0.03.2010 r. BUDOWA SKŁADNIKA WYNAGRODZENIA, OSKŁADKOWANIE ORAZ WLIZANIE (I PRZELIZANIE DO PEŁNEGO MIESIĄA) SKŁADNIKÓW WYNAGRODZEŃ DO ŚWIADZEŃ W RAZIE HOROBY I MAIERZYŃSTWA. (artykuł polemiczny) Kwestie oskładkowania składników wynagrodzeń i wliczania ich do podstawy wymiaru wynagrodzenia za czas choroby oraz zasiłków, a w szczególności kwestie przeliczania wynagrodzenia za niepełny miesiąc do pełnego miesiąca i obliczania świadczenia chorobowego (wynagrodzenia za czas choroby lub zasiłku w razie choroby i macierzyństwa), budzą wiele wątpliwości. Warto więc nieco przybliżyć problem. Zanim zaczniemy trzeba mieć na uwadze, że każda drobna nawet zmiana w budowie składnika może spowodować zmiany w obowiązkach składkowych, podatkowych i związanych z prawem do świadczeń pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa. WYJĄTKI OD ZASADY POWSZEHNOŚI OSKŁADKOWANIA. Przychód jest zwolniony ze składek ZUS, jeżeli: 1) Nie jest przychodem w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym (np. akcje nowej emisji wydane pracownikom, kontrowersyjne karty przedpłacone), 2) Wypłacony jest z tytułu prawnego nie będącego tytułem ubezpieczeń społecznych (dzieło, z wyjątkiem sytuacji określonej w art ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zwanej również ustawą o sus, wolontariat), 3) Wystąpił zbieg tytułów ubezpieczeń wyłączający obligatoryjność ubezpieczenia społecznego (umowa o pracę z umową zlecenie u innego płatnika składek), 4) Przychód jest wyłączony z podstawy wymiaru składek (przychody wymienione w rozporządzeniu w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ), 5) Wystąpiły okoliczności faktyczne, które zgodnie z ustawą o sus wyłączają możliwość ubezpieczenia społecznego (np. umowa zlecenie ze studentem do 26 roku życia, od 1 lipca 2009 składka na FP i FGŚP nie jest opłacana od wynagrodzeń wypłacanych pracownikom, którzy ukończyli: kobiety 55 lat, mężczyźni 60 lat), 6) Ma miejsce ograniczenie rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (tylko składki emerytalne i rentowe) - w 2010 r. - 94 30 zł, 7) Kwota zaliczki na podatek jest niższa niż kwota składki na ubezpieczenie zdrowotne (tylko składka zdrowotna), ) Ubezpieczony obligatoryjnie korzysta z prawa nieopłacania dobrowolnej składki chorobowej, 9) wystąpiło kilka innych przypadków. 1
ZASADY TWORZENIA SKŁADNIKÓW WYNAGRADZANIA Opracowując układ zbiorowy pracy lub regulamin wynagradzania należy mieć na uwadze kilka zasad konstruowania składników i innych przychodów, zasadniczo wpływających na koszty zatrudniania. Bardzo istotny jest tu Wyrok z dnia 24 czerwca 200 r. Sygn. akt SK 16/06 *, bowiem Trybunał Konstytucyjny nie tylko orzekł o zasadach wliczania składnika do podstawy wymiaru zasiłku, ale również wskazał w nim na pewne nieprawidłowości, które winny być usunięte: 1) W razie zaistnienia sporu organy państwa nie badają, czy składniki wynagrodzenia, wynikającego z umowy o pracę, zostały faktycznie wypłacone w okresie pobierania zasiłku (a więc sam zasiłek powinien być odpowiednio niższy) lecz opierają się na nieprecyzyjnych regulaminach wynagradzania i na tej podstawie akceptują zaniżenie zasiłków chorobowych mimo odprowadzenia przez pracownika składek na ubezpieczenie chorobowe od wszystkich składników wynagrodzenia. 2) Reasumując powyższe ustalenia, stwierdzić trzeba, że prawodawca nie nakłada na strony układów ani na pracodawców, ustalających regulaminy wynagradzania, obowiązku wyraźnego rozstrzygania w przedmiocie zachowywania (albo niezachowywania) przez pracowników prawa do określonych składników wynagrodzenia w okresie pobierania wynagrodzenia chorobowego lub zasiłku chorobowego. 3) Trybunał Konstytucyjny wskazał także na istniejące orzecznictwo: W wyroku z 19 października 2006 r. (sygn. akt III UK 9/06, OSNP nr 23-24/2007, poz. 35), Sąd Najwyższy uznał, że art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej może budzić wątpliwości co do oceny, w jaki sposób przepisy o wynagradzaniu mają przewidywać zmniejszanie świadczeń (w szczególności nagrody przyznawanej pracownikowi na podstawie swobodnego uznania pracodawcy) i uznał, że określenie zasad zmniejszenia (pozbawienia, zawieszenia) premii polega na ustaleniu reduktorów, co powinno zostać skonkretyzowane w taki sposób, że za okres pobierania zasiłku chorobowego premia nie przysługuje. Sąd Najwyższy zestawił ustalenia zawarte w wyroku w sprawie o sygn. akt III UK 33/05 (do podstawy wymiaru zasiłku wlicza się tylko składniki, co do których z przepisów w sposób jednoznaczny i definitywny wynika, iż są one zmniejszane lub całkowicie zawieszane w okresie pobierania zasiłku) z ustaleniami z wyroku o sygn. akt III UK 76/05 (o spełnieniu przesłanek z art. 41 ust. 1 decyduje nie tylko treść przepisów zakładowych, ale także ich stosowanie w praktyce pracodawcy oraz w stosunku do konkretnego pracownika) i uznał, że nie zachodzi między nimi sprzeczność, bo wyrok późniejszy, przedstawia jedynie dalsze okoliczności, które należy uwzględniać przy ocenie spełnienia przesłanek z art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Podobnie Sąd Najwyższy orzekł w wyroku z 19 września 2007 r. (sygn. akt III UK 30/07, niepublikowany). Mając powyższe na uwadze można wywnioskować, że dla Trybunału Konstytucyjnego