do odmian odpornych na choroby i szkodniki, szczególnie wa na w rolnictwie ekologicznym. Pozosta³e pozycje kosztów by³y tak niskie, e ró nice w ich wysokoœci pomiêdzy badanymi grupami gospodarstw nie przyczyni³y siê znacz¹co do powstania ró nic w kosztach bezpoœrednich poniesionych w tych dwóch grupach gospodarstw w 2006 r. Wyniki badañ w³asnych autorki w zakresie kosztów produkcji w ekologicznych i konwencjonalnych gospodarstwach rolnych w du ej mierze pokrywaj¹ siê z wynikami rachunkowoœci rolnej Polskiego FADN z 2004 r., zaprezentowanymi w pracy Nachtman i eka³o [2006]. W próbie badawczej wziêtej do analiz znalaz³o siê 16 gospodarstw ekologicznych typu uprawy polowe, ogrodnicze i trwa³e ³¹cznie i 274 gospodarstw tradycyjnych tego samego typu z ca³ego kraju (warzywa i owoce zajmowa³y mniejsz¹ powierzchniê UR ni w próbie badawczej autorki pracy). Zgodnie z opracowaniem wyników FADN, koszty produkcji ogó³em na 1 ha UR w analizowanych gospodarstwach ekologicznych by³y ni sze ni w gospodarstwach konwencjonalnych, przy czym widoczne ró nice zaobserwowano w kosztach bezpoœrednich, co wi¹za³o siê przede wszystkim z mniejszym zu yciem nawozów i œrodków ochrony roœlin. Opracowanie zawiera cenn¹ uwagê, i wysokie ceny nawozów i œrodków ochrony roœlin dopuszczonych w rolnictwie ekologicznym, ogranicza³y mo liwoœci ich wykorzystania przez producentów. Prowadz¹c wywiady, autorka pracy zaobserwowa³a ten problem w nielicznych gospodarstwach, co mog³o byæ spowodowane wiêkszym udzia³em w próbie badawczej du ych i œrednich gospodarstw o wy szej dochodowoœci. Kolejna uwaga dotyczy³a problemów ze zbytem produktów ekologicznych, które mog³y hamowaæ motywacjê do inwestowania w nawozy (wp³ywaj¹ce na wzrost plonów). W województwie lubelskim nie zaobserwowano takich trudnoœci w 2006 i 2007 r., przeciwnie, popyt na produkty rolnictwa ekologicznego, zw³aszcza owoce miêkkie, znacznie przewy sza³ poda.

240 Aleksandra Kurek UHPRQW\ÃELH UHPRQW\ÃELH SR]\FMHÃNRV]WyZÃSR UHGQLFK LQQH PDJD]\QRZDQLH NRQWURODÃJRVSRGDUVWZÃHNRORJLF]Q\FK XEH]SLHF]HQLDà URGNyZÃWUZDá\FK RGVHWNLÃRGÃNUHG\WyZ SRGDWNL F]\QV]ÃG]LHU DZQ\ HQHUJLDÃHOHNWU\F]QD FHÃEXG\QNyZÃLÃEXGRZOL FHÃSRMD]GyZÃPDV]\QÃL QDU] G]L XVáXJLÃPHFKDQL]DF\MQH PDWHULDá\ÃS GQHÃLÃVPDU\ VWDá\ÃQDMHPÃVLá\ÃURERF]HM GRU\ZF]\ÃQDMHPÃVLá\ÃURERF]HM JRVSRGDUVWZD NRQZHQFMRQDOQH JRVSRGDUVWZD HNRORJLF]QH Z\VRNR üãsrv]f]hjyoq\fkãvnádgqlnyzãnrv]wyzã>]ákd@ Rysunek 3. Struktura kosztów poœrednich w badanych ekologicznych i konwencjonalnych gospodarstwach ogrodniczych w 2006 r. [w przeliczeniu na 1 ha UR] ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników w³asnych badañ empirycznych. Koszty poœrednie Porównuj¹c œredni¹ wysokoœæ kosztów poœrednich na 1 ha UR w badanych gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych okaza- ³o siê, e by³y one porównywalne. Aby znaleÿæ ewentualne ró nice w poszczególnych sk³adnikach kosztów poœrednich pozycji sporz¹dzono zestawienie pozycji tych kosztów dla obydwu grup