Podręczniki i Prawnicze Historia myśli politycznej i prawnej Hubert Izdebski 4. wydanie C. H. Beck
PODRÊCZNIKI PRAWNICZE Hubert Izdebski Historia myœli politycznej i prawnej
W sprzeda y: M. Maciejewski, J. E. Kundera LEKSYKON MYŒLICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 2 E. Gniewek PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, wyd. 2 Studia Prawnicze Z. Radwañski, A. Olejniczak ZOBOWI ZANIA CZÊŒÆ OGÓLNA, wyd. 7 Podrêczniki Prawnicze Z. Radwañski, J. Panowicz-Lipska ZOBOWI ZANIA CZÊŒÆ SZCZEGÓ OWA, wyd. 6 Podrêczniki Prawnicze T. Smyczyñski PRAWO RODZINNE I OPIEKUÑCZE, wyd. 4 Podrêczniki Prawnicze E. Skowroñska-Bocian PRAWO SPADKOWE, wyd. 4 Podrêczniki Prawnicze www.sklep.beck.pl
Historia myœli politycznej i prawnej Hubert Izdebski profesor dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Warszawski 4. wydanie rozszerzone
Redakcja: Ksenia Kwaœniak Wydawnictwo C. H. Beck 2007 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Gen. Zaj¹czka 9, 01-518 Warszawa Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa ISBN 83-7483-345-9 ISBN 978-83-7483-345-5
Wstêp do pierwszego wydania Historia doktryn politycznych i prawnych, jak nazywa siê przedmiot, którego podrêcznik oddajê niniejszym w rêce czytelników, jest wyk³adany na wydzia³ach prawa polskich uniwersytetów od czterech dziesi¹tków lat. Pomyœlany jako historyczna podbudowa i uzasadnienie marksistowskiej teorii pañstwa i prawa, przedmiot ten, zrazu ideologiczny, znalaz³ sobie miejsce w programach studiów zarówno wówczas, gdy mo na ju by³o wyk³adaæ nie tylko jedynie s³uszn¹ jedn¹ teoriê, jak i obecnie, w warunkach wolnoœci badañ naukowych i wolnoœci nauczania. Ma on zreszt¹ niema³o odpowiedników w programach nauczania uniwersytetów zachodnich. Znajomoœæ dawnych pogl¹dów na skomplikowane zjawiska pañstwa, polityki i prawa okazuje siê bowiem niezbêdna dla wyjaœnienia wielu wspó³czesnych pojêæ, instytucji i pogl¹dów oraz dla zrozumienia podstawowych problemów funkcjonowania wspó³czesnych instytucji politycznych i prawnych. Co wiêcej, czasem jest tak, e trafiaj¹ nam do przekonania czy wrêcz zaskakuj¹ swoj¹ aktualnoœci¹ pogl¹dy wyra one dawno temu, tak jak wydaj¹ siê ca³kowicie historyczne twierdzenia sprzed niewielu lat. Racjê trzeba przyznaæ autorom, wedle których natura, to znaczy przede wszystkim psychika cz³owieka, pozostaje od pocz¹tków tego gatunku niezmienna a zatem, przy ca³ym postêpie nauki i cywilizacji, jakoœæ, jak j¹ oceniamy, wytworów intelektu i wra liwoœci od pocz¹tków ludzkoœci zale y znacznie mniej od chronologicznej bliskoœci epoki, w której powsta³y, a znacznie bardziej od osobistych kwalifikacji wytwórcy, dzia³aj¹cego, inna sprawa, w pewnym ogólniejszym klimacie intelektualnym. To w³aœnie t³umaczy, dlaczego tak e dziœ podziwia siê dzie³a kultury i sztuki staro ytnoœci czy odrodzenia w tym dzie³a myœli politycznej i prawnej. Poczynaj¹c od tytu³u, u ywam okreœlenia myœl polityczna i prawna, a nie, dot¹d przyjêtego, terminu doktryny polityczne i prawne. Okreœlenie doktryna (oznaczaj¹ce po ³acinie naukê lub nauczanie ) zak³ada bowiem istnienie systemu pogl¹dów jakiegoœ myœliciela lub szko³y. W wielu natomiast przypadkach wa ne i interesuj¹ce by³y myœli o polityce czy o prawie wyra one bez konstruowania systemu pogl¹dów na pañstwo i prawo. Co wiêcej, doktryna mo e w jêzyku potocznym mieæ pewien odcieñ pejoratywny. Termin ten wspó³istnieje