istotne jest uregulowanie obowiązku określenia zachowania się składnika wynagrodzenia w okresie choroby (pomniejszany, czy niepomniejszany) albo w przepisach powszechnie obowiązujących albo w aktach prawa zakładowego. W tym kontekście składniki wynagradzania powinny być zbudowane w taki sposób, aby: były zwolnione od składek pobieranych przez ZUS (patrz rozporządzenie zwalniające od składek ZUS i nie tylko), były zwolnione od podatku dochodowego ( patrz art. 21 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych) i podatku VAT, mogły być wliczane do podstawy wymiaru świadczeń z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ( patrz art. 41 ustawy o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa) oraz przeliczane do pełnego miesiąca, w swojej konstrukcji (oraz w regulaminach i pismach przyznających te składniki) zawierały wymagane przepisami prawa normatywne elementy budowy danego składnika oraz zasady zmniejszania i pozbawiania składnika, miały w miarę jednolitą i prostą budowę (m.in. wspólne dla wszystkich składników zasady prostego obliczania, zmniejszania i pozbawiania składnika), * Sentencja została ogłoszona dnia 7 lipca 200 r. w Dz. U. Nr 119, poz. 771. 2
mogły być zaliczone do kosztów uzyskania przychodów ( patrz art. 22 i 23 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i art. 15 i 16 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych), pracodawca miał, w jak najszerszym zakresie, możliwość uznaniowego przyznawania, pomniejszania i cofania składnika, pracownik jednoznacznie identyfikował dany składnik oraz jego wysokość ze swoimi osiągnięciami w pracy, czyli żeby składnik spełniał cel, dla którego został utworzony. ELEMENTY NORMATYWNE I ELEMENTY POZANORMATYWNE BUDOWY SKŁADNIKA Składnik wynagrodzenia może być zbudowany z elementów: 1) normatywnych i pozanormatywnych, 2) wyłącznie normatywnych (jeżeli zatrudniający nie określił innych elementów niż elementy normatywne albo ustawa lub przepis wykonawczy w całości uregulowały elementy budowy składnika np. niektóre składniki w jednostkach budżetowych), 3) wyłącznie pozanormatywnych (jeżeli zatrudniający tworzy składniki nie uregulowane w ustawach i przepisach wykonawczych np. przedsiębiorca prywatny wprowadził nagrodę za wykrycie wady produktu, premię uznaniową). Elementy normatywne składnika wynagrodzenia są określone w ustawach i przepisach wykonawczych do ustaw. Opisują one za co i kiedy dany składnik przysługuje oraz jak należy go obliczać. Brak choćby jednego z elementów normatywnych budowy składnika powoduje, iż dany składnik nie będzie tym składnikiem, o którym mówi dany przepis prawa, a co za tym idzie np. nie będzie zwolniony od składek lub podatku. Elementy pozanormatywne budowy składnika są określone w zakładowych przepisach o wynagradzaniu lub umowach o pracę. Opisują one składniki nie uregulowane przepisami ustawowymi albo dozwolone przez przepisy ustaw i przepisy wykonawcze do ustaw odmienności lub uszczegółowienia budowy składnika wynagrodzenia np. że nagroda jubileuszowa przysługuje co 6 lat, że nagroda jubileuszowa przysługuje wyłącznie za staż pracy u danego pracodawcy. ZASADY WLIZANIA SKŁADNIKOW WYNAGRODZENIA DO PODSTAWY WYMIARU WYNAGRODZENIA Z ART. 92 K.P. I ZASIŁKÓW W RAZIE HOROBY I MAIERZYŃSTWA Do podstawy wymiaru wynagrodzenia z art. 92 K.p. i zasiłków w razie choroby i macierzyństwa, zwanej dalej podstawą wymiaru świadczeń chorobowych wlicza się wszystkie składniki wynagrodzeń, od których za okresy świadczenia pracy opłacane są składki na ubezpieczenia chorobowe (i wypadkowe, jeżeli dot. świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych), za wyjątkiem: 1) składników wynagrodzeń, do których pracownik ma prawo za okres świadczeń chorobowych - wówczas składniki te są wypłacane obok zasiłku jako zwolnione od składek ZUS (zwolnienie dotyczy tylko okresu choroby) i nie mogą być wliczone do podstawy wymiaru świadczeń chorobowych np.: - dodatek stażowy, który wg regulaminu wynagradzania przysługuje również za okres choroby, - wartość czynszu za mieszkanie, który wg regulaminu wynagradzania przysługuje również za okres choroby, - prowizja od zawartych umów, która wg regulaminu wynagradzania przysługuje również za okres choroby, Składnik wypłacany obok zasiłku musi być wliczony do podstawy wymiaru zasiłku po ustaniu zatrudnienia, bowiem po ustaniu zatrudnienia składnika tego płatnik składek nie wypłaca 3
ubezpieczonemu obok zasiłku (pamiętać należy o wykazaniu tego składnika w Zaświadczeniu płatnika składek). 