Słupskie Prace Biologiczne

Słupskie Prace Biologiczne Nr 12 ss. 125-150 2015 ISSN 1734-0926 Przyjęto: 22.10.2015 Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: 25.02.2016 OCENA FUNKCJONOWANIA UKŁADU SERCOWO- -NACZYNIOWEGO KOBIET I MĘŻCZYZN W RÓŻNYM WIEKU PO WYKONANIU REFLEKSOLOGICZNEGO MASAŻU STÓP (CZĘŚĆ II) ASSESSMENT OF FUNCTIONING OF CARDIOVASCULAR SYSTEM IN MEN AND WOMEN OF DIFFERENT AGE AFTER REFLEXOLOGICAL FOOT MASSAGE (PART II) Daniel Nowotczyński Halyna Tkachenko Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: nowotczynski_d@interia.pl ABSTRACT The aim of this study was to investigate the effects of foot reflexology massage on functioning of the cardiovascular system. For this purpose, the hemodynamic indices, i.e. Robinson's ratio, mean blood pressure, shock index, endurance index, bloodstream efficiency ratio, total peripheral blood resistance ratio were calculated. The study was conducted among men and women divided into four age groups: Group 1 Women aged 20-50 years; Group 2 Women aged 50-80 years; Group 3 Men aged 20-50 years; Group 4 Men aged 50-80 years. The range of study included measurements of systolic and diastolic pressure and pulse before each session of foot massage (at the resting period), and after the completion of reflexology session. In total, ten such session were done. The positive effect of foot reflexology massage on the cardiovascular functioning causes a reduction in the number of women with low level of cardiovascular system functioning after the last session and increasing the number of men with high level of the cardiovascular system functioning. Nevertheless, high values of bloodstream efficiency ratio were noted. It provides to increase the efficiency of the cardiovascular system after foot reflexology massage. 125

The decrease in the value of the total peripheral blood resistance ratio indicates a decrease in the partial pressure of the blood on the blood vessels, which in turn lowers blood pressure. Our studies determining the haemodynamic indices clearly show the positive effect of foot massage among men and women of all ages. Słowa kluczowe: funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, parametry hemodynamiczne, refleksologiczny masaż stóp Key words: cardiovascular system functioning, hemodynamic parameters, foot massage WPROWADZENIE Refleksoterapia jako metoda leczenia, w której wykorzystuje się takie techniki, jak masaż meridianalny czy akupunktura, znana jest w Chinach i Japonii co najmniej od 5 tys. lat (Garnuszewski 1997). Współcześnie nadal praktykowana jest w klinikach na całym świecie, a szczególnie znane są te w Osace i Szanghaju. W późniejszym czasie na podstawie wiedzy o punktach i strefach refleksyjnych na ciele człowieka zaczęły powstawać też inne metody, a wśród nich pedipresura, czyli akupresura stóp (łac. pes noga, pressus uciskać) (Nowotczyński 2004). Inna nazwa tej metody, używana w dostępnych źródłach bibliograficznych i chyba najbardziej rozpowszechniona, to refleksologia. Tłumaczymy ją jako naukę o odruchowym (refleks) oddziaływaniu na organizm ludzki poprzez masaż receptorów stóp (specjalnych stref refleksyjnych na stopach). Za ojca współczesnej refleksologii uznaje się amerykańskiego lekarza dra Williama Fitzgeralda (Cybulska 1996). Podzielił on ciało człowieka na strefy południkowe odpowiadające takim samym strefom na stopach. Każdy z południków ma swój początek na palcach stóp czy rąk. Na tej podstawie Fitzgerald wysnuł wniosek, że stopy są wiernym odbiciem ciała ludzkiego (Nowotczyński 2004) i dlatego zaliczył je do tzw. mikrostref. W dalszym czasie odkryto pozostałe mikrostrefy, jak dłonie (William Fitzgerald), małżowiny uszne (Paul Nogier), twarz (Joseph Jonas) oraz głowę (Chiao Shun Fa) (Nowotczyński 2004). Dzieło Williama Fitzgeralda kontynuowane było dzięki jego następczyni Eunice Ingham. W krótkim okresie zauważono, że masując poszczególne strefy na stopach, wyzwalano w organizmie poddawanemu zabiegowi reakcje ogólną i miejscową. Pierwsza polegała na stymulacji procesów samouzdrawiania, których przykładem może być wzmożenie krążenia krwi w naczyniach (Magiera 2012). Druga dotyczyła tylko narządu odpowiadającego danej strefie refleksyjnej. W reakcji tej wyróżnia się jednak dwa podstawowe typy oddziaływania analgetyczny (przeciwbólowy) oraz terapeutyczny (leczniczy) (Nowotczyński 2001). Działanie analgetyczne opiera się na dwóch prawach Haymana oraz Malzacka (Garnuszewski 1997, Nowotczyński 2001) zaś oddziaływanie terapeutyczne poparte jest teoriami mechaniczną, odruchową oraz hormonalną (Magiera 2012, Nowotczyński i in. 2014). Każda z nich wyjaśnia funkcję leczniczą akupresury stóp, czyli refleksologii na zgoła odmiennej zasadzie. Zanim jednak przystąpimy do masażu refleksologicznego stóp, niezbędne wydają się czynności przygotowawcze polegające na odświeżeniu stóp oraz masażu relaksacyjnym wspomnianej części ciała (Nowotczyński i in. 2014). Po tym wstępie 126

możemy oczywiście przystąpić do właściwego masażu receptorów, pamiętając o zachowaniu jednej podstawowej zasady rozpoczęcia zabiegu od receptora nerek i układu moczowego jako drogi oczyszczenia organizmu (Nowotczyński 2004). Po skończonym zabiegu wracamy do masażu relaksacyjnego, utrwalającego niejako efekt terapeutyczny. W poszczególnych przypadkach chorobowych masujemy inny zestaw receptorów (Lewandowicz 1993, Nowotczyński 2004). W badaniach własnych wykorzystano 5 spośród 67 receptorów (miejsc refleksyjnych). Są to strefy: nerek, mózgowia, splotu słonecznego, serca i klatki piersiowej (ryc. 1). Ryc. 1. Schemat miejsc refleksyjnych na stopach Fig. 1. Scheme of reflexology points on the feet Źródło: www. refleksologia.com W naszych poprzednich badaniach (Nowotczyński i in. 2014) stwierdzono obniżenie wartości ciśnienia skurczowego po 10. zabiegu masażu refleksyjnego stóp w obydwu grupach wiekowych kobiet oraz w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat. Podsumowując wartości ciśnienia rozkurczowego, wykazano tendencje spadkowe tego parametru hemodynamicznego w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp po 1. i 10. zabiegu. Odnotowano również spadek wartości średniego ciśnienia tętniczego w grupach kobiet i mężczyzn w wieku 50-80 lat. Podsumowując wartości tętna, stwierdzono tendencje spadkowe tego parametru w grupach kobiet i mężczyzn w dynamice 1. zabiegu. Zaobserwowano różnokierunkowe tendencje zmian wartości ciśnienia tętna w grupach kobiet i mężczyzn oraz zmiany w wartościach tego parametru w dynamice zabiegów 1. i 10. Najbardziej pozytywne tendencje do zmian wartości ciśnienia tętna występowały w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat w dynamice zabiegów 1. i 10. (Nowotczyński i in. 2014). Statystycznie istotny wzrost wartości objętości wyrzutowej serca (OWS) odnotowano w grupie kobiet w wieku 20-50 lat w dynamice pierwszego zabiegu. OWS 127

