Jarosław Wilczyński, Zabytki kamienne odkryte w kontek cie obiektów kultury łużyckiej z osady otwartej oraz cmentarzyska odkrytego Zabytki na stanowisku kamienne Targowisko odkryte 10, w 11, kontek cie pow. wielicki obiektów kultury łu yckiej z osady otwartej Via Archaeologica. ródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s. 231-241 Jarosław Wilczyński 4.2 ZABYTKI KAMIENNE ODKRYTE W KONTEK CIE OBIEKTÓW KULTURY ŁU YCKIEJ Z OSADY OTWARTEJ ORAZ CMENTARZYSKA ODKRYTEGO NA STANOWISKU TARGOWISKO 10, 11, POW. WIELICKI WST P Na konieczno ć znajomo ci obróbki surowców kamiennych w rodowisku kultury łużyckiej zwracał uwagę już ponad 50 lat temu prof. M. Gedl (1962). Pomimo upływu czasu ilo ć informacji, jakie posiadamy o materiałach kamiennych ze stanowisk kultury łużyckiej w szczególno ci dotyczy to badań starszych jest mocno ograniczona. Wprawdzie w ostatnim czasie pojawia się coraz więcej prac po więconych obróbce surowca kamiennego przez ludno ć kultury łużyckiej wciąż jednak można odczuć brak tego typu opracowań. Szczególnie jest to dobrze widoczne, je li porówna się ilo ć przebadanych stanowisk tej kultury z liczbą istniejących opracowań materiałów kamiennych uzyskanych w trakcie tych badań. Dlatego też należy zgodzić się z postulatem J. Libery, że dopóki nie powstanie większa liczba prac, a w szczególno ci opracowań dotyczących stanowisk kluczowych dla zagadnień związanych z wytwórczo cią krzemieniarską okresu epoki brązu (Libera, 2006, 203), nie będzie możliwe postulowane przez niektórych badaczy przedstawienie syntetycznych modeli dotyczących funkcjonowania tej gałęzi gospodarki wytwórczej kultury łużyckiej (Balcer 2002, 363). Dodatkowo sprawę komplikuje częste odkrywanie na osadach lub w obrębie cmentarzysk kultury łużyckiej starszych materiałów krzemiennych, których wyodrębnienie nie zawsze jest możliwe. Nie inaczej jest w przypadku materiałów pochodzących ze stanowiska Targowisko 10, 11. Mam jednak nadzieję, że poniższe opracowanie mające na celu pełne przedstawienie materiałów kamiennych pochodzących z obiektów łużyckich odkrytych na tym stanowisku przyczyni się do lepszego poznania zagadnień związanych z obróbką kamienia w grupie górno ląsko-małopolskiej kultury łużyckiej. Materiały z tego stanowiska są tym bardziej interesujące, że obejmują zarówno dwie osady, jak i towarzyszące im cmentarzysko. Zabytki kamienne łączone z osadnictwem kultury łużyckiej odkryte na stanowisku Targowisko 10, 11 były, jak do tej pory, przedmiotem dwóch opracowań ródłowych wykonanych na zlecenie Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad (Trela-Kieferling 2011; Trela-Kieferling, Wilczyński 2011). Niestety, wyniki podjętych analiz nie zostały do tej pory opublikowane. Ponadto cały inwentarz kamienny kultury łużyckiej został podzielony na zabytki osadnicze i sepulkralne, i stał się przedmiotem dwóch odrębnych opracowań. Pierwszą próbą kompleksowego opracowania całego inwentarza kamiennego odkrytego w kontek cie obiektów kultury łużyckiej, znalezionych zarówno w obrębie obu osad, jak i cmentarzyska, jest niniejszy tekst. CHRONOLOGIA Ze stanowiska Targowisko 10, 11 pochodzą