2) składników wynagrodzeń przysługujących do określonego terminu (np. jeżeli dodatek kontrolerski nie przysługuje za okres choroby i jest wypłacany od 1 II do 31 V każdego roku to za okres choroby od 20 V do 25 VI należy ustalić dwie podstawy wymiaru: za okres od 20 do 31 V z dodatkiem kontrolerskim, a za okres od 01 do 25 VI bez dodatku). W związku z tym, że od 01VI dodatek nie jest wypłacany to oznacza to, że nie jest wypłacany ani w zasiłku, ani obok zasiłku. Jeżeli regulamin nie określa, czy dany składnik przysługuje również za okres choroby i macierzyństwa (czyli w ogóle nic nie jest napisane na ten temat w regulaminie) albo określa, że składnik nie przysługuje albo jest w jakikolwiek sposób pomniejszany za okres choroby i macierzyństwa, i faktycznie nie jest wypłacany za okres choroby lub macierzyństwa obok świadczenia chorobowego, wówczas składniki te są wliczane do podstawy wymiaru świadczenia chorobowego np.: - dodatek stażowy, który wg regulaminu wynagradzania nie przysługuje za okres choroby, - wartość czynszu za mieszkanie, który wg regulaminu wynagradzania nie przysługuje za okres choroby, - prowizja od zawartych umów, która wg regulaminu wynagradzania nie przysługuje za okres choroby. Jeżeli regulamin wynagradzania nie określa, czy składnik przysługuje również za okresy choroby i macierzyństwa, a składnik jest faktycznie wypłacany za okres choroby lub macierzyństwa obok świadczenia chorobowego, to składnik ten nie może być wliczony do podstawy wymiaru świadczenia chorobowego! Pamiętać należy, żeby w przypadku podwyżki wynagrodzeń za jakiś okres, wypłacanej po tym okresie (np. w marcu) nie wliczać do podstawy wymiaru zasiłku kwoty podwyżki wypłaconej po tym okresie (np. w marcu), bo łatwo o pomyłkowe wliczenie kwot podwyżek np. za styczeń i luty do podstawy wymiaru zasiłku ustalanej od marca. Bezpieczniej jest podwyżki przypisywać do konkretnych miesięcy, za które podwyżka jest wypłacana i tak je wliczać do podstawy wymiaru zasiłku. Trzeba też pamiętać, że podwyżka wynagrodzenia zasadniczego najczęściej pociąga za sobą podwyższenie kwot składników obliczanych od wynagrodzenia zasadniczego np. premii). Oczywiście, zgodnie ze stanowiskiem ZUS na równi z wynagrodzeniem zasadniczym traktujemy wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy, jednakże wliczymy je tylko wówczas, gdy podstawę wymiaru zasiłku będziemy ustalali poprzez przeliczenie do pełnego miesiąca składników wypłaconych za niepełny miesiąc, bowiem w przypadku ustalania podstawy jako kwot z angażu (wynagrodzenie stałe w kwocie miesięcznej) wynagrodzenie za urlop nigdy nie wejdzie do podstawy, bo w przeciwnym razie wynagrodzenie za ten sam okres wliczylibyśmy podwójnie, raz jako wynagrodzenie z angażu za pełny miesiąc, i drugi raz jako wynagrodzenie za urlop wypłacone za ten sam miesiąc. W zależności od tego, czy składnik wynagrodzenia, który nie przysługuje za okres choroby albo jest pomniejszany za okres choroby jest: 1) pomniejszany proporcjonalnie np. premia obliczana procentowo od wynagrodzenia zasadniczego za czas przepracowany, premia kwotowa pomniejszana np. o 1/30 za każdy dzień choroby, czy 2) pomniejszany nieproporcjonalnie np. premia obliczana procentowo od wynagrodzenia zasadniczego z angażu pomniejszana o 10% za każdy dzień choroby, premia kwotowa pomniejszana o 100 zł za każdy dzień choroby, to składnik będzie wliczony do podstawy wymiaru świadczenia chorobowego: 1) składniki pomniejszane proporcjonalnie - po przeliczeniu do pełnego miesiąca albo 2) składniki pomniejszane nieproporcjonalnie - w kwocie faktycznie wypłaconej. Kwestie związane z wliczaniem bądź niewliczaniem składnika wynagrodzenia do podstawy wymiaru wynagrodzenia za czas choroby lub zasiłku z ubezpieczenia społecznego (dalej będę to nazywał podstawą 4
wymiaru zasiłku) są istotne dlatego, że od sposobu opisania jego budowy (sposobu obliczania i pomniejszania) zależy, czy i jak będzie wliczony do podstawy wymiaru zasiłku. Kwestie prawa do zasiłku oraz przeliczania bądź nieprzeliczania składnika do pełnego miesiąca należy rozpatrywać w trzech kategoriach: 1) składników wypłacanych okresowo lub których wypłacania zaprzestano, 2) składników, które przysługują tylko w niektóre dni miesiąca lub za niektóre godziny pracy. 3) pracy w nietypowych systemach (i rozkładach) czasu pracy tylko w niektóre dni miesiąca np. co drugi dzień, tylko w pierwszym tygodniu miesiąca itp., W pierwszym przypadku, jeżeli jakiś składnik jest wypłacany okresowo np. od 01.09.2007 r. do 31.05.200 r. to składnik ten należy wyłączyć z podstawy wymiaru dla okresów niezdolności do pracy przypadających po 31.05.200 r. (jeżeli choroba rozpoczęła się przed 01.06.200 r. to należy ponownie obliczyć podstawę wymiaru zasiłku bez tego składnika za okres choroby od 01.06.200 r.) albo jeżeli pracodawca zlikwidował jakiś składnik (wykreślił go z przepisów płacowych) np. z dniem 31.0.200 r. to składnik ten także należy wyłączyć z podstawy wymiaru dla okresów niezdolności do pracy przypadających po 31.0.200 r. (jeżeli choroba rozpoczęła się przed 01.0.200 r. to należy ponownie obliczyć podstawę wymiaru zasiłku bez tego składnika za okres choroby od 01.0.200 r.). Będzie więc trzeba ustalać dwie lub więcej podstaw wymiaru zasiłku (bo może być więcej niż jeden składników okresowych). Nie dotyczy to sytuacji, gdy składnik został zamieniony na inny (np. w miejsce dodatku motywacyjnego ustawodawca wprowadził dodatek kompetencyjny - pod warunkiem, że nowy dodatek przysługuje danemu pracownikowi) lub wliczony do innego składnika wynagrodzenia (np. dodatek za wysługę lat ustawodawca wliczył do wynagrodzenia zasadniczego). O ile w pierwszym przypadku przepisy art. 41 ust 2 i 3 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa 2, zwanej dalej ustawą zasiłkową nie budzą większych wątpliwości interpretacyjnych, o tyle w drugim i trzecim przypadku interpretacja przepisów art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej nastręcza wiele