przed i po ostatnim zabiegu utrzymywała się na poziomie wyższym w porównaniu z wartościami sprzed zabiegu pierwszego. Stwierdzono tendencje wzrostowe: OWS w grupach kobiet i mężczyzn po zakończeniu ostatniego zabiegu refleksologicznego masażu stóp, co świadczy o zwiększeniu adaptacyjnych możliwości i wydajności układu sercowo-naczyniowego oraz dla pojemności minutowej serca i wskaźnika sercowego w grupach kobiet i mężczyzn w dynamice refleksologicznego masażu stóp, z wyjątkiem grupy mężczyzn w wieku 20-50 lat. Wartości objętości wyrzutowej serca, pojemności minutowej serca, wskaźnika sercowego i wskaźnika objętości wyrzutowej są znacznie mniejsze w grupach osób w wieku 50-80 lat w porównaniu z osobami w wieku 20-50 lat. Wykazano również statystycznie istotny wzrost tego parametru w obu grupach wiekowych kobiet (20-50 i 50-80 lat) w dynamice pierwszego zabiegu refleksologicznego masażu stóp. U mężczyzn w wieku 20-50 lat zaobserwowano stopniowe tendencje wzrostowe wartości wskaźnika objętości wyrzutowej w dynamice ostatniego zabiegu, natomiast w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat tendencje wzrostowe tego parametru w dynamice pierwszego i ostatniego zabiegu masażu stóp (Nowotczyński i in. 2014). Masaż relaksacyjny stóp ogólnie sprzyja zwiększeniu wydolności funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego u kobiet i mężczyzn w różnym wieku. Biorąc to pod uwagę, należy stwierdzić, że istnieje potrzeba przeprowadzenia dalszych badań, zwłaszcza że w poprzednich badaniach zanotowano różnokierunkowe zmiany w wartościach parametrów hemodynamicznych w różnych grupach wiekowych i u osób różnej płci. Celem niniejszej pracy jest wykazanie wpływu masażu refleksologicznego stóp na wydajność i funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego. Do tego mają posłużyć obliczenia kolejnych wskaźników hemodynamicznych: ciśnienia średniego krwi, Robinsona, wstrząsowego, wytrwałości, efektywności krwiobiegu oraz całkowitego obwodowego oporu krwi. MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY I METODY BADAŃ Badania przeprowadzono wśród kobiet i mężczyzn podzielonych na cztery grupy wiekowe: Grupa 1 kobiety w wieku 20-50 lat (n = 15); grupa 2 kobiety w wieku 50-80 lat (n = 19); grupa 3 mężczyźni w wieku 20-50 lat (n = 10); grupa 4 mężczyźni w wieku 50-80 lat (n = 11). W badaniach wykonano pomiary ciśnienia skurczowego i rozkurczowego oraz tętna przed każdym zabiegiem masażu stóp (w stanie spokoju) oraz po jego zakończeniu. Łącznie wykonano dziesięć takich zabiegów. Do analizy wykorzystano wartości parametrów hemodynamicznych uzyskane w dynamice pierwszego i dziesiątego zabiegu. Na podstawie tych pomiarów obliczano następujące parametry hemodynamiczne: średnie ciśnienie tętnicze, wskaźnik Robinsona, wskaźnik wstrząsowy, wskaźnik wytrwałości, wskaźnik efektywności krwiobiegu, całkowity obwodowy opór krwi (Robinson 1967, Guyton 2006, Olaussen i in. 2014). Otrzymane wyniki poddaliśmy analizie statystycznej (Zar 1999) z wykorzystaniem programu STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). Do określenia istotności różnic pomiędzy parametrami hemodynamiki w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku wykorzystano rangowy test statystyczny Kruskala Wallisa (p < 0,05). W celu 128

porównania różnic średnich między parametrami uzyskanymi w stanie przed i po zabiegach w grupach osób tego samego wieku zastosowano test sumy rang dla dwóch próbek U Manna Whitneya (p < 0,05). WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Wyniki badań, dotyczące oceny funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie kobiet i mężczyzn przed i po wykonaniu masażu refleksyjnego stóp, zaprezentowano na ryc. 2-10. Średnie ciśnienie tętnicze (ang. MAP, Mean Arterial Pressure) definiowane jest jako ciśnienie tętnicze w trakcie pojedynczego cyklu pracy serca (Guyton 2006). Przy szybkiej akcji serca wartość MAP jest zbliżona do średniej arytmetycznej ciśnienia skurczowego i rozkurczowego. Norma średniego ciśnienia tętniczego wynosi 75-100 mmhg. Jego wartość ma znaczenie w utrzymaniu odpowiedniej perfuzji naczyniowej, tj. zapewnieniu prawidłowego przepływu krwi przez organy. Uważa się, że przy wartościach MAP poniżej 60 mmhg ciśnienie perfuzji jest niedostateczne i dochodzi do niedotlenienia narządów (Guyton 2006). Analizując wyniki ciśnienia średniego przedstawionego na ryc. 2, można wysnuć wniosek o pewnej tendencji spadkowej, zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn, choć u mężczyzn tendencja ta jest słabiej widoczna. U kobiet w grupie wiekowej 20-50 lat wartości ciśnienia średniego wynoszą: w pierwszym zabiegu 88,50 ± 4,51 mmhg przed zabiegiem oraz 81,05 ± 4,78 mmhg po zabiegu. Natomiast w przypadku ostatniego zabiegu 86,00 ± 3,86 mmhg przed oraz 82,05 ± 3,79 mmhg po nim. W grupie kobiet w wieku 50-80 lat również zaobserwowano tendencję obniżenia średniego ciśnienia tętniczego. W przypadku pierwszego zabiegu wartości wynoszą kolejno 96,74 ± 3,21 mmhg przed zabiegiem oraz 92,72 ± 4,49 mmhg Ryc. 2. Zmiany średniego ciśnienia tętniczego (mmhg) w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 2. Alterations in the mean arterial pressure (mmhg) in groups of men and women of different age after sessions of foot reflexology massage Źródło: opracowanie własne 129