VI Wstêp do pierwszego wydania z innymi pojêciami, takimi jak idea, ideologia, program czy te, gdy idzie o sferê mniej praktycystyczn¹, teoria lub nauka. Wszelkie próby usystematyzowania terminologii np. poprzez stworzenie hierarchii pojêæ wed³ug kryterium stopnia spójnoœci i usystematyzowania: idee ideologia doktryna napotykaj¹ na odmienne propozycje, równie nie pozbawione podstaw. Z tego powodu w niniejszym podrêczniku opracowaniu programowo dydaktycznym celowe wyda³o siê przyjêcie terminu najprostszego i najbardziej pojemnego pojêcia myœli. Stara³em siê te w rezultacie unikaæ ró nych jego odpowiedników, chyba e wydawa³o siê to uzasadnione potocznym ich znaczeniem. Jedyne rozró nienie terminologiczne, które czyni³em œwiadomie, a które nie musi wynikaæ z jêzyka potocznego, to odró nienie myœli prawnej, tj. myœli dotycz¹cej prawa, stanowi¹cej wytwór myœlicieli o ró nej formacji: filozofów, socjologów czy prawników, od myœli prawniczej, czyli produktu prawników. Znaj¹c twierdzenie Françoisa Fenelona, francuskiego pisarza czasu panowania Ludwika XIV: dobry historyk nie przynale y do adnego czasu ani do adnego kraju, nie stara³em siê, pisz¹c ten podrêcznik, byæ dobrym historykiem. Próbowa³em skupiæ siê na tym, co wyda³o mi siê niezbêdne dla formacji prawnika w Polsce w koñcu XX w. Przyj¹³em zatem za³o enie sformu³owane na pocz¹tku Instytucji justyniañskich, jednego z pierwszych podrêczników prawa: Je eli bowiem zaraz na pocz¹tku obci¹ ymy jeszcze nie wykszta³cony i s³aby umys³ studenta mnogoœci¹ i rozmaitoœci¹ kwestii, sprawimy jedno z dwóch: albo e porzuci on studia, albo e z wielkim jego mozo³em, a czêsto nawet ze zw¹tpieniem we w³asne si³y [...] w koñcu doprowadzimy go do tego, do czego móg³ byæ doprowadzony wczeœniej drog¹ bardziej g³adk¹, bez wielkiego mozo³u i bez adnego zw¹tpienia we w³asne si³y. Wynik³a z tego ró noraka selekcja materia³u. Po pierwsze, przyj¹³em, e podrêcznik dotyczy dziejów myœli politycznej i prawnej krêgu cywilizacyjnego, do którego nale ymy, a którego podstawami sta³y siê kultura staro ytna i, wyros³e z judaizmu, chrzeœcijañstwo. Dla tego krêgu przyjmuje siê ró ne nazwy: cywilizacja zachodnia, kr¹g judeo-chrzeœcijañski czy nazwa, któr¹ preferujê kr¹g euratlantycki. Pomin¹³em zatem œwiadomie zagadnienia dawnej i wspó³czesnej myœli politycznej i prawnej innych krêgów cywilizacyjnych dziœ myœl krajów Trzeciego Œwiata. Po wtóre, ograniczy³em, w stosunku do innych podrêczników, kr¹g myœlicieli, o których piszê, tak e gdy idzie o myœlicieli polskich. Poza najbardziej znanymi przedstawicielami myœli politycznej i prawnej wola³em opisywaæ bardziej sposób ujmowania okreœlonych problemów w danej epoce, a pogl¹dy poszczególnych myœlicieli podawaæ jako przyk³ady, ni staraæ siê o systematyczny wyk³ad pogl¹dów jak najwiêkszej liczby twórców.
Wstêp do pierwszego wydania VII Co do problemów, stara³em siê, ze wzglêdu na potrzeby studiów prawniczych, zwróciæ uwagê, wiêksz¹ ni siê to na ogó³ czyni, na myœl prawn¹ i prawnicz¹, jak równie na problematykê, w dotychczasowych podrêcznikach ma³o lub w ogóle nie poruszan¹, dziejów koncepcji stosunków miêdzynarodowych oraz koncepcji prawa miêdzynarodowego publicznego. Wyda³o mi siê to oczywiste w warunkach Polski koñca XX stulecia, aktywnego cz³onka spo³ecznoœci miêdzynarodowej, formalnie przyjêtej, wraz z uzyskaniem cz³onkostwa Rady Europy, do rodziny demokratycznych pañstw starego kontynentu, aspiruj¹cej do integracji z Europ¹ Zachodni¹. Warszawa, sierpieñ 1996 r. Prof. Hubert Izdebski
Wstêp do czwartego wydania Po dziesiêciu latach funkcjonowania podrêcznika celowe wyda³o siê na podstawie uzyskanych doœwiadczeñ poza pewnymi drobniejszymi korektami i uzupe³nieniami, rozszerzenie treœci o materie, które okaza³y siê wa ne, lecz dot¹d by³y niedostatecznie poruszane. Dotyczy to, w szczególnoœci, takich kierunków myœli XIX, a zw³aszcza XX stulecia, jak ekologizm, socjaldemokratyczna trzecia droga i populizm oraz powstanie i rozwój prawa porównawczego. St¹d te, oddawane w³aœnie Czytelnikom, czwarte wydanie ró ni siê doœæ powa - nie od dotychczasowych wydañ, pozostaj¹c zarazem w ramach przyjmowanej od pocz¹tku koncepcji podrêcznika. Jednoczeœnie chcia³bym serdecznie podziêkowaæ trzem moim wspó³pracownikom, doktorom: Adamowi Bosiackiemu, W³adys³awowi T. Kuleszy i Aleksandrowi Stêpkowskiemu za przedstawione przez nich uwagi i propozycje, które znalaz³y odzwierciedlenie w niniejszym kszta³cie podrêcznika. Warszawa, paÿdziernik 2006 r. Prof. Hubert Izdebski