wątpliwości. Należy zastanowić się kiedy składnik powinien być przeliczony proporcjonalnie do pełnego miesiąca, a kiedy powinien być wliczony do podstawy wymiaru zasiłku w kwocie faktycznie wypłaconej. Wydaje się, że takimi przesłankami są symetryczność obliczania składnika wynagrodzenia i symetryczność jego pomniejszania, czyli symetryczność składnika. Symetria składnika oznacza, że składnik: oblicza się (za czas przepracowany) stosując zawsze taką samą wartość (kwotę) za każdą jednostkę nominalnego czasu przepracowanego przez danego pracownika i jest pomniejszany (za okres choroby) zawsze o taką samą wartość za każdą jednostkę nominalnego czasu, który dany pracownik powinien był przepracować w okresie choroby np.: - wynagrodzenie zasadnicze za pełny miesiąc pracy jest symetrycznie obliczane i pomniejszane, bo jest obliczane i pomniejszane za każdą godzinę lub za każdy dzień nominalnego czasu pracy, - premia procentowa liczona od wynagrodzenia zasadniczego za czas przepracowany jest pomniejszona symetrycznie nie procentem lecz podstawą od której procent jest liczony, bo podstawa jest symetrycznie obliczona i pomniejszona, - przy premii taką samą symetryczność osiągnie się pomniejszając symetrycznie przyznany procent premii np. 1/30 z 20% za każdy dzień przepracowany lub 1/176 z 20% za każdą godzinę przepracowaną. 1 Art. 41. 2. Składników wynagrodzenia przysługujących w myśl umowy o pracę lub innego aktu, na podstawie którego powstał stosunek pracy, tylko do określonego terminu nie uwzględnia się przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego należnego za okres po tym terminie. 3. Przepis ust. 2 stosuje się odpowiednio do składników wynagrodzenia, których wypłaty zaprzestano na podstawie układu zbiorowego pracy lub przepisów o wynagradzaniu. 2 ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. tj. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267, z 2006 r. Nr 221, poz. 1615, z 2007 r. Nr 47, poz. 31, Nr 115, poz. 792, z 200 r. Nr 93, poz. 52. Nr 119, poz. 771, Nr 234, poz. 1570, Nr 237, poz. 1654, z 2009 r. Nr 22, poz. 120, Nr 97, poz. 00, Nr 179, poz. 133). 5
Przy czym taka sama wartość oznacza proporcje odrębne dla obliczania i odrębne dla pomniejszania składnika (nie chodzi więc o to żeby stawka przy obliczaniu składnika była taka sama jak stawka przy pomniejszaniu składnika). Dodać należy, że ZUS - zgodnie z pkt 95 Komentarza ZUS 3 do ustawy zasiłkowej dostępnego na stronie internetowej ZUS - do wynagrodzenia uwzględnianego w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego zalicza przychód pracownika stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniu potrąconych przez pracodawcę składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe oraz na ubezpieczenie chorobowe, finansowanych ze środków pracownika, w tym również wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy, nie uwzględnia się natomiast ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy. ZUS akceptuje w podstawie wymiaru zasiłku także inne wynagrodzenia za nieobecności płatne ze środków pracodawcy należne za czas nieprzepracowany np. za dni wolne z art. 1 K.p. itp. Zdaniem autora, nie jest to właściwa praktyka, bowiem w wynagrodzeniach za urlopy wypoczynkowe i inne nieobecności płatne znajdują się takie składniki jak choćby premie i nadgodziny, które są osobno uwzględniane w podstawie wymiaru zasiłku co powoduje, że niektóre składniki wliczane są do podstawy wymiaru zasiłku dwa razy, raz w wynagrodzeniu za nieobecność płatną przyjmowanym do podstawy wymiaru zasiłku i drugi raz jako premie i nadgodziny. Ponadto w niektórych przypadkach w wynagrodzeniu za urlop znajdować się mogą składniki wypłacane obok zasiłku np. dodatek za wysługę lat, co także spowoduje wliczenie do podstawy wymiaru zasiłku składników, które nie powinny być w tej podstawie. Autor na użytek tego opracowania, tak samo jak ZUS, traktuje wynagrodzenia za nieobecności płatne, jak wynagrodzenia za czas przepracowany ale wniosek de lege ferenda jest dla autora oczywisty i sprowadza się do traktowania nieobecności płatnych przy przeliczaniu wynagrodzenia do pełnego miesiąca tak samo jak przy przeliczaniu wynagrodzenia o nieobecności usprawiedliwione niepłatne (czyli wynagrodzenie za nieobecności płatne nie powinno być wliczane do podstawy wymiaru zasiłku, a wynagrodzenie za czas przepracowany powinno być przeliczane do pełnego miesiąca zarówno o dni nieobecności płatnych jak i o dni usprawiedliwionych nieobecności niepłatnych). Brak choćby jednego elementu symetryczności składnika: symetryczności obliczania składnika wynagrodzenia lub symetryczności jego pomniejszania powoduje, że składnik powinien być wliczony do podstawy wymiaru zasiłku w kwotach faktycznie wypłaconych (jeżeli składniki te nie są wypłacane przez płatnika składek za okres choroby obok zasiłku), a więc nie można go przeliczać do pełnego miesiąca. Uważny zytelnik szybko zauważy, że przepis art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej mówi wyłącznie o zmniejszaniu składnika, a nie o proporcjonalności jego obliczania. To prawda, ale zdaniem autora, skoro Trybunał Konstytucyjny uznał zasadę ekwiwalentności zasiłku i składników wypłacanych obok zasiłku względem wynagrodzenia otrzymywanego