po zabiegu, zaś w przypadku ostatniego zabiegu 98,26 ± 4,20 mmhg przed nim oraz 89,50 ± 4,47 mmhg po zabiegu. W grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu zanotowano wartości średniego ciśnienia tętniczego na poziomie 93,83 ± 4,17 mmhg przed oraz 91,92 ± 4,07 mmhg po zabiegu, a w przypadku ostatniego zabiegu 93,67 ± 4,41 mmhg przed zabiegiem oraz 92,33 ± 3,67 mmhg po nim. W grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat zaobserwowano kontynuację wyżej wymienionej tendencji, co obrazują wartości z zabiegów pierwszego 102,33 ± 4,35 mmhg przed zabiegiem oraz 99,25 ± 3,03 mmhg po zabiegu oraz z ostatniego 104,57 ± 3,25 mmhg przed zabiegiem oraz 95,00 ± 3,93 mmhg po nim. Porównując grupy kobiet i mężczyzn w poszczególnych kategoriach wiekowych, widać, że różnice w spadkach pomiędzy kategoriami są tak naprawdę niewielkie. Bardziej istotne zmiany występują w obrębie każdej kategorii. Kolejnym badanym parametrem był wskaźnik Robinsona wskazujący, jaką pracę wykonuje serce. Wartości określające normę tego wskaźnika wynoszą 85-94 jednostek, a wskaźnik poniżej 70. jednostek świadczy o wysokim poziomie funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Jeśli wartość parametru wynosi 70-84 jednostek, to znaczy, że poziom układu sercowo-naczyniowego funkcjonuje powyżej normy. Natomiast gdy wynosi on 95-110 jednostek, to świadczy o pracy układu sercowo-naczyniowego poniżej normy, zaś wyniki ponad 111 jednostek informują o niskim poziomie funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego (Robinson 1967). Również w przypadku tego parametru hemodynamicznego można zaobserwować wyraźną tendencję spadkową. Obrazuje ją rycina 3 oraz kolejne obliczenia wartości dla poszczególnych kategorii płciowych i wiekowych. Analizując zmiany parametru bardziej szczegółowo, w przypadku kategorii kobiet 20-50 lat, uwidaczniają się następujące wartości: w pierwszym zabiegu 91,25 ± 0,08 przed zabiegiem oraz 85,35 ± 8,33 po nim i w ostatnim zabiegu 89,25 ± 8,32 przed Ryc. 3. Zmiany wartości wskaźnika Robinsona w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 3. Alterations in the Robinson s ratio in groups of men and women of different age after sessions of foot reflexology massage Źródło: opracowanie własne 130

oraz 84,75 ± 7,7 po zabiegu. W przypadku respondentek w wieku 50-80 lat w pierwszym zabiegu zanotowano wartości 101,59 ± 6,2 przed oraz 99,32 ± 6,31 po zabiegu, a w zabiegu ostatnim 99,09 ± 5,39 przed zabiegiem oraz 91,20 ± 5,23 po nim. W grupie mężczyzn sytuacja przedstawiała się następująco w przypadku kategorii wiekowej 20-50 lat mamy wartości: w pierwszym zabiegu 123,63 ± 12,8 przed zabiegiem oraz 109,13 ± 7,17 po nim i w zabiegu ostatnim 116,6 ± 12,81 przed oraz 117,53 ± 15,13 po zabiegu. W grupie mężczyzn 50-80 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości wynoszą odpowiednio 92,64 ± 7,87 przed oraz 89,36 ± 5,63 po zabiegu. Natomiast w ostatnim zabiegu otrzymaliśmy wartości 93,26 ± 5,9 przed zabiegiem oraz 83,93 ± 7,77 po zabiegu. Podsumowując, można stwierdzić, że największe wahania spadkowe dla wskaźnika Robinsona obserwujemy w grupach mężczyzn, zaś stosunkowo mniejsze w grupach kobiet. Na ryc. 4-7 przedstawiono procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie kobiet i mężczyzn w wieku 20-50 lat i 50-80 lat przed i po pierwszym oraz przed i po ostatnim zabiegu refleksologicznego masażu stóp. Rycina 4 obrazuje procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie kobiet w wieku 20-50 lat. A C B D Ryc. 4. Procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie kobiet w wieku 20-50 lat (n = 15) przed (A) i po pierwszym (B) oraz przed (C) i po ostatnim (D) zabiegu refleksologicznego masażu stóp Fig. 4. Percentage of various level of cardiovascular system functioning among women 20-50 years of age (n = 15) before (A) and after the first session (B) as well as before (C) and after tenth session (D) of reflexology foot massage Źródło: opracowanie własne 131

Przed pierwszym zabiegiem (ryc. 4A) największy odsetek stanowiły kobiety z układem sercowo-naczyniowym funkcjonującym powyżej i poniżej normy. Podobny odsetek dotyczący funkcjonowania omawianego układu wykazano u kobiet z poziomami: wysokim, niskim oraz normy. Po pierwszym zabiegu (ryc. 4B) zanotowano największy odsetek kobiet z funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego w granicach normy i powyżej normy. W mniejszym stopniu odsetek ten kształtował się u kobiet z układem sercowo-naczyniowym na poziomie wysokim, niskim i poniżej normy. W przypadku ostatniego zabiegu sytuacja przedstawia się następująco: przed ostatnim zabiegiem (ryc. 4C) zanotowano największy odsetek kobiet z funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego powyżej normy; mniejszy odsetek u respondentek z układem sercowo-naczyniowym pracującym w granicach normy oraz na niskim poziomie. Po zabiegu ostatnim (ryc. 4D) zanotowano największy odsetek kobiet z układem pracującym w granicach normy, a następnie taki sam odsetek kobiet z poziomami wysokim i poniżej normy. Analizując dane z ryc. 5 przedstawiającej procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie kobiet w wieku 50-80 lat przed i po pierwszym oraz przed i po ostatnim zabiegu refleksologicznego masażu stóp, można zaobserwować następujące oscylacje. Przed pierwszym zabiegiem (ryc. 5A) A B C D Ryc. 5. Procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie kobiet w wieku 50-80 lat (n = 19) przed (A) i po pierwszym (B) oraz przed (C) i po ostatnim (D) zabiegu refleksologicznego masażu stóp Fig. 5. Percentage of various level of cardiovascular system functioning among women 50-80 years of age (n = 19) before (A) and after the first session (B) as well as before (C) and after tenth session (D) of reflexology foot massage Źródło: opracowanie własne 132

zanotowano największy odsetek kobiet z funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego w granicach normy, poniżej normy oraz na niskim poziomie. Najmniej kobiet zanotowano zaś z układem pracującym na poziomie wysokim. Po pierwszym zabiegu (ryc. 5B) największy odsetek stanowią kobiety z układem sercowo-naczyniowym funkcjonującym w granicach normy i na poziomach niskim oraz w normie. Natomiast mniejszy procent zajmują respondentki z układem pracującym poniżej i powyżej normy. Przed ostatnim zabiegiem (ryc. 5C) sytuacja wyglądała następująco: najwięcej było kobiet z układem działającym w granicach normy. Poziom poniżej normy i niski wykazano u kolejnych respondentek. Natomiast najmniejszy odsetek, z poziomami powyżej normy i wysokim, stwierdzono u pozostałych pań. W sytuacji po ostatnim zabiegu (ryc. 5D) u kobiet układ sercowo-naczyniowy funkcjonował w takiej samej proporcji, po 50%, powyżej i poniżej normy. Procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat przed i po pierwszym oraz przed i po ostatnim zabiegu refleksologicznego masażu stóp przedstawiono na ryc. 6. A B C D Ryc. 6. Procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat (n = 10) przed (A) i po pierwszym (B) oraz przed (C) i po ostatnim (D) zabiegu refleksologicznym masażu stóp Fig. 6. Percentage of various level of cardiovascular system functioning among men 20-50 years of age (n = 10) before (A) and after the first session (B) as well as before (C) and after tenth session (D) of reflexology foot massage Źródło: opracowanie własne 133