Spis treœci Wstêp do pierwszego wydania... Wstêp do czwartego wydania... Wykaz literatury... Str. V VIII XXI Nb. Rozdzia³ I. Staro ytne podstawy myœli o pañstwie i prawie 1. Uwagi wstêpne... 1 1 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i pañstwa... 2 4 3. Ideologia demokracji ateñskiej... 4 7 I. Brak doktryny demokracji... 4 7 II. Zasady ideologii demokratycznej... 5 8 1. Równoœæ... 5 8 2. Wolnoœæ partycypacyjna... 5 10 III. Antyteza demokracji despocja wschodnia... 6 12 4. Idealistyczna nauka Platona o pañstwie... 6 13 I. Sylwetka Platona... 7 13 II. Idealizm obiektywny... 7 14 III. Podzia³ ustrojów i ich ewolucja... 8 17 IV. Pañstwo idealne... 9 19 V. Pañstwo drugiego rzêdu... 11 23 5. Utopijne wizje spo³eczne cyników... 12 24 6. Realizm arystotelesowskiej nauki o pañstwie... 13 27 I. Sylwetka myœliciela... 13 27 II. Podstawy myœli o pañstwie i prawie... 13 28 1. Podstawy filozoficzne... 13 28 2. Empiryzm... 14 30 3. Cz³owiek zwierzêciem spo³ecznym... 14 31 III. Typologia ustrojów pañstwowych... 15 33 IV. PóŸniejsze nawi¹zania do myœli Arystotelesa o pañstwie... 16 35 7. Greckie pocz¹tki teorii umowy spo³ecznej... 16 36 8. Grecka filozofia stosunków miêdzynarodowych... 18 39 I. Punkt widzenia pañstwa-miasta... 18 39 II. Walka o hegemoniê... 18 40 9. Podejœcie do prawa w myœli staro ytnej Grecji... 19 42 I. Dominacja prawa stanowionego... 19 42 II. Pocz¹tki idei prawa naturalnego... 20 47 10. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwoœci... 21 49 I. Sprawiedliwoœæ i jej kategorie... 21 49 II. Prawoœæ, s³usznoœæ, prawo naturalne... 22 53 11. Hellenistyczny stoicyzm a myœl o pañstwie i prawie... 23 55
X Spis treœci I. Szko³y filozoficzne w okresie hellenistycznym... 23 55 II. Podstawy filozofii stoickiej... 23 57 1. ycie zgodne z natur¹... 23 57 2. Kosmopolityzm i udzia³ w yciu politycznym... 24 58 III. PóŸniejsze oddzia³ywanie stoicyzmu... 24 59 12. Hellenistyczna koncepcja stosunków miêdzynarodowych... 25 60 13. Rozwój terytorialny Rzymu a rzymska myœl o pañstwie i prawie... 26 62 I. Ekspansja terytorialna od pañstwa-miasta do imperium... 26 62 II. Otwarcie na kulturê hellenistyczn¹... 27 65 14. Pocz¹tki teorii ustroju mieszanego... 27 66 15. Stoicyzm adaptowany do potrzeb pañstwa Cyceron... 28 68 I. Sylwetka myœliciela... 28 68 II. Pañstwo i prawo... 29 69 III. Humanistyczny program wychowania... 29 70 16. Ideologia Imperii Romani... 30 71 17. Rzymska myœl prawna i prawnicza zagadnienia ogólne... 31 75 I. Szczególna rola prawa i prawników... 31 75 II. Cechy rzymskiej klasycznej myœli prawniczej... 31 77 1. Unikanie definicji... 31 77 2. Zasady prawa... 32 79 3. Wra liwoœæ na problemy aksjologiczne... 32 80 III. Kategoria s³usznoœci... 33 82 IV. Nauka o Ÿród³ach prawa... 33 83 18. Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej... 34 85 Rozdzia³ II. Miêdzy staro ytnoœci¹ a œredniowieczem myœl polityczna Ojców Koœcio³a 19. Uwagi wstêpne... 36 88 20. Kszta³towanie siê chrzeœcijañskiej myœli o pañstwie... 37 90 I. Pierwsi chrzeœcijanie a pañstwo... 37 90 II. Pogl¹dy w Koœciele uznanym przez pañstwo... 38 92 21. Nauka o pañstwie Œwiêtego Augustyna... 39 95 I. Sylwetka œwiêtego... 39 95 II. Pañstwo z powodu grzechu... 40 96 III. PóŸniejsze losy idei augustiañskich... 41 99 Rozdzia³ III. Dorobek myœli politycznej i prawnej wieków œrednich 22. Uwagi wstêpne... 42 101 23. Immanentny konserwatyzm myœli œredniowiecza... 43 104 I. Stabilizacja i hierarchia... 43 104 II. Bezosobowoœæ, zakony, uniwersytety... 44 105 III. Scholastyka... 44 106 IV. Stopniowa indywidualizacja myœli... 45 108 24. Religia w myœli œredniowiecza... 46 110 I. Nauka s³u ebnic¹ teologii... 46 110 II. Religia jako wyraz kontestacji... 46 111 III. Dominacja religii... 47 112 25. Pañstwo a Koœció³ w myœli œredniowiecza... 48 116