bogate lady osadnictwa kultury łużyckiej datowanego na rodkowy i pierwszą połowę młodszego okresu epoki brązu. W skład kompleksu wchodzą dwie równolegle funkcjonujące osady oraz ciałopalne cmentarzysko ulokowane między nimi. Łącznie na obu stanowiskach odkryto ponad 550 obiektów osadowych i ponad 600 grobów ciałopalnych (Górski, w tym tomie, r. 2.1). Z obiektów tych pochodzi łącznie 125 zabytków kamiennych. Większo ć z nich odkryta została na terenie cmentarzyska (75 egz.) zarówno w obrębie jam grobowych, jak również w popielnicach 231
JAROSŁAW WILCZYŃSKI lub w towarzyszących im przystawkach. Zaledwie 50 okazów zabytków kamiennych pochodzi z osady łużyckiej. Zostały one odkryte w wypełniskach jam, jak też w obrębie rowu oraz palisady wiązanej z tym osadnictwem. Tak niski udział zabytków kamiennych w inwentarzu kultury łużyckiej w szczególno ci pochodzącym z osady, może wiadczyć o marginalnym znaczeniu tego typu surowca w gospodarce wytwórczej społeczno ci zamieszkującej to stanowisko. Jednocze nie zauważyć należy, że czę ć zabytków odkryta w obiektach kultury łużyckiej stanowi wtórną domieszkę materiału o starszej chronologii. Uwaga ta odnosi się szczególnie do zabytków neolitycznych, które były stosunkowo często odkrywane w wypełniskach obiektów łużyckich. Przykładem tego typu materiałów mogą być neolityczne, regularne drapacze wiórowe wykonane z brązowego krzemienia jurajskiego podkrakowskiego oraz wióry i pojedynczy rdzeń z obsydianu, które bezsprzecznie możemy wiązać z osadnictwem kultury malickiej, obfi tującej w tego rodzaju zabytki (Wilczyński 2010, 26). Poza oczywistymi domieszkami zabytków neolitycznych oraz nielicznymi mezolitycznymi, które charakteryzuje silna patyna występująca na ich powierzchni, kwestia przynależno ci kulturowej większo ci zabytków kamiennych odkrytych w obrębie obiektów łużyckich jest niezwykle skomplikowana (Górski et al., 2006). Jedynymi pewnymi zabytkami, które wiązać można z osadnictwem łużyckim są cztery egzemplarze grocików krzemiennych. wiadczy o tym kontekst ich odkrycia (wszystkie zostały odkryte w obrębie grobów), jak również brak tego typu zabytków w obiektach o innej chronologii. Jedynym wyjątkiem, niejako potwierdzającym tę regułę, jest pojedynczy grocik sercowaty odkryty w jamie mierzanowickiej. W tym kontek cie interesująca jest obecno ć pojedynczych zabytków wykonanych z krzemienia jurajskiego (w tym fragmentów poprawnych wiórów) wewnątrz naczyń pochodzących z grobów numer 359, 383, 523, 737, 740, 1057, 1280 oraz 2296, jak również fragmentu wióra wykonanego z obsydianu z naczynia z grobu 1017. Ich odkrycie wewnątrz popielnic lub przystawek nasuwa szereg pytań związanych z procesem wypełniania tych naczyń, ewentualną reutylizacją przez ludno ć łużycką pojedynczych wyrobów neolitycznych lub innymi zabiegami związanymi ze strefą sacrum kwestii poruszanej już w pracach wcze niejszych (Kurgan-Przybylska 1997, 241, 244; Mogielnicka-Urban 1997, 282-3; Piotrowska 1997, 271). Niestety z powodu licznych ograniczeń związanych z interpretacją tego typu ródeł pytania te muszą pozostać bez odpowiedzi. Pozostałe zabytki możemy