Przed pierwszym zabiegiem (ryc. 6A) mamy do czynienia z największym udziałem procentowym mężczyzn o niskim poziomie funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego (75%). Mężczyźni z funkcjonowaniem wspomnianego układu w granicach normy stanowili 25%. Po pierwszym zabiegu (ryc. 6B) u połowy mężczyzn stwierdzono niski, a u jednej czwartej funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego w granicach i powyżej normy. Przed ostatnim zabiegiem (ryc. 6C) mamy do czynienia z podobną oscylacją wskaźnika jak powyżej. Natomiast po zabiegu ostatnim (ryc. 6D) u pierwszej połowy mężczyzn zanotowano funkcjonowanie układu sercowo- -naczyniowego poniżej normy, zaś u drugiej połowy na poziomie niskim. Procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat przed i po pierwszym oraz przed i po ostatnim zabiegu refleksologicznego masażu stóp przedstawiono na ryc. 7. A B C D Ryc. 7. Procentowe ujęcie różnego poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat (n = 11) przed (A) i po pierwszym (B) oraz przed (C) i po ostatnim (D) zabiegu refleksologicznego masażu stóp Fig. 7. Percentage of various level of cardiovascular system functioning among men 50- -80 years of age (n = 11) before (A) and after the first session (B) as well as before (C) and after tenth session (D) of reflexology foot massage Źródło: opracowanie własne Na ryc. 7 przedstawione zostały zmiany udziału procentowego mężczyzn w grupie wiekowej 50-80 lat pod względem wskaźnika Robinsona określającego poziom funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Przed pierwszym zabiegiem (ryc. 7A) 134

największy procentowy udział mężczyzn przypada na tych z poziomem niskim, poniżej normy i powyżej normy funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Najmniejszą część stanowili mężczyźni z wysokim poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego 14%. W sytuacji po pierwszym zabiegu (ryc. 7B) połowa procentowego udziału przypada na mężczyzn z układem sercowo-naczyniowym poniżej normy, zaś jedna czwarta na tych z układem sercowo-naczyniowym powyżej i w granicach normy. W sytuacji przed ostatnim zabiegiem (ryc. 7C) u ponad połowy mężczyzn odnotowano poziom funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego poniżej normy, u 29% w granicach normy, a wysoki poziom funkcjonowania stwierdzono tylko u 14% respondentów. W sytuacji po zabiegu ostatnim (ryc. 7D) największy udział procentowy (67%) mieli mężczyźni z funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego w granicach normy, zaś pozostałą część (33%) stanowią respondenci z wysokim poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Jak pokazują wyniki naszych badań, zabiegi refleksologicznego masażu stóp pozytywnie oddziałują na pracę układu sercowo-naczyniowego, powodując zwiększenie liczby mężczyzn z wysokim i powyżej normy funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego. Następny parametr hemodynamiczny, zwany wskaźnikiem wstrząsowym, obliczamy stosunkiem częstości pracy serca do ciśnienia skurczowego (Olaussen i in. 2014). Ten wskaźnik ocenia głębokość wstrząsu. Jego norma wynosi 0,5-0,8 jednostek. Wartości parametru bliskie 1 świadczą o stanie zagrożenia organizmu, zaś wartości ponad 1 odpowiadają utrwalonemu wstrząsowi. Wzrost wskaźnika wstrząsowego obserwuje się w stanach utraty krwi (Olaussen i in. 2014). Zmiany wskaźnika wstrząsowego w grupach kobiet i mężczyzn w dwóch kategoriach wiekowych po wykonaniu zabiegów masażu stóp pokazano na ryc. 8. Ryc. 8. Zmiany wskaźnika wstrząsowego w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 8. Alterations in the shock index in groups of men and women of different age after sessions of foot reflexology massage Źródło: opracowanie własne 135

Analizując zmiany wskaźnika wstrząsowego, można dojść do wniosku, że prezentują się one bardzo różnorodnie (ryc. 8). W grupie kobiet w wieku 20-50 lat wartości parametru wynoszą w pierwszym zabiegu 0,61 ± 0,03 przed zabiegiem oraz 0,60 ± 0,03 po zabiegu. Natomiast w przypadku ostatniego mamy do czynienia ze wzrostem wartości, co obrazują kolejne dane 0,57 ± 0,02 przed zabiegiem oraz 0,63 ± 0,03 po nim. W grupie kobiet w wieku 50-80 lat mamy podobną sytuację, co obrazują wartości w przypadku pierwszego zabiegu 0,60 ± 0,03 przed oraz 0,55 ± 0,05 po zabiegu, a w przypadku ostatniego zabiegu 0,56 ± 0,04 przed oraz 0,58 ± 0,05 po zabiegu. U mężczyzn obserwuje się w obydwu grupach tendencję zniżkową, co obrazują dane w grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat dla pierwszego zabiegu 0,75 ± 0,04 przed oraz 0,69 ± 0,04 po zabiegu i dla zabiegu ostatniego 0,69 ± 0,04 przed oraz 0,68 ± 0,06 po zabiegu. W grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat zanotowano wartości dla zabiegów: pierwszego 0,48 ± 0,02 przed oraz 0,46 ± 0,02 po zabiegu i ostatniego 0,46 ± 0,02 przed zabiegiem oraz 0,45 ± 0,02 po nim. Podsumowując, warto zaznaczyć, iż, tak jak w obydwu grupach kobiet, mamy do czynienia ze zróżnicowaniem wartości wskaźnika wstrząsowego. W przypadku grup mężczyzn wydaje się, iż tendencja spadkowa zmian jest utrwalona. Niemniej wartości parametru nigdy nie oscylują w granicach wartości 1, które wskazywałyby na stan zagrożenia ani nie wzrastają ponad wspomnianą wartość, co z kolei wskazywałoby na stan utrwalonego wstrząsu. Wskaźnik wytrwałości, jako kolejny parametr hemodynamiczny, jest stosunkiem tętna do różnicy pomiędzy ciśnieniem skurczowym i ciśnieniem rozkurczowym. Norma parametru wynosi 1,5-2,5 jednostek. Zmniejszenie wartości wskaźnika wytrwałości wskazuje na podwyższenie funkcjonalnych możliwości układu sercowo-naczyniowego, które obserwuje się przy wysiłku fizycznym, a także w czasie napięcia emocjonalnego. I odwrotnie, zwiększenie wartości wskaźnika świadczyć może o osłabieniu funkcjonalnych możliwości układu sercowo-naczyniowego. Zmiany wskaźnika wytrwałości w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na ryc. 9. 136