Spis treœci XI I. Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie... 48 116 II. Monarcha najwy szym stró em religii... 48 117 III. Koœció³ jako zwierzchnik w³adzy œwieckiej... 49 119 1. Pogl¹dy pocz¹tkowe... 49 119 2. Papalizm Grzegorza VII... 49 121 3. Hierokratyzm Innocentego III... 50 122 4. Skrajna doktryna Bonifacego VIII... 50 123 26. Œredniowieczne koncepcje organizacji Koœcio³a... 50 124 I. Papalizm... 51 124 II. Schizma i koncyliaryzm... 51 126 27. Œredniowieczne koncepcje stosunków miêdzynarodowych... 52 128 I. Uniwersalizm cesarski... 52 128 II. Król cesarzem w swoim królestwie... 53 130 III. Republiki miejskie... 53 132 28. Wojna sprawiedliwa i pocz¹tki myœli o wiecznym pokoju... 54 133 I. Teorie wojny sprawiedliwej... 54 133 1. Œwiêty Augustyn... 54 133 2. Œwiêty Rajmund z Peñaforte... 54 135 3. Œwiêty Tomasz z Akwinu... 55 136 4. Pierwsi prawnicy Stanis³aw ze Skarbimierza i Pawe³ W³odkowic... 55 137 5. U ycie si³y w celu nawrócenia... 55 138 II. Pocz¹tki myœli o wiecznym pokoju... 56 140 29. Solidaryzm œredniowiecza organiczna teoria pañstwa i nauka o pañstwie œw. Tomasza z Akwinu... 56 141 I. Organiczna teoria pañstwa... 57 141 1. Podstawy... 57 141 2. Jan z Salisbury... 57 143 II. Nauka o pañstwie œw. Tomasza z Akwinu... 58 144 30. Œredniowieczna teoria reprezentacji. Pocz¹tki konstrukcji spo³eczeñstwa obywatelskiego... 59 147 I. Teoria reprezentacji... 59 147 II. Spo³eczeñstwo obywatelskie... 60 148 31. Œredniowieczna koncepcja rz¹dów prawa... 61 149 32. Nauka i nauczanie prawa w œredniowieczu zagadnienia ogólne... 63 156 I. Glosatorzy... 63 156 II. Postglosatorzy... 64 158 III. Doktrynalna recepcja prawa rzymskiego... 64 160 IV. Szczególne cechy prawa angielskiego... 65 161 V. Nauka prawa a teologia i filozofia... 66 163 33. Prawo naturalne w œredniowieczu... 66 164 I. Ujêcia prawa naturalnego w œredniowieczu... 66 164 II. Prawo naturalne wed³ug œw. Tomasza z Akwinu... 67 169 1. Terminologia... 67 169 2. Hierarchia prawa... 68 170 3. Prawo naturalne... 69 174 34. Ku myœli nowo ytnej pogl¹dy Marsyliusza z Padwy... 69 175 I. Podstawy myœli Marsyliusza... 70 175 II. Suwerennoœæ ludu... 70 176
XII Spis treœci III. Empiryzm... 71 179 IV. Pozytywistyczna koncepcja prawa naturalnego... 71 180 Rozdzia³ IV. Kszta³towanie siê nowo ytnej myœli politycznej i prawnej myœl Renesansu 35. Uwagi wstêpne... 73 182 I. Ogólne cechy okresu... 73 182 II. Renesans w dziejach myœli politycznej i prawnej... 74 185 36. Ideologia humanizmu... 76 187 I. Cz³owiek uniwersalny... 76 187 II. Odkrycie druku i upadek Bizancjum jako szczególne czynniki kszta³towania siê myœli Renesansu... 77 189 III. Stoicyzm i pesymizm... 77 190 37. Renesansowa koncepcja pañstwa... 78 192 I. Pañstwo narodowe... 78 192 II. Suwerennoœæ i racja stanu... 78 194 III. Suweren a prawo rz¹dy prawa... 79 197 38. Realizm psychologiczny myœli o pañstwie Niccolò Machiavellego... 80 201 I. Sylwetka myœliciela... 80 201 II. Makiawelizm... 80 202 III. Historiografia nowego typu... 81 204 IV. Ksi¹ ê w okresie przejœciowym... 82 207 V. Docelowa wizja republiki o ustroju mieszanym... 83 210 39. Komparatystyczny realizm Jeana Bodina... 84 212 I. Sylwetka myœliciela... 84 212 II. Czynniki wp³ywaj¹ce na ustrój... 84 213 III. Rzeczpospolita... 85 215 1. Pojêcie... 85 215 2. Metoda... 85 216 3. Suwerennoœæ... 86 219 4. Forma... 86 220 IV. Charakter pogl¹dów Bodina... 87 222 40. Realizm doktrynalny teoria ustroju mieszanego... 87 223 I. Realizm doktrynalny... 88 223 II. Podstawy ustroju Anglii i Polski... 88 224 III. Warianty ustroju mieszanego... 89 225 IV. Myœl Wawrzyñca Goœlickiego... 90 228 1. Sylwetka... 90 228 2. Dobry senator... 90 229 3. Ustrój mieszany... 90 230 4. Wp³yw na myœl anglosask¹... 91 231 41. Myœl teologiczno-polityczna Reformacji... 91 232 I. Podstawy i postulaty... 91 232 II. Marcin Luter... 92 234 1. Z³a natura cz³owieka... 92 234 2. Pañstwo s³ug¹ Bo ego gniewu... 93 235 3. Koœció³ s³ug¹ pañstwa... 93 236 III. Jan Kalwin... 93 237 1. Doktryna predestynacji... 93 237 2. Pañstwo s³ug¹ Boga... 94 238