z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem wiązać z osadnictwem łużyckim. Niemniej jednak równie prawdopodobna wydaje się możliwo ć, że niemal wszystkie zabytki krzemienne (zwłaszcza te wykonane z brązowego krzemienia jurajskiego) chronologicznie przynależą do osadnictwa neolitycznego i albo były ponownie wykorzystane przez ludno ć kultury łużyckiej lub też stanowią wtórną domieszkę, której pojawienie się w obrębie wypełnisk obiektów łużyckich związane jest z procesem powstawania tych obiektów oraz ich pó niejszego niszczenia. Dlatego też w niniejszym opracowaniu postanowiłem przedstawić cały inwentarz kamienny, jaki został odkryty w obrębie obiektów łużyckich, przy zaznaczeniu ewentualnych wątpliwo ci związanych z jego przynależno cią chronologiczną. MATERIAŁ ZABYTKOWY Inwentarz kamienny odkryty w obrębie obiektów łużyckich nie jest liczny, lecz pod względem typologicznym bardzo zróżnicowany (tab. 2). W ród zabytków najliczniejsze są odłupki (30 egz.), wióry (25 egz.) oraz narzędzia kamienne w postaci fragmentów kamieni żarnowych, tłuczków oraz rozcieraczy (22 egz.). Pozostałe grupy inwentarza, chociaż mniej liczne, stanowią również znaczący udział. Wymienić tutaj należy narzędzia retuszowane (15 egz.), łuszcznie (3 egz.), łuski (14 egz.) rdzenie (2 egz.), naturalne okruchy krzemienia (8 egz.) oraz fragmenty nieokre lonych narzędzi kamiennych (2 egz.). Większo ć zabytków wykonana została z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego (68 egz.) sprowadzonego na teren stanowiska z odległo ci około 30 km (tab. 1). Są to głównie okazy barwy brązowej odmiany A, dodatkowo czę ć z tych zabytków nosi na powierzchniach pierwotnych lady otoczenia, co wiadczy o tym, że były one pozyskiwane ze złóż aluwialnych występujących w obrębie doliny Wisły (Kaczanowska, Kozłowski 1976, 204). Dodatkowo opisano pojedynczy okaz krzemienia jurajskiego odmiany G, którego wychodnie zlokalizowane są w dorzeczu Krztyni (Kopacz, Pelisiak 1986). Znacznie mniej liczne są egzemplarze wykonane z narzutowego krzemienia kredowego (16 egz.). Surowiec ten odnajdywany jest na obszarze Kotliny Sandomierskiej (również w pobliżu stanowiska w Targowisku) 232
Zabytki kamienne odkryte w kontek cie obiektów kultury łu yckiej z osady otwartej i szczególnie chętnie był wykorzystywany przez ludno ć górnopaleolityczną oraz mezolityczną zasiedlającą to stanowisko (Libera 2005, 158; Wilczyński 2014, 27). Dodatkowo w inwentarzu tym wystąpiły pojedyncze zabytki wykonane z obsydianu pochodzącego z obszaru wschodniej Słowacji (Kamińska 1991, 19-20), krzemienia czekoladowego (zarówno okazy narzutowe z obszaru Kotliny Sandomierskiej, jak i pochodzące z obszaru Gór więtokrzyskich, Wilczyński 2009, 111) oraz krzemienia wieciechowskiego, którego wychodnie znajdują się na zachodnim skraju Wyżyny Lubelskiej (Balcer 1975, 147). Zabytki wykonane z tych trzech wyżej wymienionych surowców niemal pewnie możemy wiązać z osadnictwem neolitycznym lub jeszcze starszym występującym na tym stanowisku. Natomiast pojedynczy odłupek wykonany z rogowca(?) pochodzącego ze złóż wtórnych najprawdopodobniej z doliny Raby, z racji braku innych tego