Obserwując zmiany w obrębie wskaźnika wytrwałości (ryc. 9), można wysnuć ogólny wniosek o tendencji spadkowej, która raczej przeważa. Przedstawiają się one następująco. W grupie kobiet w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu zanotowano wartości 1,54 ± 0,1 przed zabiegiem oraz 1,26 ± 0,09 po nim i w przypadku ostatniego zabiegu 1,27 ± 0,1 przed oraz 1,47 ± 0,11 po nim, co stanowi wyjątek od reguły spadkowej. W grupie kobiet w wieku 50-80 lat mamy sytuację potwierdzającą wyżej wspomnianą regułę. Prezentują to wartości pierwszego zabiegu 1,57 ± 0,15 przed oraz 1,15 ± 0,13 po zabiegu i dla zabiegu ostatniego 1,43 ± 0,14 przed zabiegiem oraz 1,34 ± 0,13 po nim. W grupach mężczyzn, porównując zabiegi pierwszy i ostatni, mamy do czynienia z kontynuacją tendencji zniżkowej, która w grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat przedstawia się następująco dla pierwszego zabiegu 1,91 ± 0,19 przed oraz 1,73 ± 0,15 po zabiegu i dla zabiegu ostatniego 1,66 ± 0,08 przed zabiegiem oraz 1,55 ± 0,19 po nim. W grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat zanotowano wartości dla pierwszego zabiegu 1,24 ± 0,09 przed oraz 1,12 ± 0,14 po zabiegu i dla ostatniego zabiegu (1,17±0,1) przed zabiegiem oraz (1,01±0,09) po nim. Podsumowując, należy stwierdzić, że zarówno w przypadku pierwszego, jak i ostatniego zabiegu uwidaczniają się zmiany zniżkowe, porównując stany przed i po zabiegu. Jedynym wyjątkiem są tu wartości z ostatniego zabiegu w grupie kobiet w wieku 20-50 lat. Można także stwierdzić, że wskaźnik wytrwałości albo oscyluje w granicach normy, albo blisko dolnej granicy normy, co jest szczególnie charakterystyczne dla podwyższenia funkcjonalnych możliwości układu sercowo-naczyniowego. Wskaźnik efektywności krwiobiegu to następny parametr obliczany według wzoru (ciśnienie skurczowe ciśnienie rozkurczowe) tętno. Jego norma wyznaczana jest poziomem 2400-3200 jednostek dla mężczyzn oraz 2600-3400 jednostek dla kobiet. Przy wysokich wartościach parametru mamy do czynienia z wydajnym funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego i zarazem wydajnym zużyciem energii ruchu krwi w naczyniach krwionośnych. Zmiany wskaźnika efektywności krwiobiegu w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na ryc. 10. Ryc. 10. Zmiany wskaźnika efektywności krwiobiegu w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 10. Alterations in the bloodstream efficiency index in groups of men and women of different age after sessions of foot reflexology massage Źródło: opracowanie własne 137

Zmiany w obrębie wskaźnika efektywności krwiobiegu są bardzo zróżnicowane (ryc. 10) i w zasadzie trudno jest wskazać jakąś konkretną tendencję. Dowodem na tę różnorodność są także dane liczbowe. W grupie kobiet 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu odnotowujemy wzrost wartości wskaźnika, z 3671,63 ± 339,64 przed zabiegiem do 4031 ± 292,04 po zabiegu. Ale już w przypadku ostatniego zabiegu wartości wskaźnika maleją, z 4129,88 ± 486,5 przed zabiegiem do 3688,14 ± 402,96 po zabiegu. W grupie kobiet 50-80 lat mamy podobną sytuację, na co wskazują dane z pierwszego zabiegu 4163,85 ± 416,25 przed zabiegiem oraz 4765 ± 351,61 po zabiegu wzrost i z ostatniego zabiegu 4031 ± 285,62 przed oraz 4001,50 ± 272,82 po zabiegu spadek wartości. W grupach mężczyzn sytuacja przedstawia się nieco odmiennie. W grupie 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu otrzymaliśmy następujące dane liczbowe 4981,5 ± 840,19 przed oraz 4392,75 ± 265,60 po zabiegu spadek wartości, a w przypadku ostatniego zabiegu 4848,25 ± 551,22 przed oraz 5181,5 ± 461,5 po zabiegu wzrost wartości. W grupie mężczyzn 50-80 lat odnotowaliśmy następujące dane liczbowe dla pierwszego zabiegu 3639,43 ± 393,34 przed oraz 3804,25 ± 398,49 po zabiegu wzrost wartości, a w przypadku ostatniego zabiegu 3744,29 ± 359,8 przed oraz 3826,33 ± 527,36 po zabiegu wzrost wartości. Podsumowując, trzeba zaznaczyć, iż powyższe dane, poparte odpowiednim wykresem, wskazują na niezwykle różnorodne zachowanie wskaźnika w poszczególnych grupach kobiet i mężczyzn. Niemniej przeważają wysokie wartości wskaźnika, szczególnie w przypadku ostatniego zabiegu, co jest dowodem na wydajne funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego. Całkowity obwodowy opór krwi świadczy o ciśnieniu, które wywiera krew na naczynia krwionośne w trakcie jej przepływu. Zmiany całkowitego obwodowego oporu krwi w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na ryc. 11. Ryc. 11. Zmiany całkowitego obwodowego oporu krwi w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 11. Alterations in the total peripheral blood resistance ratio in groups of men and women of different age after sessions of foot reflexology massage Źródło: opracowanie własne 138

Zarówno w grupach kobiet, jak i mężczyzn obserwuje się tendencję malejącą wartości wskaźnika. Wyjątkiem potwierdzającym tylko regułę jest grupa mężczyzn w wieku 20-50 lat, w której obserwuje się zaledwie niewielki wzrost wartości wskaźnika. Szczegółowa analiza przedstawia się następująco. W grupie kobiet w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu zanotowano dane liczbowe 1683,50 ± 153,27 przed oraz 1370,61 ± 147,39 po zabiegu, a w przypadku ostatniego zabiegu 1562,78 ± 167,99 przed oraz 1504,18 ± 195,45 po zabiegu. Grupa kobiet w wieku 50-80 lat liczbowo przedstawia się następująco: w przypadku pierwszego zabiegu 2461,58 ± 286,56 przed zabiegiem oraz 1973,79 ± 195,59 po nim, a w przypadku ostatniego zabiegu 2626,65 ± 285,96 przed oraz 2134,65 ± 225,1 po zabiegu. W grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat sytuacja przedstawia się następująco: dla pierwszego zabiegu 1356,38 ± 182,36 przed zabiegiem oraz 1399,28 ± 127,61 po nim nieznaczny wzrost wartości, a dla zabiegu ostatniego 1366,25 ± 137,53 przed oraz 1269,30 ± 51,78 po nim. W kolejnej grupie wiekowej mężczyzn zanotowano poszczególne dane: dla pierwszego zabiegu 3134,88 ± 330,07 przed oraz 2818,55 ± 233,23 po zabiegu i dla ostatniego 3193,59 ± 291,13 przed zabiegiem oraz 2679 ± 217,19 po nim. Podsumowując, można stwierdzić, iż obraz liczbowy danego wskaźnika w większości uwidacznia zmiany spadkowe. Spadek wartości całkowitego obwodowego oporu krwi świadczy o zmniejszeniu ciśnienia wywieranego przez krew na naczynia krwionośne, co może tylko świadczyć o korzystnym stanie zdrowia badanych. Prace różnych badaczy stanowiły niezbity dowód na pozytywne działanie masażu refleksyjnego stóp w przypadkach najczęściej występujących schorzeń i dolegliwości. W badaniach nad wpływem masażu refleksyjnego stóp na uśmierzenie bólu pooperacyjnego u pacjentek z chorobami piersi podzielonych na dwie grupy, z których jedna poddana była masażowi refleksyjnemu, a druga stanowiła grupę kontrolną, wykazano np. zmniejszenie odczuwania bólu pod wpływem wykonanych zabiegów, już po 5 minutach od ich wykonania (Ucuzal i Kanan 2014). Oprócz subiektywnej oceny stopnia odczuwania bólu pomiarom poddano następujące wskaźniki hemodynamiczne: ciśnienie skurczowe, ciśnienie rozkurczowe, tętno i częstotliwość oddechów, przy czym pomiarów dokonano w tym samym czasie w obydwu grupach, a wyniki porównano miedzy sobą (Ucuzal i Kanan 2014). Kolejne badania miały na celu wykazanie pozytywnego wpływu masażu refleksyjnego stóp na pacjentów z neuropatią cukrzycową. Trwały pół roku, a wnioski z pracy potwierdzone były pomiarami indywidualnego stopnia odczuwania bólu oraz pomiarami poziomu glukozy i przewodnictwa nerwowego. Stosowana terapia masażem refleksyjnym stóp była uzupełnieniem terapii klasycznej i farmakoterapii. Oprócz podanych podstawowych wskaźników obserwowano także zmiany temperatury oraz zmiany zachodzące na skórze badanych. Te obserwacje wykazały, iż terapia masażem refleksyjnym stóp wzmacnia funkcję terapii zasadniczej u badanych pacjentów (Dalal i in. 2014). Próbę kolejną przeprowadzono wśród pacjentów po zabiegu pomostowym. Chorych podzielono na dwie grupy eksperymentalną i kontrolną, przy czym tylko w pierwszej grupie wykonywano masaż refleksyjny lewej stopy przez okres 4 dni po 20 min. Wyniki wykazały, że istnieje wyraźny wpływ pozytywny refleksoterapii stóp na dolegliwości po zabiegu pomostowym (Bagheri-Nesami i in. 2013). 139