gospodarstw (rys. 3). Niewielk¹ ró nicê w wysokoœci kosztów z grupy kosztów poœrednich mo na zaobserwowaæ w wydatkach na 1 ha UR na dorywczy (sezonowy) najem si³y roboczej (rys. 3). Badani producenci, stosuj¹cy ekologiczne metody produkcji, ponosili nieco wy sze nak³ady w tym zakresie ni producenci stosuj¹cy konwencjonalne metody produkcji (œrednio o 6%). Wynika³o to z wiêkszych wydatków na wynajem si³y roboczej do odchwaszczania, co by³o podyktowane stosowan¹ metod¹ produkcji, a tak e z wiêkszego udzia³u bardziej pracoch³onnych upraw w badanych gospodarstwach ekologicznych (zw³aszcza truskawek), co by³o spowodowane g³ównie sytuacj¹ na rynku. Wydatki ponoszone na sezonowy najem si³y roboczej by³y pierwsz¹ co do wielkoœci pozycj¹ kosztów poœrednich i stanowi³y ok. 50% tych kosztów w obu grupach gospodarstw. Ró nice na niekorzyœæ gospodarstw ekologicznych zaobserwowaæ mo na tak e w wysokoœci kosztów na 1 ha UR na zakup materia³ów pêdnych i smarów. By³y one wy sze œrednio o 34% w gospodarstwach ekologicznych (rys. 3). O tej ró nicy zadecydowa³a metoda produkcji, gdy w rolnictwie ekologicznym, w wiêkszym stopniu wykorzystuje siê pracê mechaniczn¹ w walce z chwastami. Gospodarstwa konwencjonalne stosuj¹ w zamian œrodki chemiczne. Wydatki ponoszone na zakup materia³ów pêdnych i smarów by³y drug¹ co do wielkoœci pozycj¹ kosztów poœrednich i stanowi³y 18,4% tych kosztów w gospodarstwach ekologicznych i 13,7% w gospodarstwach konwencjonalnych. Wydatki na 1 ha zwi¹zane z bie ¹cymi remontami pojazdów, maszyn i narzêdzi, z korzystaniem z us³ug mechanizacyjnych, ze zu yciem energii elektrycznej (w dzia³alnoœci rolniczej i domu mieszkalnym ³¹cznie), z podatkami (rolnym, leœnym i od œrodków transportu) oraz ubezpieczeniem œrodków trwa³ych by³y nieco ni sze w gospodarstwach ekologicznych ni konwencjonalnych. Koszty bie ¹cych remontów budynków i budowli oraz czynsze dzier awne w przeliczeniu na 1 ha UR by³y natomiast wy sze w analizowanych gospodarstwach ekologicznych. W 2006 r. koszty zwi¹zane ze sp³at¹ kredytów by³y znacznie, bo a 2,5-razy wy sze w gospodarstwach konwencjonalnych ni w gospodarstwach ekologicznych. Odsetek gospodarstw, które by³y zad³u one w 2006 r. by³ w obydwu grupach podobny (wynosi³ ok. 50-60%). Zatem mo na przypuszczaæ, e producenci stosuj¹cy konwencjonalne metody, zaci¹gali kredyty na wiêksz¹ kwotê i/lub z wy szym ich oprocentowaniem. Prawdopodobnie producenci ci byli bardziej sk³onni do ryzyka zwi¹zanego z finansowaniem swojej dzia³alnoœci rolniczej kredytem. W 2006 r. tylko w jednym gospodarstwie konwencjonalnym zatrudniona by³a osoba na sta³e, zatem koszt ten nie wyst¹pi³ w badanych gospodarstwach ekologicznych (rys. 3). Gospodarstwo to by³o du e (51,6 ha) i prowadzi³o zarówno produkcjê owoców i warzyw, jak i zbo a (g³ównie kukurydzy) oraz produkcjê zwierzêc¹ na doœæ du ¹ skalê. Koszty magazynowania wyst¹pi³y równie tylko w gospodarstwach konwencjonalnych, gdy tylko ci badani producenci korzystali w 2006 r. z w³asnych ch³odni. Posiadanie ch³odni podyktowane by³o przede wszystkim organizacj¹ zbytu. Badani producenci, którzy posiadali ch³odnie, sprzedawali swoje produkty na rynkach hurtowych (które