typu zabytków w starszych inwentarzach tego stanowiska pozwala uznać go za wyrób łużycki. Poza wyżej wymienionymi surowcami inwentarz ten dostarczył serii zabytków wykonanych z kwarcytu oraz piaskowca kwarcytowego występujących w dolinie Raby, zlokalizowanej przy samej krawędzi cypla lessowego zajmowanego przez osadnictwo łużyckie. Surowce te wykorzystywane były do produkcji kamieni żarnowych, rozcieraczy oraz tłuczków wykorzystywanych następnie do obróbki ziarna. Już na wstępnym etapie analizy tego inwentarza widoczne są różnice pomiędzy zabytkami odkrytymi na obu osadach oraz cmentarzysku (tab. 2, 3). Obserwacje te zadecydowały o oddzielnym opisaniu obu inwentarzy kamiennych. ZABYTKI KAMIENNE ODKRYTE W OBR BIE OSAD ŁU YCKICH Nieliczny inwentarz zabytkowy składający się zaledwie z 50 egzemplarzy wyrobów kamiennych odkryty w obrębie obu osad łużyckich został opisany łącznie (tab. 2). Zwraca w nim uwagę znaczny udział kamieni żarnowych i rozcieraczy (16 egz.) oraz narzędzi retuszowanych głównie regularnych drapaczy wiórowych, które prawdopodobnie stanowią domieszkę neolityczną. Pozostałe zabytki, w ród których wymienić możemy pojedyncze odłupki oraz wióry, wykonane zostały z krzemienia jurajskiego i sprowadzone były na obszar osady z rejonu podkrakowskiego. Pojedynczy rdzeń wykonany z krzemienia jurajskiego to okaz zaczątkowy, nieregularny wiórowo- -odłupkowy o dwóch rozdzielonych odłupniach. Egzemplarz ten ewentualnie może być wiązany z osadnictwem łużyckim. W ród odłupków (7 egz.) dominują okazy wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego barwy brązowej. Tylko pojedynczy egzemplarz został zgrzany co uniemożliwiło okre lenie surowca, na jakim został on wykonany. Dodatkowo w inwentarzu tym opisano trzy okruchy krzemienia oraz trzy łuski krzemienne. Wióry (4 egz.) wykonane zostały ze zróżnicowanego surowca. Wydzielić możemy pojedynczy okaz z obsydianu oraz krzemienia jurajskiego odmiany G, krzemienia kredowego narzutowego oraz jurajskiego podkrakowskiego barwy brązowej. Zabytki te mogą być uznane za domieszkę neolityczną. W ród narzędzi retuszowanych (9 egz.) opisano siedem drapaczy oraz pojedynczy wiór i odłupek retuszowany. Drapacze to najczę ciej okazy wykonane na wiórach, rzadko odłupkach (ryc. 1:3, 4, 11). Większo ć z nich wykonana została z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego, pojedynczy z krzemienia czekoladowego narzutowego oraz krzemienia wieciechowskiego. Na jednej z krawędzi drapacza wysokiego wydzielonego w tym inwentarzu widoczne jest wy wiecenie żniwne. Wydaje się, że niemal wszystkie te narzędzia uznać możemy za domieszkę neolityczną, a w przypadku drapacza wykonanego z krzemienia wieciechowskiego można mówić o nawiązaniach do tradycji eneolitycznych. Przemawia za tym jego forma oraz surowiec, z jakiego został wykonany (ryc. 1:2). Nie jest jednak wykluczone, że czę ć zabytków tego typu może być albo wytworem łużyckim albo też wtórnie wykorzystanymi narzędziami neolitycznymi. Zakładając bowiem, że artefakty krzemienne dostały się do wypełnisk obiektów łużyckich wyłącznie na drodze wtórnego zmieszania starszych zabytków należałoby