za czas przepracowany (porównywalności wysokości podstawy wymiaru zasiłku i składników wypłacanych obok zasiłku z wysokością przeciętnego wynagrodzenia danego pracownika wypłaconego za czas przepracowany), to oznacza to, że składnik niesymetrycznie obliczany ale proporcjonalnie pomniejszany, nie może być proporcjonalnie przeliczany do pełnego miesiąca np. składnik obliczany jako 200% wynagrodzenia godzinowego za pierwsze 30 godzin pracy w danym miesiącu, a powyżej 30 godzin obliczany jako 100% wynagrodzenia godzinowego (niesymetryczność obliczania składnika), nie może być przeliczony proporcjonalnie do pełnego miesiąca nawet jeśli jest proporcjonalnie pomniejszany, bowiem pracownik otrzymałby wskutek tego przeliczenia więcej jeśli chorowałby po upływie 30 godzin lub otrzymałby mniej gdyby chorował przed upływem 30 godzin. Powstają więc pytania, kiedy składnik jest symetryczny, a kiedy nie. Legenda: Nominalny czas pracy w VIII 200 r.- 160 godzin Dni robocze dla pracownika (np.niedziela) pola białe, dni wolne dla pracownika pola szare. Przykładowy opis (legenda) zawartości tabel: 3 Komentarz do ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa pismo nr 99400/0214-21/200 (nowa treść uwzględniająca wyrok TK) 6
4-4 sierpień 200 r. dzień roboczy dla pracownika - godzin pracy (nominalny czas pracy danego pracownika w tym dniu ogółem, za który otrzymał wynagrodzenie zasadnicze) - godzin (liczba godzin, za które wypłacany jest dany składnik np. dodatek za pracę w warunkach szkodliwych) 4-4 sierpień 200 r. dzień roboczy dla pracownika - godzin pracy (nominalny czas pracy danego pracownika w tym dniu ogółem, za który otrzymał wynagrodzenie zasadnicze) - 0 godzin (liczba godzin, za które wypłacany jest dany składnik np. dodatek za pracę w warunkach szkodliwych) 4 4 sierpień 200 r. dzień roboczy dla pracownika - godzin, które pracownik przepracowałby, gdyby nie choroba (nominalny czas pracy danego pracownika w tym dniu, za który otrzymałby wynagrodzenie zasadnicze) - godzin, za które wypłacony byłby dany składnik np. dodatek za pracę w warunkach szkodliwych, gdyby nie choroba w dzień roboczy dla pracownika 2-2 sierpień 200 r. dzień ustawowo wolny od pracy dla pracownika, w którym pracownik nie pracował i nie chorował 4-4 sierpień 200 r. choroba w dzień wolny od pracy dla pracownika (inny niż ustawowy dzień wolny od pracy), w którym pracownik nie miał pracować, ale w którym chorował 2-2 sierpień 200 r. choroba w dzień ustawowo wolny od pracy dla pracownika, w którym pracownik nie miał pracować ale chorował 4-4 sierpień 200 r. dzień wolny od pracy dla pracownika (inny niż ustawowy dzień wolny od pracy), w którym pracownik nie pracował i nie chorował Przeanalizujmy dwie grupy sytuacji: 1) pracownik pracuje w każdym kalendarzowym dniu roboczym, który również dla niego jest dniem roboczym, ale nie w każdym dniu roboczym pracuje taką samą liczbę godzin lub nie za każdy dzień roboczy otrzymuje dany składnik albo dany składnik otrzymuje za mniejszą liczbę godzin niż przepracowane w danym dniu, 2) pracownik pracuje tylko w niektóre dni miesiąca lub w niektórych miesiącach. W pierwszym przypadku, jeżeli w danym miesiącu kalendarzowym: 1) jego rozkład dzienny w miesiącu kalendarzowym (bierzemy pod uwagę wyłącznie dni pracy ustalone dla tego pracownika) jest symetryczny, bo w każdym dniu pracy przysługiwał mu dany składnik ale rozkład godzinowy w poszczególnych dniach nie jest symetryczny, bo dany składnik w różnych dniach przysługiwał za różny czas pracy? 7
Sierpień 200 r. 1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2 29 30 31 5 7 9 9 7 9 6 9 9 2 9 9 9 5 7 9 9 7 9 6 9 9 2 9 9 9 Zgodnie z art. 11 ust. 4 i 5 ustawy zasiłkowej Zasiłek chorobowy przysługuje za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając dni wolnych od pracy. Ilekroć przy ustalaniu prawa do zasiłku chorobowego lub jego wysokości okres jest oznaczony w miesiącach, za miesiąc uważa się 30 dni. Biorąc powyższe pod uwagę, zdaniem autora, dla symetryczności obliczania i pomniejszania składnika istotna jest symetryczność rozkładu dziennego składnika w miesiącu, a nie rozkładu godzinowego w poszczególnych dniach. Zatem powyższy rozkład dzienny jest symetryczny. 2) jego rozkład dzienny w miesiącu kalendarzowym jest symetryczny ale składnik obliczany jest np. tylko w każdym parzystym dniu pracy (o rozkładzie godzinowym nie wspominamy, bo ustaliliśmy, że dla symetryczności składnika nie ma on znaczenia mimo, że biorąc rzecz logicznie powinien mieć?) Sierpień 200 r. 1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2 29 30 31 Skoro powiedzieliśmy, że symetria składnika oznacza, że składnik przysługuje zawsze za i jest pomniejszany zawsze o: taką samą wartość za każdą jednostkę nominalnego czasu przepracowanego to składnik, który przysługuje nie za każdą jednostkę nominalnego czasu pracy nie jest symetryczny, a zatem nie może być przeliczony proporcjonalnie i wskutek tego powinien być wliczony do podstawy wymiaru zasiłku w kwocie faktycznie wypłaconej. Gdyby było inaczej to pracownik otrzymałby więcej niż otrzymałby gdyby nie chorował, jeśli chorowałby np. w dniu, za który ten składnik nie jest obliczany, a więc w naszym przykładzie w dniu nieparzystym. Gwoli ścisłości należy dodać, że składnik ten mógłby być uznany za symetryczny, jeżeli zasiłek byłby obliczony za okres w którym jest tyle samo dni, za które składnik ten przysługuje co dni, za które nie przysługuje ale takie podejście do problemu symetryczności spowodowałoby niewyobrażalne trudności w ustaleniu podstawy wymiaru zasiłku, zatem względy praktyczności powodują, że za niesymetryczny uznajemy każdy składnik, który choćby w jednej możliwej sytuacji mógłby być wypłacony w formie zasiłku za dzień, za który normalnie by pracownikowi nie przysługiwał. 