241 nale ¹ do rynku œwie ego, co wi¹ e siê z wiêkszymi wymaganiami jakoœciowymi), zajmowali siê produkcj¹ jab³ek na cele konsumpcyjne na du ¹ skalê (sprzedawali je równie poza sezonem), posiadali umowy ze szpitalami, szko³ami i hipermarketami na dostawê warzyw przez ca³y rok oraz sprzedawali swoje produkty (zw³aszcza owoce miêkkie) na rynkach znacznie oddalonych od po³o enia gospodarstwa. Koszty kontroli ponoszone by³y tylko w tych gospodarstwach, które utrzymywa³y certyfikat rolnictwa ekologicznego. Nale y zaznaczyæ, e analizowane grupy gospodarstw rolnych mia³y odmienn¹ strukturê pod wzglêdem lokalizacji, a ceny wynajmu si³y roboczej, wysokoœæ czynszów dzier awnych, wysokoœæ podatków czy ceny us³ug mechanizacyjnych ró ni³y siê w zale noœci od po³o enia gospodarstwa. Zatem ró nice w ponoszonych kosztach pomiêdzy badanymi gospodarstwami ekologicznymi i konwencjonalnymi wynika³y równie z tego, e by³y one rozmieszczone przestrzennie w inny sposób. Tabela 3. Struktura kosztów ca³kowitych w badanych ekologicznych gospodarstwach rolnych w 2006 r. [w przeliczeniu na 1 ha UR] Pozycja kosztów ca³kowitych Struktura kosztów Struktura kosztów ca³kowitych w badanych gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych by³a równie odmienna (tab. 3).W obu zbiorowoœciach gospodarstw, na pierwszym miejscu znajduj¹ siê wydatki zwi¹zane z dorywczym najmem si³y roboczej. Wynika to przede wszystkim z du ej powierzchni plantacji trwa³ych owoców i upraw warzywnych w badanych gospodarstwach (tab. 1), gdy s¹ to bardzo pracoch³onne kierunki produkcji. W gospodarstwach ekologicznych kolejne pozycje zajmuj¹: koszty zakupu materia³ów pêdnych i smarów oraz koszty nawozów. Koszty wynajmu si³y roboczej oraz materia³ów pêdnych i smarów stanowi³y a 59,7% kosztów ca³kowi- i konwencjonalnych danego sk³adnika kosztów w wartoœci kosztów ca³kowitych [%] w gospodarstwach: ekologicznych konwencjonalnych Dorywczy najem si³y roboczej 43,67 27,29 Materia³y pêdne i smary 16,03 7,89 Nawozy 6,28 12,34 Remonty bie ¹ce pojazdów, maszyn i narzêdzi 6,00 4,71 Energia elektryczna 3,83 2,79 Remonty bie ¹ce budynków i budowli 3,65 1,59 Us³ugi mechanizacyjne 3,26 2,68 Ubezpieczenia œrodków trwa³ych 3,01 2,28 Materia³ siewny i sadzeniaki 2,61 2,34 Odsetki od kredytów 2,29 3,76 Podatki 1,89 1,37 Œrodki ochrony roœlin 1,80 13,24 Kontrola w gospodarstwie ekologicznym 1,66 - Czynsze dzier awne 1,34 0,48 Zakup pasz 1,00 6,48 Inne koszty bezpoœrednie 0,37 0,16 Suszenie 0,35 1,79 Inne koszty poœrednie 0,31 0,46 Przygotowanie produktów do sprzeda y 0,21 0,76 Us³ugi weterynaryjne 0,21 0,30 Krycie 0,18 0,39 Zakup zwierz¹t 0,03 4,50 Sta³y najem si³y roboczej 0,00 1,74 Magazynowanie 0,00 0,68 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników w³asnych badañ empirycznych.