Spis treœci XIII 3. Ustrój kalwiñskiej Genewy... 94 239 IV. Hugonoci... 95 240 V. Bracia Polscy... 96 242 42. Renesansowa myœl utopijna... 96 244 43. Europa poza chrzeœcijañstwem zachodnim myœl polityczna w pañstwie moskiewskim w XVI w.... 98 248 44. Renesansowe idee stosunków miêdzynarodowych... 99 251 I. Realizm i pesymizm Machiavellego... 99 251 II. Stosunek do wojny pocz¹tki pacyfizmu... 100 252 III. Kszta³towanie podstaw prawa miêdzynarodowego... 100 255 1. Prawo wojny... 100 255 2. Prawo narodów... 101 257 45. Podejœcie do prawa w epoce Odrodzenia... 102 258 I. Prawo naturalne... 102 258 II. Postulaty i praktyka kodyfikacji... 103 262 III. Postulaty prostoty prawa... 103 263 IV. Prawo rzymskie prawo ywe i przedmiot badañ historycznych... 104 265 Rozdzia³ V. Systemy myœli nowo ytnej myœl polityczna i prawna od XVII do pocz¹tków XIX w. 46. Uwagi wstêpne... 106 267 I. Cechy myœli nowo ytnej... 106 267 1. Epoka systemów... 106 267 2. Racjonalizm... 107 269 3. Empiria a dedukcja... 107 271 4. Praktycyzm... 108 273 5. Wiara w postêp... 108 274 6. Prawo natury... 108 277 7. Konstytucjonalizm... 109 278 II. Periodyzacja z punktu widzenia historii instytucji... 109 279 III. Periodyzacja dziejów myœli... 110 280 1. Podstawa podzia³u... 110 280 2. Rewolucja naukowa... 110 281 3. Rewolucja przemys³owa... 111 283 4. Dwa pojêcia Oœwiecenia... 111 284 IV. Absolutyzm oœwiecony... 113 290 47. Pierwszy nowo ytny system prawa natury filozofia prawa Hugona Grocjusza... 114 291 I. Definicja prawa natury... 114 291 II. Zasady prawa natury... 115 293 III. Suwerennoœæ ludu i umowa spo³eczna... 116 295 IV. Konstrukcja praw podmiotowych... 116 296 48. Szko³a prawa natury w XVII i XVIII w. a kodyfikacja prawa i rozwój konstytucjonalizmu... 117 298 I. Prawo natury przedmiotem nauczania... 117 298 II. Prawo natury podstaw¹ kodyfikacji... 117 300 III. Narodziny teorii kodyfikacji... 118 305 IV. Prawo natury podstaw¹ konstytucjonalizmu... 119 308 V. Kodyfikacja prawa a konstytucjonalizm... 120 310
XIV Spis treœci 49. Pierwszy nowo ytny system umowy spo³ecznej nieograniczona suwerennoœæ w³adzy u Tomasza Hobbesa... 120 311 I. Sylwetka myœliciela... 121 311 II. Z³a natura cz³owieka... 121 312 III. Stan natury... 122 313 IV. Umowa spo³eczna ucieczk¹ ze stanu natury... 122 315 V. Skutki prawne umowy spo³ecznej... 123 316 VI. Znaczenie konstrukcji Hobbesa... 124 318 50. Umowa spo³eczna i liberalizm polityczny Johna Locke a... 124 319 I. Sylwetka myœliciela... 124 319 II. Liberalizm... 125 320 III. Stan natury... 125 323 IV. Umowa spo³eczna realizacj¹ prawa natury... 126 325 1. Prymat jednostki... 126 325 2. Odwo³ywalnoœæ umowy... 126 327 V. Losy liberalnej koncepcji umowy spo³ecznej... 127 329 51. Umowa spo³eczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau... 128 330 I. Sylwetka myœliciela... 128 330 II. Dobry cz³owiek natury... 128 331 III. Rozwój od stanu natury do stanu spo³ecznego... 129 332 1. Powody wyjœcia ze stanu natury... 129 332 2. Etapy rozwoju... 129 333 IV. Umowa spo³eczna jako model urz¹dzenia œwiata... 130 336 1. Umowa realna i idealna... 130 336 2. Rz¹dy woli powszechnej... 131 337 3. Niezbywalna suwerennoœæ ludu... 131 338 4. Wolnoœæ partycypacyjna... 131 341 V. Oddzia³ywanie i oceny myœli Rousseau... 132 342 52. Liberalizm bez umowy spo³ecznej liberalizm arystokratyczny Monteskiusza... 133 344 I. Sylwetka myœliciela... 133 344 II. Duch praw i duch umiarkowania... 133 345 III. Wolnoœæ i jej gwarancje... 134 347 IV. Socjologizm... 135 349 V. Liberalizm arystokratyczny a mieszczañski... 