oczekiwać, że udział w nich półsurowca będzie znacznie wyższy aniżeli narzędzi, analogicznie jak ma to miejsce w inwentarzach neolitycznych, gdzie zabytki tego typu stanowią około 10% (Wilczyński 2014, 499, 501). Tymczasem w inwentarzu pochodzącym z obiektów łużyckich narzędzia retuszowane stanowią 32% w ród wyrobów krzemiennych i są liczniejsze od odłupków oraz wiórów odkrywanych w tego typu obiektach. Pojedynczy wiór retuszowany to okaz rodkowy pokryty w znacznej czę ci powierzchnią korową (ryc. 1:6). 233
JAROSŁAW WILCZYŃSKI 234
Zabytki kamienne odkryte w kontek cie obiektów kultury łu yckiej z osady otwartej Również odłupek retuszowany wykonany został na okazie pokrytym niemal w cało ci powierzchnią naturalną. Pojedynczy łuszczeń to okaz dwubiegunowy dwustronny, asymetryczny wykonany na kredowym krzemieniu narzutowym. Pozostałe wyroby kamienne odkryte w obrębie osadowych obiektów łużyckich to fragmenty kamieni żarnowych, tłuczki oraz rozcieracze. W ród kamieni żarnowych (12 egz.) opisano fragmenty nie przekraczające 20 cm, wszystkie wykonane z piaskowca kwarcytowego. Rozcieracze to zabytki wykonane z otoczaków rzecznych, na których widoczne są lady otarć, szlifowania i niekiedy pobijania. Ich maksymalne rozmiary nigdy nie przekraczają 9 cm. W ród tłuczków możemy wydzielić trzy okazy wykonane z kwarcytu oraz pojedynczy egzemplarz z krzemienia jurajskiego i skały metamorfi cznej. Podobnie jak i rozcieracze są to najczę ciej egzemplarze nieduże, nie przekraczające 9 cm. Dodatkowo wydzielono dwa fragmenty nieokre lonych narzędzi kamiennych. Wszystkie wyżej wymienione zabytki kamienne z pewną dozą ostrożno cią wiązać możemy z osadnictwem kultury łużyckiej. ZABYTKI KAMIENNE ODKRYTE W OBR BIE GROBÓW KULTURY ŁU YCKIEJ Na zabytki kamienne odkryte w obrębie grobów łużyckich (zarówno jam grobowych jak i samych popielnic) składa się łącznie 75 wyrobów (Tabela 2). W przeciwieństwie do obiektów osadowych, gdzie licznie reprezentowane są wyroby związane z obróbką ziarna, w grobach zanotowano jedynie pojedynczy rozcieracz oraz fragment nieokre lonego narzędzia kamiennego. Najliczniej reprezentowane są odłupki (27 egz.) oraz wióry (21 egz.). Pojedynczy rdzeń wykonany z obsydianu stanowi ewidentną domieszkę neolityczną (ryc. 1:1). Wykonany na niewielkiej bryłce surowca służył do uzyskiwania drobnych odłupków oraz wiórków i dobrze nawiązuje do podobnych egzemplarzy znanych z inwentarza kultury malickiej odkrytego na tym stanowisku (Wilczyński 2010, 28). W ród odłupków (27 egz.) większo ć wykonana została z jurajskiego krzemienia podkrakowskiego barwy brązowej (20 egz.). Dodatkowo opisano cztery okazy z narzutowego krzemienia kredowego, dwa okazy wykonane z krzemienia czekoladowego (barwy brązowej oraz zielonej), a także pojedynczy okaz wykonany z rogowca(?) narzutowego (tab. 1, ryc. 1:12). Czę ć z tych zabytków prawdopodobnie okazy wykonane z krzemienia kredowego narzutowego oraz rogowca, można wiązać z osadnictwem łużyckim, jednak większo ć z nich to domieszka materiałów starszych od osadnictwa epoki brązu neolitycznych oraz ewentualnie wiązanych z osadnictwem górnopaleolitycznym. Niestety