Badano także zmiany zachowania u osób z demencją starczą pod wpływem omawianego zabiegu. Test przeprowadzono w grupie 55 osób w wieku 74-103 lat. Średni wiek respondentów wynosił 86,5 lat. Badania polegały na przeprowadzeniu 10-minutowych zabiegów refleksoterapii stóp u osób z różnymi formami zachowań, a głównie z nadpobudliwością. Były one dowodem na relaksacyjne działanie zabiegów refleksoterapeutycznych, przy czym należy nadmienić, iż materiał dowodowy jest jeszcze zbyt mały (Moyle i in. 2013, 2014). Badania przeprowadzone u kobiet w różnym stadium nowotworu piersi wykazały również pozytywny wpływ masażu refleksyjnego stóp (Wyatt i in. 2013). Respondentki podzielono na 3 grupy: pierwszą eksperymentalną (zastosowano zabiegi refleksoterapeutyczne), drugą (zastosowano zabiegi z masażem relaksacyjnym stóp) i trzecią bez terapii. Ogółem badaniom poddano 385 kobiet. Wykazano w nich, że istnieje potrzeba stosowania masażu refleksyjnego stóp u kobiet z tym rodzajem schorzenia. Wskazują na to wyniki uzyskane w dwóch pierwszych grupach w porównaniu z grupą kontrolną (Wyatt i in. 2013). O braku wpływu zabiegów na stan zdrowia w przypadku występowania wady serca świadczą prace Jones i in. (2013e). Zabiegi przeprowadzono na 12. pacjentach podzielonych na 2 grupy z masażem refleksyjnym stóp i z placebo. W czasie trwania badań prowadzono pomiary wskaźników hemodynamicznych układu sercowo-naczyniowego. Wykazały one brak wpływu refleksoterapii stóp na wskaźniki hemodynamiczne (Jones i in. 2013a). U pacjentów poddawanych hemodializie (80 osób) badano wpływ masażu refleksyjnego stóp na odczuwanie bólu i innych dolegliwości (Ozdemir i in. 2013). Całą grupę podzielono na 2 podgrupy po 40 osób w każdej. Pierwszą podgrupę poddano masażowi refleksyjnemu stóp, drugą zaś pozostawiono bez masażu. W wyniku eksperymentu stwierdzono, iż w pierwszej grupie pacjenci znacznie mniej skarżyli się na odczuwanie bólu i dyskomfortu związanego z hemodializami, co jest dowodem na pozytywny wpływ refleksoterapii (Ozdemir i in. 2013). W innych badaniach przeprowadzano analizę zmian zachodzących w obrębie stref refleksyjnych u pacjentów z bólem dolnej części pleców metodą nieinwazyjną. Każdej z badanych osób wykonano po 6 tomogramów, na których obserwowano ewentualne zmiany wizualne dotyczące wyglądu skóry i tkanki podskórnej. Głównie badano miejsca znajdowania się stref refleksyjnych odpowiadających dolnej części pleców. Podczas eksperymentu zaobserwowano wzrost napięcia skóry i tkanek przyległych, co jest dowodem na istnienie połączeń pomiędzy receptorami na stopach a odpowiednimi narządami bądź częściami ciała (Dalal i in. 2013). Refleksoterapia stóp i dłoni wpływa w znaczący sposób również na zmniejszenie liczby ataków epileptycznych u chorych, a co się z tym wiąże, na poprawę warunków życia (Dalal i in. 2013). Długoterminowe leczenie oraz izolacja chorych z demencją starczą wpływają na narastanie odczuwania stresu i związanego z tym dyskomfortu u tych osób. Stąd potrzeba przeprowadzenia badań mających na celu odkrycie środków zaradczych i tym samym poprawę warunków życiowych u chorych. Jednym z takich środków okazał się masaż refleksyjny stóp. Grupę respondentów poddano 10-minutowym zabiegom trzykrotnie w ciągu tygodnia. Wyniki porównano z grupą kontrolną. Badania wykazały pozytywny relaksujący wpływ masażu refleksyjnego stóp na podstawie pomia- 140

rów parametrów dotyczących stanu psychicznego oraz fizycznego (ciśnienie tętnicze). Na wspomniane zmiany wskazują głównie pomiary parametrów hemodynamicznych (Moyle i in. 2013). Dodatkowo przeprowadzono badania dotyczące korzyści wynikających z przeprowadzenia masażu refleksyjnego stóp przez pielęgniarki środowiskowe wśród osób z chorobą Alzheimera. Uzyskano pozytywne efekty terapii masażem refleksyjnym stóp przeprowadzonej w domu pacjenta i dlatego zauważono potrzebę takich zabiegów, wykonywanych jako uzupełnienie terapii podstawowej (Simmonet 2012). Pozytywny wpływ masażu refleksyjnego stóp i dłoni na odczuwanie bólu u kobiet po cięciu cesarskim przedstawili Abbaspoor i in. (2014). Grupa badanych liczyła 80 kobiet będących w ciąży, które miały wskazania lekarskie do cesarskiego cięcia. Eksperyment wykazał pozytywny wpływ masażu refleksyjnego stóp na zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz poprawę samopoczucia i komfortu psychicznego u respondentek, co również wpłynęło na pozytywną relację po porodzie pomiędzy matką a noworodkiem (relacja macierzyńska). Pomiarami w badaniach objęto podstawowe wskaźniki hemodynamiczne (Abbaspoor i in. 2014). Badania przeprowadzono także wśród 52 kobiet w średnim wieku, u których odczuwanie stresu spowodowało lub przyczyniło się do wystąpienia dysfunkcji układu odpornościowego (Kim i Kim 2012). Respondentki podzielono na 2 grupy (po 26 kobiet) eksperymentalną i kontrolną. U badanych dokonywano głównie pomiarów ciśnienia tętniczego krwi, które jest wyznacznikiem zmian w organizmie zachodzących pod wpływem stresu. Porównanie wyników w dwóch grupach wykazało pozytywny wpływ masażu refleksyjnego stóp również w tym przypadku, przy czym zmiany w funkcjonowaniu układu odpornościowego były nieistotne (Kim i Kim 2012). Potwierdzenia istnienia wyraźnego związku pomiędzy masażem refleksyjnym stóp a zmianami wskaźników hemodynamicznych dokonali Jones i in. (2012c, d, 2013a, b, e). Wykazano minimalny pozytywny wpływ terapii na wspomniane zmiany. Stały się one dowodem na bardziej neutralny wpływ masażu refleksyjnego stóp na parametry życiowe (Jones i in. 2012c, d, 2013a, b, e). Dodatkowe badania były bardzo ogólnikowe i dotyczyły wpływu terapii masażem refleksyjnym stóp na ogólny stan zdrowia organizmu ludzkiego. Wykazały one zwiększenie cyrkulacji krwi w narządach wewnętrznych pod wpływem masażu refleksyjnego receptorów odpowiadających danym narządom. To z kolei ma ogromny wpływ na postępowanie procesu samoleczenia organizmu (Jones i in. 2012c, d, 2013a, b, e). Sprawdzono także wpływ masażu refleksyjnego stóp na przewagę modulacji nerwu błędnego nad modulacją sympatykotoniczną u pacjentów z chorobą wieńcową i ludzi zdrowych. Badanych podzielono na grupy eksperymentalną i kontrolną, przy czym masaż refleksyjny przeprowadzono tylko w grupie eksperymentalnej. Po godzinie od zabiegu w obydwu grupach przeprowadzono pomiar ciśnienia tętniczego i modulacji nerwu błędnego. Wykazano na ich podstawie, iż zarówno w grupie eksperymentalnej, jak i kontrolnej ciśnienie krwi maleje i zwiększa się modulacja nerwu błędnego. Wspomniane zmiany były jednak niewielkie (Lu i in. 2011). Analiza wpływu masażu refleksyjnego stóp na bezsenność i odczuwanie bólu wskazała na jego pozytywny wpływ u osób z tymi problemami. Badaniami objęto 44 osoby (15 z dolegliwościami, 18 z bezsennością i 11 z bólem). Zaobserwowano następujące zmiany pozytywne liczbowo 0,63-5,29 w przypadku dolegliwo- 141