135 351 53. Liberalizm bez umowy spo³ecznej liberalizm integralny Beniamina Constanta... 136 352 I. Sylwetka myœliciela... 136 352 II. Klasyczna teoria wolnoœci... 137 354 III. Antydemokratyzm... 137 355 IV. Gwarancje wolnoœci... 138 357 54. Zasada podzia³u w³adz jako gwarancja liberalizmu politycznego... 138 358 I. Sk³adnik nowo ytnego konstytucjonalizmu... 138 358 II. Podzia³ w³adz wed³ug Johna Locke a... 139 359 III. Wk³ad Davida Hume a... 139 360 IV. Teoria Monteskiusza... 140 362 1. Trzy w³adze... 140 362 2. System hamulców i równowagi... 140 364 V. Recepcja teorii Monteskiusza... 141 365
Spis treœci XV VI. Teoria Beniamina Constanta... 141 366 1. Piêæ w³adz... 141 366 2. W³adza municypalna... 142 367 3. W³adza królewska... 142 368 55. Narodziny liberalizmu gospodarczego... 143 370 I. Fizjokratyzm... 144 370 II. Vincent de Gournay... 145 374 III. Klasyczna szko³a ekonomii politycznej... 146 376 56. Ideologia absolutyzmu oœwieconego i napoleoñskiego autokratyzmu... 147 379 I. Oblicza polityczne myœli Oœwiecenia... 147 379 II. Absolutyzm oœwiecony... 148 381 1. Charakter... 148 381 2. Teoria oœwieconych monarchów... 148 382 3. Kameralistyka i policystyka... 149 383 4. Wsparcie filozofów Wolter... 150 388 5. Absolutyzm praworz¹dny... 151 390 III. Napoleoñska myœl polityczna... 152 392 57. Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu myœl polityczna Edmunda Burke a... 153 393 I. Sylwetka myœliciela... 153 393 II. Konserwatyzm organiczny i ewolucyjny... 154 395 1. Przeciw rewolucji doktryny i teoretycznego dogmatu... 154 395 2. Potrzeba partii politycznych... 155 397 3. Przeciw postêpowi za organicznym wzrostem... 155 398 III. Kontynuatorzy myœli Burke a... 156 399 1. Joseph de Maistre... 156 399 2. Konserwatyzm i nacjonalizm niemiecki... 156 400 3. Konserwatyzm angielski... 157 401 58. Pañstwo a religia w myœli XVII i XVIII w.... 157 402 59. Nowo ytna nauka prawa rzymskiego usus modernus Pandectarum.. 158 410 60. Szko³a historyczna w prawoznawstwie... 160 413 I. Historyzuj¹ce ujêcia prawa... 160 413 II. Przedstawiciele szko³y... 160 414 III. Konserwatyzm i romantyzm... 161 419 IV. Ró nice pogl¹dów przedstawicieli szko³y... 162 422 1. Romaniœci i germaniœci... 162 422 2. Stosunek do heglizmu... 162 423 3. Prawo prawnicze... 162 424 V. Stosunek do kodyfikacji... 163 425 VI. Oddzia³ywanie szko³y... 163 426 61. Utylitaryzm Jeremy ego Benthama i pocz¹tki nowoczesnego pozytywizmu prawniczego... 163 427 I. Sylwetka Benthama... 164 427 II. Podstawy filozoficzne utylitaryzm... 164 428 III. Utylitaryzm a ustawodawstwo... 165 431 IV. Jurysprudencja analityczna Johna Austina... 166 433 V. Wp³yw Benthama i Austina na kodyfikacje anglosaskie... 167 434 VI. Wp³yw na pozytywizm kontynentalny... 167 435 62. Filozofia prawa Immanuela Kanta... 167 436
XVI Spis treœci I. Sylwetka filozofa... 168 436 II. Idealizm transcendentalny... 168 438 III. Imperatyw kategoryczny i praktyczny... 168 439 IV. Prawo moralne i zewnêtrzne... 169 442 V. Oddzia³ywanie myœli Kanta... 170 444 63. Pañstwo i prawo w filozofii Hegla... 170 445 I. Sylwetka filozofa... 171 445 II. Podstawy filozoficzne... 171 447 III. Pañstwo wcieleniem ducha œwiatowego... 172 449 IV. Prawo... 174 452 V. Interpretacje i oceny myœli Hegla... 174 453 64. Nowo ytne koncepcje stosunków miêdzynarodowych... 175 454 I. Teoria równowagi si³... 175 454 II. Wp³yw myœli Hobbesa... 176 455 III. Myœl Monteskiusza... 176 456 IV. Projekt wiecznego pokoju Kanta... 177 457 V. Rozwój prawa miêdzynarodowego... 177 458 1. Hugo Grocjusz... 177 458 2. Nastêpcy Grocjusza... 177 459 Rozdzia³ VI. Kierunki rozwoju myœli politycznej w XIX i XX w. 65. Uwagi wstêpne... 179 462 66. Etapy rozwoju nowoczesnej myœli politycznej... 180 464 67. Powstanie i rozwój myœli socjalistycznej... 185 479 I. Prehistoria myœli socjalistycznej... 