242 Aleksandra Kurek tych. Koszty zakupu œrodków ochrony roœlin zajmuj¹ dopiero 12 pozycjê, co jest g³ównie wynikiem mechanicznej walki z chwastami. W gospodarstwach konwencjonalnych drug¹ i trzeci¹ pozycjê zajmuj¹ koszty zakupu œrodków ochrony roœlin i nawozów, a dopiero czwart¹ koszty zakupu materia³ów pêdnych i smarów, co jest konsekwencj¹ stosowanej metody produkcji, w tym zw³aszcza jej intensyfikacji. Cztery pierwsze pozycje kosztów stanowi³y 60,8% kosztów ca³kowitych poniesionych w badanych gospodarstwach konwencjonalnych. Podsumowanie Podsumowuj¹c mo na stwierdziæ, e poziom i strukturê kosztów w badanych ekologicznych i konwencjonalnych gospodarstwach ogrodniczych determinowa³y przede wszystkim: kierunek produkcji, stosowana metoda produkcji i poziom jej intensyfikacji, a tak e rynek. 1. Produkcja ogrodnicza jest stosunkowo pracoch³onna, zw³aszcza ze wzglêdu na zbiór, co powoduje, e wydatki zwi¹zane z zatrudnieniem robotników rolnych w sezonie stanowi¹ du y udzia³ w kosztach ca³kowitych. 2. Najwiêksze ró nice w wysokoœci kosztów ponoszonych w produkcji ekologicznej i konwencjonalnej zaobserwowano w wartoœci zu ycia nawozów i œrodków ochrony roœlin. W wiêkszoœci badanych gospodarstw konwencjonalnych prowadzono wysokointensywn¹ produkcjê owoców i warzyw wymagaj¹c¹ wysokiego zu ycia œrodków ochrony roœlin (zw³aszcza w przypadku sadów). Produkcja ekologiczna bazowa³a natomiast na nawozach organicznych i biologicznych œrodkach ochrony roœlin. Nawet po przesuniêciu tych kosztów do kosztów pracy (rêczne odchwaszczanie), kosztów zakupu paliwa (mechaniczna pielêgnacja) i kosztów zakupu materia³u siewnego (roœlin motylkowych), nie spowodowa³y one wzrostu kosztów ca³kowitych powy ej poziomu kosztów ponoszonych w gospodarstwach konwencjonalnych. Z uwagi na wysok¹ pracoch³onnoœæ rolnictwa ekologicznego oraz przewagê mechanicznej uprawy roœlin nad stosowaniem chemii rolnej w uprawie, koszty dorywczego najmu si³y roboczej oraz zakupu materia³ów pêdnych i smarów zajmowa³y znacznie wa niejsz¹ pozycjê w strukturze kosztów ca³kowitych ni w gospodarstwach konwencjonalnych. 3. Czynnik rynkowy wp³yn¹³ g³ównie na ró nice w wysokoœci kosztów zwi¹zanych z prowadzeniem produkcji zwierzêcej. Niskie zapotrzebowanie na produkty pochodzenia zwierzêcego do 2006 r. na rynku ekologicznym spowodowa³o, e skala produkcji zwierzêcej by³a znacznie ni sza w badanych gospodarstwach ekologicznych ni konwencjonalnych, co skutkowa³o znacznie ni szymi kosztami. 4. Dalsze zmniejszanie siê poda y najemnej si³y roboczej w polskim rolnictwie, wzrost p³ac robotników rolnych oraz cen paliwa mo e stanowiæ wa n¹ barierê rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce. Du ym zagro eniem rozwoju konwencjonalnych gospodarstw ogrodniczych by³by natomiast nie tylko wzrost cen najemnej si³y roboczej i paliwa, ale równie wzrost cen nawozów i œrodków ochrony roœlin. 