ści, 0,01-3,22 w przypadku bezsenności i 0,43-2,67 w przypadku bólu (Lee i in. 2011). Analiza kolejna dotyczyła wpływu masażu refleksyjnego stóp na zmiany krążeniowe w dolnej części nóg. Przeprowadzono ją na grupie 80 kobiet w późnej ciąży. W wyniku badań stwierdzono polepszenie cyrkulacji krwi w dolnej części nóg u tych kobiet (Coban i Sirin 2010). Meritum kolejnej analizy stanowiło polepszenie komunikacji u imigrantów pod wpływem zastosowanego masażu refleksyjnego stóp. Grupę badawczą stanowiło 36 par imigrantów, które podzielono na 2 grupy eksperymentalną i kontrolną, po 18 par. Masaż stóp wykonywany był dwukrotnie w tygodniu przez 6 tygodni w grupie eksperymentalnej. Na podstawie badań stwierdzono poprawę komunikacji wśród par imigrantów (p = 0,11), a także zmniejszenie występowania sytuacji konfliktowych (p = 0,03). Istotna dla analizy była także poprawa warunków życiowych (p = 0,17) (Uhm 2010). Badano też działanie masażu refleksyjnego stóp w przypadku nietolerancji zimna wśród 10 kobiet wolontariuszek, u których po 5-minutowej kąpieli stóp wykonywano 10-minutowe zabiegi. W trakcie badań przeprowadzano z uczestniczkami wywiad dotyczący odczuwania podstawowych skutków zimna, jak ból głowy, dyskomfort w okolicy ramion oraz palpitacje przed i po zabiegu. Wnioski z badań były bardzo pozytywne stwierdzono zmniejszenie skutków odczuwania zimna w wyniku poprawienia cyrkulacji krwi i dokrwienia części ciała po zabiegach (Zhang i in. 2010). Dalsze badania dotyczyły wpływu masażu refleksyjnego stóp na równowagę hormonalno-immunologiczną u kobiet z wczesnym stadium nowotworu piersi. Przeprowadzono je na grupie 183 kobiet, u których pobierano elementy morfotyczne krwi oraz osocze. W próbkach oznaczano poziom limfocytów jako komórek uczestniczących w obronie immunologicznej, a także poziom hormonów tj. somatotropinę, kortyzol i prolaktynę. Pacjentki podzielono na 2 grupy z masażem refleksyjnym stóp oraz z masażem refleksyjnym głowy. W obydwu grupach nie zaobserwowano znaczących zmian w obronie immunologicznej oraz sekrecji hormonów. Stąd wysunięto wniosek o jedynie nieznacznym wpływie masażu refleksyjnego stóp i głowy na zmiany pozytywne wspomnianych parametrów (Green i in. 2010). Analizie poddano też stosowanie masażu refleksyjnego stóp w obniżaniu poziomu stresu i dyskomfortu oraz w zwiększeniu cyrkulacji krwi u kobiet w średnim wieku przed menopauzą. Badana grupa liczyła 59 kobiet w wieku 40-60 lat. Respondentki podzielono na grupę eksperymentalną 30 kobiet oraz grupę kontrolną 29 kobiet. Wnioski były nadzwyczaj pozytywne wykazano znaczący wpływ masażu refleksyjnego stóp na wspomniane dolegliwości oraz na zwiększenie cyrkulacji krwi (Jang i Kim 2009). Prowadzono również badania kontrolne nad wpływem masażu refleksyjnego stóp na bezsenność u kobiet w okresie połogowym. Jakość snu u badanych mierzono według Skali Pittsburskiej. Kobiety podzielono na 2 grupy eksperymentalną z masażem refleksyjnym stóp i kontrolną bez masażu. Badania wykazały pozytywny wpływ masażu refleksyjnego stóp na jakość snu u pacjentek. Świadczy o tym dobitnie porównanie wartości w obydwu wskazanych grupach (Li i in. 2011). Badano także efekty wpływu masażu refleksyjnego stóp na inicjację procesu owulacyjnego. Eksperymentowi poddano 48 kobiet, z których 26 było w grupie eks- 142