z powodu braku jakichkolwiek cech diagnostycznych, które umożliwiłyby jasne rozdzielenie zabytków brązowych od materiałów starszych nie jest możliwe precyzyjne okre lenie ich przynależno ci kulturowej. Dodatkowo w inwentarzu tym opisano 5 okruchów termicznych krzemienia oraz 11 łusek. Wióry, których liczebno ć jest niewiele mniejsza od odłupków (21 egz.) stanowią w większo ci starszą domieszkę. Wykonane są one z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego barwy brązowej (13 egz.), obsydianu (3 egz.), narzutowego krzemienia kredowego Ryc. 1. Targowisko, stan. 10, 11. Zabytki kamienne z obiektów i grobów kultury łu yckiej: grobów - 5, 7-10, 12-18 oraz obiektów osadowych - 1-4, 6, 11. 1 - rdzeń, 2-4, 10, 11 - drapacze, 5, 7-9 - wiór, 6 - wiór retuszowany, 12 - odłupek, 13, 14 - łuszcznie, 15 - grocik trójkątny, 16 - grocik sercowaty asymetryczny, 17 - grocik sercowaty, 18 - grocik trzoneczkowaty. 1-3-ob. 1176, 4-ob. 2253, 5-ob. 2068, 6-ob. 1427, 7-ob. 2068, 8, 9-ob. 1311, 10-ob. 508, 11-ob. 1106, 12-ob. 700, 13-ob. 747, 14-ob. 1067, 15-ob. 373, 16- ob. 846, 17-ob. 379, 18-ob. 723. Obsydian - 1,8,9, krzemień wieciechowski - 2, krzemień jurajski - 3-6, 10, 11, 14-17, krzemień czekoladowy - 7, rogowiec (?) - 12, krzemień kredowy narzutowy - 13, krzemień przepalony - 18. 1-3 rys. E. Trela-Kieferling, 4-18 rys. J. Wilczyński Fig. 1. Targowisko, site 10, 11. Stone artifacts from features (1-4, 6, 11) and graves (5, 7-10, 12-18). 1 core; 2-4, 10, 11 endscrapers; 5, 7-9 - blades, 6 - retouched blade, 12 fl akes; 13, 14 splinters; 15-18 arrowheads. 1-3 - pit 1176; 4 pit 2253; 5 - pit 2068; 6 pit 1427; 7 pit 2068; 8, 9 pit 1311; 10 pit 508; 11 pit 1106; 12 pit 700; 13 pit 747; 14 - pit 1067; 15 pit 373, 16 pit 846; 17 pit 379; 18 pit 723. obsidian - 1, 8, 9; wieciechów fl int 2; Kraków Jurassic fl int - 3-6, 10, 11, 14-17; chocolate fl int 7; hornstone (?) - 12, cretaceous fl int (erratic) 13; Indeterminate (burnt) - 18. Drawing by E. Trela-Kieferling (1-3) and J. Wilczyński (4-18) 235
JAROSŁAW WILCZYŃSKI (3 egz., w tym pojedynczy okaz patynowany) oraz krzemienia czekoladowego barwy brązowej (2 egz., ryc. 1:5, 7). Na krawędzi pojedynczego wióra krzemiennego wykonanego z krzemienia jurajskiego widoczne jest wy wiecenie żniwne (ryc. 1:5). Sam fakt występowania w obrębie jam grobowych poprawnych wiórów oraz surowiec, na jakim zostały one wykonane (w szczególno ci obsydian oraz patynowany narzutowy krzemień kredowy) w sposób jednoznaczny wskazują na ich starsza chronologię, wiązaną z osadnictwem mezolitycznym (okaz patynowany) oraz neolitycznym (obsydian, krzemień czekoladowy). W ród narzędzi retuszowanych (6 egz.) najliczniejsze są grociki krzemienne (4 egz.), które jako jedne z niewielu zabytków kamiennych możemy w sposób niemal pewny wiązać z osadnictwem łużyckim wytępującym na tym stanowisku (tab. 3). Każdy z odkrytych w obrębie cmentarzyska grocików krzemiennych reprezentuje odrębny typ, znany z różnych klasyfi kacji tej formy narzędzi retuszowanych (Borkowski 1987; Fogel 1979; Borkowski, Kowalewski 1997; Libera 2001). Okazy te zostały uformowane przy użyciu marginalnego