3) jego rozkład dzienny w miesiącu kalendarzowym jest symetryczny ale składnik obliczany jest np. od wynagrodzenia zasadniczego za czas przepracowany łącznie z wynagrodzeniem za nadgodziny Sierpień 200 r. 1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2 29 30 31 5 7 9 9 7 9 6 9 9 2 9 9 9 5 7 9 9 7 9 6 9 9 2 9 9 9 Powiedzieliśmy, że składnik jest symetryczny tylko wówczas, gdy przysługuje za cały nominalny czas przepracowany ustalony dla danego pracownika, skoro składnik jest obliczany od składników obliczanych za np. nadgodziny to składnik ten nie jest symetryczny, bowiem byłby obliczony od wynagrodzenia za inny czas pracy niż nominalny (to samo dotyczy składników obliczanych od składników wypłacanych za czas choroby np. składnik jest obliczany od wynagrodzenia zasadniczego za czas przepracowany i wynagrodzenia z art. 92 K.p. albo składników liczonych np. wyłącznie za czas przepracowany w warunkach szkodliwych). Wówczas składnik ten powinien być wliczony do podstawy wymiaru zasiłku w kwocie faktycznie wypłaconej, a więc bez przeliczania do pełnego miesiąca. W drugim przypadku są bardziej skomplikowane sytuacje, ponieważ mamy do czynienia z nietypowymi systemami czasu pracy (głównie przy niepełnym wymiarze czasu pracy, w równoważnym systemie czasu pracy, w weekendowym systemie czasu pracy art. 144 K.p. itp.), w których pracownik ma obowiązek świadczyć pracę tylko w niektóre dni miesiąca np. w co drugi dzień, w każdym pierwszym tygodniu miesiąca itp. albo w niektórych miesiącach np. w co drugi miesiąc codziennie lub tylko w niektóre dni. Mamy tu więc do czynienia z
sytuacją, gdzie za niektóre dni żaden składnik wynagrodzenia w ogóle nie jest obliczany i wypłacany. Zachodzi wówczas pytanie, czy za dni, w których nie świadczy on pracy z uwagi na specyficzny rozkład dzienny czasu pracy w danym miesiącu, należy wypłacić zasiłek. Rozważmy niektóre przypadki: 1) przy pracy co drugi dzień i chorobie (niezależnie czy w co drugi dzień roboczy, czy w co drugi dzień kalendarzowy), wypłacenie 1/30 podstawy wymiaru zasiłku za każdy dzień kalendarzowy niezdolności do pracy nie wydaje się rażąco naruszać zasady ekwiwalentności zasiłku i składników wypłacanych obok zasiłku względem wynagrodzenia otrzymywanego za czas przepracowany np.: Sierpień 200 r. 1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2 29 30 31 - przy godzinowej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje w co drugi dzień roboczy, za 10 dni choroby pracownikowi zostanie potrącone (w uproszczeniu) 4/15 wynagrodzenia za co w zamian otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli prawie ekwiwalentnie - przy stałej miesięcznej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje w co drugi dzień roboczy, za 10 dni choroby pracownikowi zostanie potrącone (w uproszczeniu) 10/30 wynagrodzenia za co w zamian otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli ekwiwalentnie 2) przy pracy w co trzeci dzień lub raz w tygodniu albo tylko w pierwszym tygodniu każdego miesiąca dochodzi do rażącego naruszenia zasady ekwiwalentności: Sierpień 200 r. 1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2 29 30 31 - przy godzinowej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje w co trzeci dzień kalendarzowy, za 10 dni choroby pracownikowi zostanie potrącone (w uproszczeniu) 3/11 wynagrodzenia za co w zamian otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli nieekwiwalentnie - przy stałej miesięcznej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje w co trzeci dzień kalendarzowy, za 10 dni choroby pracownikowi zostanie potrącone (w uproszczeniu) 10/30 wynagrodzenia za co w zamian otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli ekwiwalentnie - przy godzinowej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje w każdy pierwszy dzień tygodnia, za 10 dni choroby pracownikowi zostanie potrącone (w uproszczeniu) 1/4 wynagrodzenia za co w zamian otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli nieekwiwalentnie - przy stałej miesięcznej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje w każdy pierwszy dzień tygodnia, za 10 dni choroby pracownikowi zostanie potrącone (w uproszczeniu) 10/30 wynagrodzenia za co w zamian otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli ekwiwalentnie Sierpień 200 r. 1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2 29 30 31 9