perymentalnej, a 22 w kontrolnej. Opierał się on na oznaczaniu poziomu progesteronu w osoczu krwi. Wyniki wykazały przyspieszenie owulacji u 11 spośród 26 kobiet w grupie eksperymentalnej (42%) i 10 spośród 22 kobiet w grupie kontrolnej (46%). Poza tym 4 spośród 26 kobiet w grupie eksperymentalnej i 2 spośród 22 kobiet w grupie kontrolnej zaszło w ciążę. Na podstawie badań wykazano, iż nie ma jasno określonego związku pomiędzy masażem refleksyjnym stóp a owulacją z powodu zbyt małej grupy badanych (Holt i in. 2009). Próbowano następnie odpowiedzieć na pytanie czy masaż refleksyjny stóp wpływa na uzyskanie lepszej kondycji? Badaniem objęto w tym przypadku pacjentów ze specyficzną kondycją (brak owulacji, astma, ból pleców, demencja, cukrzyca, nowotwory, zmiany krążeniowe w stopach u kobiet w ciąży, ból głowy, zespół irytacyjny, menopauza oraz zespół napięcia przedmiesiączkowego PMS). Przeprowadzono też kilka badań w przypadku astmy, stanów pooperacyjnych, nowotworu oraz stwardnienia rozsianego. Pomiary wykazały brak wpływu masażu refleksyjnego stóp na wspomniane dolegliwości (Ernst 2009). Analizie poddano powiązania somatyczne pomiędzy korą mózgową a strefami refleksyjnymi na stopach, opierając się na wynikach badań rezonansem magnetycznym NMR. Badania dotyczyły 3 stref refleksyjnych oka, ramion oraz jelita cienkiego. Wykazano, iż istnieje korelacja pomiędzy strefami refleksyjnymi a przynależnymi narządami bądź częściami ciała nie tylko pod względem oddziaływania, ale też odczuwania (sensytywności) (Nakamaru i in. 2008). Sprawdzano eksperymentalnie, czy istnieje związek pomiędzy masażem refleksyjnym stóp i twarzy a inicjacją snu, ciśnieniem tętniczym krwi, tętnem oraz częstotliwością oddechów. Badania przeprowadzono na niewielkiej grupie 6 kobiet zdrowych. Porównano w nich efekty uzyskane z terapii masażem refleksyjnym stóp i twarzy. Uzyskano następujące rezultaty dotyczące ciśnienia tętniczego, a w szczególności ciśnienia skurczowego w masażu refleksyjnym twarzy spadek o 8,5 mmhg i w masażu refleksyjnym stóp spadek o 1 mmhg. Te zmiany zostały podane jako przykładowe. Z badań wynika więc, iż masaż refleksyjny twarzy jest efektywniejszy od masażu refleksyjnego stóp (Ejindu 2007) Badania dotyczyły też wpływu masażu refleksyjnego stóp na odczuwanie bólu w chorobie nowotworowej w przypadku masażu partnerskiego wśród 86 pacjentów, w tym 42. w grupie eksperymentalnej i 44. w grupie kontrolnej. Pacjenci reprezentowali 16 głównych typów nowotworu, a w tym 23% z rakiem płuc, rakiem piersi, okrężnicy, głowy, szyi oraz węzłów chłonnych. Średni wiek chorych wynosił 58,3 lat. Przy czym 51% stanowiły kobiety, 66% respondentów miało ukończone studia lub szkołę średnią, 58% reprezentowało rasę kaukaską, 40% rasę afroamerykańską, 1% rasę filipińską. Grupa eksperymentalna poddawana była 15-30-minutowym zabiegom masażu refleksyjnego stóp, zaś grupa kontrolna 30-minutowym sesjom czytania. Podczas badań zaobserwowano u pacjentów zmniejszenie odczuwania bólu i dyskomfortu, a to dało powód do wyciągnięcia wniosku o pozytywnym wpływie masażu refleksyjnego stóp (Stephenson i in. 2007). Kolejny eksperyment dotyczył wpływu masażu refleksyjnego stóp na stany depresyjne, podatność na stres i funkcjonowanie układu odpornościowego u kobiet w średnim wieku. Badanie prowadzono na grupie 46. kobiet w wieku 40-64 lat. Przez okres 4 tygodni kobiety poddawano treningowi masażu refleksyjnego stóp, przy czym 143

przez okres 2 tygodni masaż wykonywany był przez osoby drugie, natomiast przez kolejny okres kobiety same wykonywały zabiegi (2 dni w pracowni badawczej i 5 dni w domu). Pomiary dokonywane były 4 razy przed terapią, bezpośrednio przed treningiem, bezpośrednio po treningu oraz po interwencji terapeutycznej i dotyczyły najważniejszych wskaźników hemodynamicznych. W badaniach stwierdzono istotne korzyści z przeprowadzonych zabiegów w przypadku depresji, stresu oraz w obniżaniu ciśnienia skurczowego krwi oraz zwiększaniu liczby limfocytów. Ale nie stwierdzono zmian w obniżaniu ciśnienia rozkurczowego, tętna oraz poziomu kortyzolu w osoczu krwi (Lee 2006). Badano również wpływ masażu refleksyjnego stóp na zaburzenia snu, zaburzenia depresyjne i występowanie fizjologicznych cech starzenia się organizmu. Eksperymentem objęto grupę 50 kobiet w wieku starczym, dzieląc ją na dwie grupy: eksperymentalną i kontrolną, po 25 pań w każdej z nich. Grupa eksperymentalna poddana została 12 sesjom masażu refleksyjnego stóp, 30 minut w każdej sesji. Pomiary jakości snu, jakości aktywności i zmian głównych wskaźników fizjologicznych, tj. poziomu serotoniny i kortyzolu dokonywane były przed i po zabiegu refleksoterapii. Wyniki okazały się bardzo pozytywne, szczególnie w grupie eksperymentalnej, w której uzyskano lepszą jakość snu i aktywności oraz wyższy poziom serotoniny po zabiegach. To pozwoliło wyciągnąć wnioski o potrzebie stosowania masażu refleksyjnego stóp w tej grupie wiekowej (Song i Kim 2006). Następne badania dotyczyły wpływu masażu refleksyjnego stóp na redukcję dyskomfortu u pacjentów poddawanych chemioterapii i były prowadzone w końcu lat 70. XX w. na grupie 30 pacjentów hospitalizowanych z powodu nowotworu. Na połowie badanych przeprowadzano zabiegi masażu refleksyjnego stóp. Pomiary dokonywane były przed zabiegiem, bezpośrednio po zabiegu i 24 godziny po interwencji. Wyniki pomiarów poddano analizie, korzystając ze skali odczuwania dyskomfortu. Badania wykazały spadek odczuwania dyskomfortu o 7,9 punktów w skali w grupie eksperymentalnej i zaledwie o 0,8 punktów w skali w grupie kontrolnej (p < 0,0001). To pozwoliło stwierdzić, iż masaż refleksyjny stóp mógłby być terapią komplementarną do terapii klasycznej u osób z dyskomfortem w chorobie nowotworowej (Quattrin i in. 2006). Podjęto też próbę badawczą nad wpływem masażu refleksyjnego stóp na odczuwanie dyskomfortu i bezsenność u osób z infekcją płuc. Grupa liczyła 59 chorych, przy czym 29 osób było w grupie eksperymentalnej i 30 w grupie kontrolnej. Grupa eksperymentalna poddawana była 60-minutowym zabiegom masażu refleksyjnego stóp dwa razy w tygodniu przez okres 5 tygodni. Grupę kontrolną pozostawiono bez zabiegów. Wyniki poddano analizie, używając skali odczuwania dyskomfortu, skali wizualnej bezsenności oraz innych testów. Zaobserwowano zmniejszenie poziomu dyskomfortu i bezsenności w grupie eksperymentalnej. Natomiast w grupie kontrolnej zaznaczał się brak pozytywnych symptomów. Na tej podstawie wyciągnięto wniosek o potrzebie stosowania masażu refleksyjnego stóp (Lee i Sohng 2005). Obserwowano także, czy istnieją pozytywne efekty stosowania masażu refleksyjnego stóp u chorych z nadciśnieniem wśród 34 osób, w tym 18 było w grupie eksperymentalnej i 16 w grupie kontrolnej. Masaż refleksyjny stóp zastosowano w grupie eksperymentalnej, w tym masaż terapeutyczny przez okres 6 tygodni (dwukrotnie w tygodniu) i automasaż przez okres 4 tygodni również dwukrotnie w tygodniu. Pomiarom poddano ciśnienie tętnicze krwi oraz poziom cholesterolu i trójglicery- 144