186 479 1. Utopie spo³eczne... 186 479 2. Gracchus Babeuf... 187 481 II. Socjalizm utopijny... 187 482 1. Kierunek industrialny Saint-Simon... 187 482 2. Kierunek kolektywistyczny Owen i Fourier... 188 486 3. Socjalizm utopijny a pocz¹tki spó³dzielczoœci... 189 488 III. Pocz¹tki anarchizmu... 189 489 1. Charakterystyka... 189 489 2. Pierre Joseph Proudhon... 189 490 IV. Kszta³towanie siê marksizmu... 190 491 1. Sylwetki twórców... 190 491 2. Manifest komunistyczny... 191 494 3. Charakterystyka kierunku... 191 495 V. Myœl socjalistyczna w opozycji do marksizmu... 192 497 1. Anarchizm Micha³a Bakunina... 192 497 2. Socjalizm pañstwowy i socjalizm z katedry... 192 498 3. Rewizjonizm i centryzm... 193 500 4. Socjaldemokracja w znaczeniu dzisiejszym... 194 503 5. Syndykalizm... 195 508 6. Kooperatywizm... 196 510 VI. Myœl polityczna W. I. Lenina... 197 512 1. Sylwetka... 197 512 2. Nowe elementy teorii... 197 513 3. Teoria i pragmatyzm... 198 515 VII. Marksizm-leninizm... 199 516
Spis treœci XVII 1. Sylwetka J. W. Stalina... 199 516 2. Podstawy teorii stalinizmu... 199 517 3. Stalinizm a doktryna demokracji ludowej... 199 519 VIII. Podstawowe kierunki przemian marksizmu postalinowskiego... 200 521 1. Próby destalinizacji oficjalnego marksizmu... 200 521 2. Jugos³owiañski socjalizm samorz¹dowy... 201 523 3. Eurokomunizm... 201 524 4. Próby reform lat osiemdziesi¹tych pieriestrojka... 202 525 5. Przejêcie programów socjaldemokracji... 202 526 68. Rozwój nowoczesnej myœli liberalnej... 202 527 I. Przemiany demokratyczne a liberalizm... 203 527 II. Liberalizm sceptyczny Alexisa de Tocqueville... 203 529 1. Sylwetka myœliciela... 203 529 2. Nieuchronnoœæ demokracji i spo³eczeñstwa masowego... 204 530 3. Decentralizacja... 204 532 III. Liberalizm demokratyczny J. S. Milla... 204 533 1. Sylwetka myœliciela... 204 533 2. Liberalizm J. S. Milla... 205 535 3. Demokratyzm... 205 536 IV. Henry David Thoreau i niepos³uszeñstwo obywatelskie... 207 539 V. Liberalizm drugiej po³owy XIX i pocz¹tków XX w.... 208 541 VI. Darwinizm spo³eczny Herberta Spencera i liberalizm konserwatywny 209 543 1. Sylwetka myœliciela... 209 543 2. Zasadnicza opozycja wobec interwencjonizmu pañstwowego... 209 544 3. Oddzia³ywanie myœli Spencera... 209 546 VII. Liberalizm a doktryna pañstwa dobrobytu... 213 559 1. Pañstwo dobrobytu a reformizm... 213 559 2. Podstawy teoretyczne myœl ekonomiczna J. M. Keynesa... 213 561 3. Losy doktryny... 214 562 VIII. Liberalizm socjalny... 214 563 69. Spo³eczne nauczanie Koœcio³a rzymskokatolickiego... 216 567 I. Szczególne cechy kierunku... 217 567 II. Punkt wyjœcia encykliki Leona XIII... 218 570 1. Rerum novarum... 218 570 2. Graves de communi i demokracja chrzeœcijañska... 219 572 III. Rozwój Quadragesimo anno Piusa XI... 219 573 IV. Aggiornamento encykliki Jana XXIII... 220 575 V. Encykliki Paw³a VI i Jana Paw³a II... 221 576 70. Inne ideologie poszukuj¹ce trzeciej drogi... 222 582 I. Inne ideologie trzeciej drogi... 223 582 II. Agraryzm... 223 583 III. Ekologizm... 225 588 IV. Antyglobalizm... 229 597 V. Trzecia droga Nowej Partii Pracy... 231 599 71. Pañstwo prawne pañstwo prawne i spo³eczne... 233 604 I. Pocz¹tki konstrukcji pañstwa prawnego... 233 604 II. Elementy konstrukcji pañstwa prawnego... 234 606 1. Konstytucjonalizm i samorz¹d terytorialny... 234 606 2. S¹dowa kontrola decyzji administracji... 234 607