Sierpień 200 r. 1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2 29 30 31 - przy godzinowej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje tylko jeden dzień w miesiącu, za 10 dni choroby pracownikowi nie zostanie potrącone wynagrodzenie ale otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli nieekwiwalentnie - przy stałej miesięcznej stawce wynagrodzenia zasadniczego: w powyższym przykładzie, gdzie pracownik pracuje tylko jeden dzień w miesiącu, za 10 dni choroby pracownikowi zostanie potrącone (w uproszczeniu) 10/30 wynagrodzenia za co w zamian otrzyma 10/30 podstawy wymiaru zasiłku, czyli ekwiwalentnie Łatwo zatem zauważyć, że tam gdzie mamy do czynienia z nietypowymi systemami i rozkładami czasu pracy (głównie przy niepełnym wymiarze czasu pracy), w których pracownik ma obowiązek świadczyć pracę tylko w niektóre dni miesiąca np. w co drugi dzień, w każdym pierwszym tygodniu miesiąca itp. albo w niektórych miesiącach np. w co drugi miesiąc codziennie lub tylko w niektóre dni, o ekwiwalentności decyduje to czy pracownik jest wynagradzany stałą stawką miesięczną, czy wynagrodzeniem godzinowym, bo różny jest sposób pomniejszania składnika o okres niezdolności do pracy ustalony 11 rozporządzenia MPiPS z dnia 29.05.1996 r. o obliczaniu wynagrodzeń 4 (pomniejszanie wynagrodzenia określonego stałą stawką miesięczną odbywa się tak samo jak obliczanie zasiłku, czyli jako 1/30 za każdy dzień niezdolności do pracy z powodu choroby niezależnie od tego, czy pracownik w okresie choroby miał pracować, czy nie). O ile wiemy z powyższych przykładów, że ekwiwalentne są zasiłki wypłacane pracownikom wynagradzanym w stałej stawce miesięcznej, o tyle należy zastanowić się co z pracownikami wynagradzanymi stawką godzinową, bo z powyższych przykładów wiemy, że zasiłki im przysługujące nie są ekwiwalentne, a czasami są nieekwiwalentne w rażący sposób. Zdaniem autora, o ile tam gdzie mamy do czynienia z nietypowymi systemami i rozkładami czasu pracy wynagradzanymi stałą stawką miesięczną należy literalnie stosować zasady pomniejszania wynagrodzenia określone w 11 rozporządzenia MPiPS z dnia 29.05.1996 r. o obliczaniu wynagrodzeń i zasady obliczania zasiłków określone w ustawie zasiłkowej, powołując się na te przepisy jako na przepisy, które stosowane literalnie, spełniają zasadę ekwiwalentności nawet w nietypowym systemie czasu pracy wynagradzanym stałą stawką miesięczną, o tyle tam gdzie mamy do czynienia z nietypowymi systemami i rozkładami czasu pracy wynagradzanymi stawką godzinową, w których pracownik ma obowiązek świadczyć pracę tylko w niektóre dni miesiąca np. w co drugi dzień, w każdym pierwszym tygodniu miesiąca itp. albo w niektórych miesiącach np. w co drugi miesiąc codziennie lub tylko w niektóre dni, nie można zasady ekwiwalentności oprzeć jedynie o przepisy dotyczące pomniejszania wynagrodzeń i obliczania zasiłków. Należałoby tu dać pierwszeństwo zasadzie ekwiwalentności wyrażonej przez Trybunał Konstytucyjny i art. 12 ust. 1 5 ustawy zasiłkowej jako przepisowi pozwalającemu niewypłacić zasiłku ponad miarę określoną zasadą ekwiwalentności, co pozwoliłoby na sformułowanie zasady według, której w nietypowych systemach czasu pracy wynagradzanych stawką godzinową zasiłek dzienny byłby wyliczany nie jako 1/30 miesięcznej podstawy wymiaru zasiłku, a jako jedna do liczby dni, które pracownik powinien był przepracować w danym miesiącu, natomiast zasiłek przysługiwałby tylko za dni, w które pracownik pracowałby gdyby nie choroba (jest tu trochę analogii do art. 37 ust. 2 pkt 2 w związku z art. 3 ust. 2 pkt 3 ustawy zasiłkowej, zdaniem autora ta zasada powinna dotyczyć wszystkich zasiłków, niezależnie od sposobu obliczania wynagrodzeń stanowiących podstawę ich wymiaru): 4 Rozporządzenie MPiPS z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. z 1996 r., Nr 62, poz. 29, zm.: Dz.U. z 1997 r., Nr 2, poz. 15; Dz.U. z 2002 r., Nr 214, poz. 111; Dz.U. z 2003 r., Nr 230, poz. 2292). 5 Art. 12. 1. Zasiłek chorobowy nie przysługuje za okresy niezdolności do pracy, w których ubezpieczony na podstawie przepisów o wynagradzaniu zachowuje prawo do wynagrodzenia. Okresy te wlicza się do okresu zasiłkowego. 10
- jeżeli za dany miesiąc pracownik otrzymał pełne wynagrodzenie, bo pracuje tylko w pierwszy tydzień miesiąca (np. przez 7 dni), a chorował w innych dniach miesiąca, to jego wynagrodzenie nie zostało pomniejszone, zatem zgodnie z zasadą ekwiwalentności pracownik nie powinien dostać w ogóle zasiłku, - jeżeli za dany miesiąc pracownik otrzymał cztery siódme wynagrodzenia (100 zł za każdy dzień, czyli 400 zł), bo pracuje tylko w pierwszy tydzień miesiąca (np. przez 7 dni), a chorował w 5,6 i 7 dniu pierwszego tygodnia miesiąca, to zasiłek dzienny wynosiłby 1/7 z 700 zł za każdy dzień choroby, bo dla tego pracownika jego miesiąc pracy to siedem dni, a skoro chorował 3 dni z 7, w których powinien świadczyć pracę, to powinien otrzymać 3/7 zasiłku należnego za cały miesiąc, czyli 300 zł (oczywiście w dokładnych wyliczeniach pomniejszylibyśmy to o składki ZUS i wypłacili w odpowiedniej wysokości np. 0%). Sąd Najwyższy w wyroku z 6 lipca 2005 r. (sygn. akt III UK 65/05, niepublikowany) oraz w wyroku z 16 maja 2006 r. (sygn. akt I UK 291/05, OSNP nr 11-12/2007, poz. 169) zawarł sugestię, że przepisy o wynagradzaniu powinny określać zasady zmniejszenia składników wynagrodzeń za okres choroby (jeżeli zasad pomniejszania nie określają przepisy ustawowe) ale praktyka tworzenia przepisów płacowych pokazuje, że jest to pobożne życzenie i tylko niektóre przepisy, a w szczególności