retuszu bifacjalnego, niekiedy bardziej płaskiego, za pomocą którego nadawano ostateczny kształt narzędzia. Spo ród czterech okazów opisano: okaz trójkątny o wymiarach 12x13x2 mm wykonany z krzemienia jurajskiego barwy szaro- -brązowej. Jego kształt przypomina trójkąt równoramienny z lekko wklęsłym jednym bokiem stanowiącym domniemaną podstawę (ryc. 1:15) okaz sercowaty asymetryczny o wymiarach 16x9x2 mm wykonany z krzemienia jurajskiego barwy szaro-brązowej w cało ci pokryty retuszem bifacjalnym (ryc. 1:16) okaz sercowaty symetryczny o wymiarach 22x14x2 mm wykonany z krzemienia jurajskiego barwy szaro-brązowej. Jego wierzchołek zlokalizowany jest w czę ci piętkowej półsurowiaka oraz posiada regularną wnękę, która podobnie jak boki i wierzchołek uformowane zostały bifacjalnym retuszem marginalnym (ryc. 1:17) przepalony okaz grocika trzoneczkowatego o wymiarach 25x11x3 mm. Jego dobrze wyodrębniający się trzpień wykonany został płaskim retuszem bifacjalnym (ryc. 1:18) Wszystkie grociki (poza okazem sercowatym asymetrycznym, dla którego okre lenie półsurowca na jakim został on wykonany jest niemożliwe) wykonane zostały na odłupkach, sądząc po zachowanych fragmentach pozytywu, uzyskanych przy użyciu twardego tłuczka, przy czym wierzchołek narzędzia zlokalizowany był w dowolnej partii półsurowca boku, w czę ci dystalnej lub proksymalnej. Powszechnie obowiązuje zasada, według której grociki w rozumieniu zakończenia ostrza broni miotanej mogą być tak okre lane po spełnieniu kilku warunków, z których najważniejszy to obecno ć charakterystycznych mikro ladów (Libera 2001, 42). Jednak w kontek cie grobowym taka argumentacja zawodzi, gdyż dopuszczalne w tym przypadku jest wyposażanie zmarłego w nieuszkodzoną, a nawet specjalnie wykonaną do tego celu broń łowiecką. Dlatego odkryte w obrębie grobów łużyckich grociki, pomimo braku wspomnianych mikro ladów (Konieczny, Trela-Kieferling, w druku), uznać należy za ostrza broni miotanej celowo złożone do grobu jako wyposażenie zmarłego, przy czym uwaga ta odnosi się zarówno do zabytków odkrytych w obrębie popielnicy, jak i jamy grobowej. Pozostałymi narzędziami retuszowanymi odkrytymi w kontek cie grobów łużyckich jest pojedynczy drapacz oraz trapez (ryc. 1:10). Drapacz to okaz wykonany na regularnym wiórze z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego barwy brązowej i wiązany może być z osadnictwem neolitycznym, podobnie jak egzemplarz drobnego trapezu rozwartokątnego, który posiada analogie w inwentarzu kultury malickiej z tego stanowiska (Wilczyński 2014, 481). W inwentarzu kamiennym pochodzącym z obiektów grobowych odkryto również dwa okazy łuszczni. Pierwszy wykonany z krzemienia kredowego narzutowego to okaz trójbiegunowy, dwustronny o asymetrycznym kształcie (ryc. 1:13). Drugi, wykonany z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego to okaz łuszcznia dwubiegunowego dwustronnego, wykonanego na masywnym, czę ciowo korowym odłupku (ryc. 1:14). Oba egzemplarze ostrożnie możemy wiązać z osadnictwem kultury łużyckiej, o czym może wiadczyć niemal zupełny brak tego typu zabytków w pozostałych inwentarzach uzyskanych z tego stanowiska. Pojedynczy okaz drobnego rozcieracza lub gładzika wykonany z piaskowca kwarcytowego, jaki odkryty został w wypełnisku grobu 239, podobnie jak nieokre lony fragment narzędzia kamiennego z grobu nr 810 trudno jednoznacznie powiązać z osadnictwem kultury łużyckiej. 236