XVIII Spis treœci III. Pañstwo prawne i spo³eczne Lorenza von Steina... 235 608 IV. Pañstwo spo³eczne w ujêciach solidarystycznych pierwszej po³owy XX w.: Wac³aw Makowski... 235 609 V. Dalsze dzieje konstrukcji pañstwa prawnego... 237 614 VI. Socjalne pañstwo prawne i spo³eczna gospodarka rynkowa... 238 616 72. Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm... 238 618 I. Pr¹dy antyliberalne i antydemokratyczne... 239 618 II. Rasizm... 239 619 1. Rasizm kulturowy... 239 619 2. Rasizm biologiczny... 240 621 III. Nacjonalizm... 241 623 1. Ró ne pojêcia narodu... 241 623 2. Narodowa demokracja i nacjonalizm antydemokratyczny... 241 624 3. Nacjonalizm a inne kierunki myœli politycznej... 241 625 IV. Faszyzm... 242 626 V. Autorytaryzm... 243 627 73. Populizm... 244 628 Rozdzia³ VII. Kierunki rozwoju myœli prawnej w XIX i XX w. 74. Uwagi wstêpne... 246 633 75. Kierunki historycystyczne... 247 636 I. Kodyfikacje pod wp³ywem szko³y historycznej... 247 636 II. Historyzm Ottona von Gierkego... 249 639 III. Historyzm H. J. S. Maine a... 249 640 IV. Antropologia prawnicza Bronis³aw Malinowski... 249 641 V. Historyzm faszyzmu i marksizmu... 250 642 76. Pozytywizm prawniczy w XIX i XX w.... 250 644 I. Pozytywizm filozoficzny... 250 644 II. Cechy pozytywizmu prawniczego... 251 646 1. ród³a... 251 646 2. Praktycyzm... 252 647 3. Metoda formalno-dogmatyczna... 252 648 III. Od pozytywizmu do jurysprudencji interesów Rudolf von Ihering... 252 650 IV. Pozytywizm z w¹tkami psychologizmu Georg Jellinek... 253 652 V. Pozytywizm z w¹tkami historyzmu Adhémar Esmein... 253 653 VI. Wspó³czesny pozytywizm prawniczy... 254 654 77. Normatywizm... 255 656 I. Sylwetka Hansa Kelsena... 255 656 II. Czysta nauka prawa... 256 657 1. Ograniczenie do sfery powinnoœci... 256 657 2. Stosunek do pozytywizmu... 256 658 3. Prawo jako dynamiczny system norm... 257 659 4. Pañstwo jako porz¹dek prawny... 257 661 5. Normatywizm w Polsce... 258 663 78. Kierunki socjologiczne... 258 666 I. Ró ne pojêcia socjologizmu... 259 666 II. Socjologizm Emila Durkheima... 259 668 III. Solidaryzm Leona Duguita... 260 670
Spis treœci XIX IV. Socjologizm w innych kierunkach myœli... 261 673 V. Socjologizm a wolne prawo... 261 675 VI. Nurt socjologiczny w nauce prawa karnego... 263 682 VII. Funkcjonalizm amerykañski... 264 684 1. Podstawy... 264 684 2. Pogl¹dy O. W. Holmesa... 265 686 3. Idealizm prawniczy in ynieria spo³eczna... 265 687 4. Realizm prawniczy... 266 690 5. Znaczenie... 266 691 79. Psychologizm... 267 692 I. Sylwetka Leona Petra yckiego... 267 692 II. Emocje moralne i prawne... 268 694 III. Podzia³y prawa i sprawiedliwoœæ... 268 696 IV. Psychologiczna teoria pañstwa... 269 700 V. Psychologizm a liberalizm... 270 701 VI. Wp³yw L. Petra yckiego na póÿniejsz¹ myœl prawnicz¹... 270 702 80. Marksistowska koncepcja prawa... 271 704 I. Stan marksistowskiej teorii prawa przed rewolucj¹ w Rosji... 271 704 II. Kszta³towanie siê teorii prawa w Rosji Radzieckiej i ZSRR... 272 706 1. Selektywne stosowanie dawnego prawa... 272 706 2. Z³amanie dawnego prawa socjalistyczna œwiadomoœæ prawna... 272 707 3. Pogl¹dy M. A. Reisnera... 273 708 4. Stosunek dzia³aczy bolszewickich do prawa... 273 709 5. Znaczenie kodyfikacji prawa radzieckiego... 274 710 6. Prawo jako forma stosunków wymiany towarowej a dogmat obumierania prawa... 274 711 III. Stalinowska teoria prawa... 275 714 IV. Teoria postalinowska... 276 716 81. Wspó³czesne teorie prawa natury... 276 717 I. Odrodzenie prawa natury prawo natury o zmiennej treœci... 277 717 II. Drugie odrodzenie prawa natury... 278 721 1. Dynamiczne teorie prawa natury... 278 721 2. Teoria ustawowego bezprawia Gustawa Radbrucha... 278 722 3. Prawo natury formalne i materialne teoria L. L. Fullera... 279 725 4. Wspó³czesne miêkkie prawnicze koncepcje prawa natury... 279 728 III. Trzecie odrodzenie teorii prawa natury?... 281 734 IV. Odrodzenie prawa natury a jego pozytywizacja poprzez prawo miêdzynarodowe... 281 735 82. Powstanie i rozwój prawa porównawczego... 282 736 Rozdzia³ VIII. Podstawowe kierunki rozwoju koncepcji stosunków miêdzynarodowych w XIX i XX w. 83. Uwagi wstêpne... 287 742 84. Podstawowe kwestie i koncepcje stosunków miêdzynarodowych w dobie wspó³czesnej... 288 744 85. Rozwój prawa miêdzynarodowego a prawo natury... 292 755 Indeks osób... 295 Indeks rzeczowy... 301