5. Poruszaj¹c problematykê kosztów, warto wspomnieæ o wysokich kosztach spo³ecznych (ska- enie œrodowiska, obni enie yznoœci gleby, degradacja zdrowia roœlin, zwierz¹t i ludzi), jakie wynikaj¹ z prowadzenia produkcji konwencjonalnej (zw³aszcza wysokointensywnej), a które wystêpuj¹ w bardzo ograniczonym zakresie w produkcji ekologicznej. Literatura Adamowicz M. 2006: Koncepcja trwa³ego i zrównowa onego rozwoju wsi i rolnictwa. [W:] Zrównowa ony i trwa³y rozwój wsi i rolnictwa. Adamowicz M. (red.). Prace Naukowe, Nr 38. SGGW, Warszawa, 20-22. Fragstein, Niemsdorff P. 2006: Crop agronomy in organic agriculture. [W:] Kristiansen P., Taji A., Reganold J. (ed.): Organic Agriculture. A Global Perspective. CSIRO, Collingwood, Australia, 53-82. Kurek A. 2008: Innowacje ekologiczne a efektywnoœæ ekonomiczna gospodarstw rolnych. [W:] Wp³yw zarz¹dzania procesowego na jakoœæ i innowacyjnoœæ przedsiêbiorstwa, tom I. Skrzypek E. (red.). Wyd. UMCS, Lublin, 533-549. Letourneau D. 2006: Crop protection in organic agriculture. [In:] Organic Agriculture. A Global Perspective. Kristiansen P., Taji A., Reganold J. (ed.). CSIRO, Collingwood, Australia, 93-121. Nachtman G., eka³o M. 2006: Efektywnoœæ ekonomiczna gospodarstw ekologicznych na tle konwencjonalnych w 2004 r. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4, 91-106. Rozporz¹dzenie Rady (EWG) 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i œrodków spo ywczych (Dz.Urz. WE L 198 z 22.7.1991, str. 1). Szymona J. 1997: Podstawy rolnictwa ekologicznego. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa, 27-49, 76-86.

243 Tomalak M., Lipa J.J., Krawczyk R., Korbas M. 2004: Uwarunkowania stosowania œrodków ochrony roœlin w rolnictwie ekologicznym. Materia³y dla rolników. Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu, Radom, 5-16. Wawrzyniak J. 2005: Rachunek kosztów a zarz¹dzanie w przedsiêbiorstwach ogrodniczych. Wyd.PRODRUK, Poznañ, 122-123. Zalewa J. 2008: Nowe obszary dzia³alnoœci gospodarczej rolnictwa. Roczniki Naukowe SERiA, t. X, z. 1, 494-496. Summary The article presents selected results from the research conducted in two groups of horticultural producers, using organic and conventional methods of production, in the years 2007-2008. The aim of the paper is to analyze the level of costs and the cost pattern in both organic and conventional holdings. The knowledge about the costs of production is necessary to evaluate economic effectiveness of farms and its profitability, ex post and ex ante. The author of the paper identifies differences between analyzed farms in the level and the range of particular elements of costs (direct and indirect). The impact of particular elements of costs on the level of total cost of production was evaluated on the basis of the cost structure analysis. Adres do korespondencji: mgr Aleksandra Kurek Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej Wydzia³ Ekonomiczny Instytut Zarz¹dzania i Marketingu Zak³ad Gospodarki ywnoœciowej Pl. Marii Curie-Sk³odowskiej 5 20-031 Lublin tel. 0 505 944 006 e-mail: olakurek@gmail.com