regulaminy wynagrodzeń te sprawy normują wyczerpująco. Autor przykłada wielką wagę do tych kwestii i w swoich opracowaniach 6 dokładnie te kwestie normuje nie pomijając potrzeby określania wzorów na obliczanie składników wynagradzania, co w sposób znakomity ułatwia poprawne obliczanie i pomniejszanie składników wynagrodzeń. W konsekwencji wyroku TK 7, nie ma więc już składnika wynagrodzenia, od którego opłacane są składki na ubezpieczenie chorobowe (wypadkowe) i składnik nie jest wypłacany za okres choroby obok zasiłku, a pomimo tego składnik nie wchodziłby do podstawy wymiaru zasiłku (np. tylko dlatego, że w przepisach płacowych nie napisano, że składnik jest pomniejszany za czas choroby, wg ZUS wyjątkiem jest tu ekwiwalent za urlop i świadczenia w naturze, od których opłaca się składki chorobowe, a których nie wlicza się do podstawy świadczeń chorobowych autor nie podziela tego stanowiska). Więcej, składnik wypłacany obok zasiłku musi być wliczony do podstawy wymiaru zasiłku po ustaniu zatrudnienia, bowiem po ustaniu zatrudnienia składnika tego płatnik składek nie wypłaca ubezpieczonemu obok zasiłku (pamiętać należy o wykazaniu tego składnika w Zaświadczeniu płatnika składek). Kończąc dywagacje na temat przeliczania składników wliczanych do podstawy wymiaru wynagrodzenia z art. 92 K.p. za czas choroby i zasiłków w razie choroby i macierzyństwa należy z ubolewaniem zauważyć, że zasadnicza zmiana systemu ubezpieczeń społecznych od 01.01.1999 r. nie pociągnęła za sobą zasadniczej zmiany w świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Sposób obliczania zasiłków w zasadzie nie zmienił się od tego, który obowiązywał przed 1999 r. ale przede wszystkim system zabezpieczenia społecznego na wypadek choroby, w żadnym razie, nie zbliżył się do cywilistycznego pojęcia ubezpieczeń uregulowanego w kodeksie cywilnym przez co archaiczne zasady obowiązujące w poprzednim systemie ubezpieczeń społecznych inkorporowane do nowego systemu ubezpieczeń społecznych powodują wiele komplikacji (np. przy ustalaniu prawa do zasiłków i podstawy ich wymiaru) oraz systemową niezgodność z zasadą równego traktowania ubezpieczonych określoną w art. 2 a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (np. opłacanie takich samych składek przez różne grupy ubezpieczonych ale nieotrzymywanie w zamian takich samych świadczeń m.in. do niedawna w zakresie prawa do zasiłków opiekuńczych przez innych ubezpieczonych niż pracownicy, nierówny dostęp do takich samych świadczeń przez różne grupy ubezpieczonych np. prawo do zasiłku chorobowego pracownik nabywa najpóźniej po 30 dniach ubezpieczenia, a zleceniobiorca, przedsiębiorca, osoby współpracujące dopiero po 90 dniach ubezpieczenia). 6 Np. Krzysztof Wiesław Żukowski Regulamin wynagradzania z pełną dokumentacją (z suplementem elektronicznym) 2010 r., ODDK sp. z o.o. 7 wyrok z dnia 24 czerwca 200 r. (Sygn. akt SK 16/06) - sentencja została ogłoszona dnia 7 lipca 200 r. w Dz. U. Nr 119, poz. 771. Pkt 132 i 146 Komentarza ZUS do ustawy oświadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa wg stanu na styczeń 2010 r. (na stronie internetowej ZUS) 11
To niekorzystne stanowisko ustawodawcy powielają sądy, łącznie z Trybunałem Konstytucyjnym głównie poprzez powszechne akceptowanie zasady, wedle której zasiłek jest ekwiwalentem utraconego wskutek choroby wynagrodzenia. Zdaniem autora, zasiłek winien być nie ekwiwalentem, a odszkodowaniem będącym skutkiem opłaconych składek. Autor przypomina, że zmiana systemu ubezpieczeń społecznych od 1999 r. miała na celu wprowadzenie zasady, że prawo do świadczenia z ubezpieczeń społecznych winno być efektem ochrony ubezpieczeniowej realizowanej poprzez opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne (udało się to tylko w zakresie emerytur). Krzysztof Wiesław Żukowski Krzysztof Wiesław Żukowski - Ekspert w zakresie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, autor kilkunastu książek z tego zakresu wydawanych od kilkunastu lat przez ODDK Gdańsk oraz autor artykułów prasowych m.in. w RZEZPOSPOLITEJ i Dzienniku GAZETA PRAWNA. Specjalizuje się w tworzeniu wzorców składników wynagrodzeń, których elementy konieczne, składające się na ich strukturę, determinują zwolnienie ich z oskładkowania i opodatkowania oraz kształtują pożądane zachowania pracowników. Doświadczenie zawodowe zdobywał jako specjalista ds. kadr i płac i kierownik działu kadr w urzędach administracji samorządowej oraz inspektor organów kontroli ZUS. Od 20 lat prowadzi firmę outsourcingową zajmującą się sprawami kadrowymi, płacami, ZUS-em i BHP na zlecenie innych firm - http://promesa-kadry.pl/ Posiada uprawnienia głównego specjalisty ds. bhp. Ma ukończone studia podyplomowe o specjalności BHP i Ergonomia. 20 lat pracował jako inspektor kontroli ZUS, dzięki czemu nabył obszerną wiedzę o problemach pracodawców dotyczących oskładkowania, zasiłków i płac. Jest wieloletnim wykładowcą na kursach zawodowych otwartych i zamkniętych. W latach 2004 2012 był centralnym wykładowcą ZUS (kilkaset godzin szkoleniowych rocznie). Linki do artykułów: http://prawo.rp.pl/artykul/502002.html http://serwisy.gazetaprawna.pl/zdrowie/artykuly/5757,opieka_nie_zwalnia_z_oskladkowania_pakietu_medycznego.html Okładki książek: 12