Zabytki kamienne odkryte w kontek cie obiektów kultury łu yckiej z osady otwartej DYSKUSJA Odnajdywanie w obrębie grobów łużyckich mniej lub bardziej licznych zabytków krzemiennych jest faktem, jednak wciąż problemem pozostaje powiązanie tych materiałów z osadnictwem łużyckim. Wpływa na to kilka czynników: po pierwsze kontekst, w jakim są one odkrywane, po drugie możliwa reutylizacja starszych okazów narzędzi kamiennych odnajdywanych przez ludno ć kultury łużyckiej, po trzecie brak wyrazisto ci samego krzemieniarstwa łużyckiego, które poza pojedynczymi wyjątkami, nie posiada wła ciwych tylko sobie form narzędziowych czy też dobrze zdefi niowanego, charakterystycznego sposobu obróbki surowca krzemiennego. Związane jest to z powielaniem w procesie obróbki krzemienia niektórych starszych elementów znanych jeszcze z okresu eneolitu lub wczesnego okresu brązu. Pomimo tych trudno ci podejmowane są próby wydzielenia typowych form narzędzi lub sposobów obróbki, które są charakterystyczne dla tego osadnictwa, trudno jednak na obecnym etapie opracowania materiałów łużyckich mówić o ewentualnym zasięgu wydzielonych typów (Mazurek 1997, 186). Bardzo niski udział zabytków kamiennych odkrytych w obrębie inwentarza kultury łużyckiej ze stanowiska Targowisko 10, 11 wiadczy o marginalnym znaczeniu tego surowca w gospodarce wytwórczej społeczno ci zamieszkującej to stanowisko. Jest to szczególnie widoczne w przypadku obiektów osadowych, w obrębie których odkryto zaledwie 50 zabytków kamiennych na ponad 550 wszystkich obiektów na obu osadach (trzeba jednak dodać, że duża czę ć spo ród wszystkich obiektów łużyckich to jamy posłupowe). Zapewne podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi był brąz. Jednak w wietle informacji dotyczącej bardzo niewielkiej ilo ci zabytków brązowych odkrytych na tym stanowisku (szczególnie w obiektach grobowych) stwierdzić należy, że ludno ć tej osady wprawdzie dysponowała jakim instrumentarium narzędzi brązowych (w postaci sierpów, siekier itp.), ale z pewnych przyczyn (czy to natury duchowej czy ekonomicznej) nie składała ich do grobów w postaci wyposażenia zmarłego (Górski, Konieczny w tym tomie). Dlatego też zagadnienie obecno ci zabytków krzemiennych na stanowiskach doby metali wydaje się daleko bardziej skomplikowane aniżeli wcze niej przypuszczano. Jeżeli bowiem uznamy za poprawną argumentację J. Tomaszowskiego, według której brak zabytków metalowych na osadach kultury łużyckiej powinien być rekompensowany zwiększoną obecno cią artefaktów krzemiennych (Tomaszewski 1997, 235), to Targowisko jako stanowisko z niewielką ilo cią zabytków brązowych powinno dobrze wpisywać się w ten schemat. Przeprowadzona analiza wykazała jednak niemal zupełny brak w inwentarzu łużyckim zarówno narzędzi metalowych, jaki i krzemiennych i trudno jednoznacznie odpowiedzieć, jaka jest przyczyna takiego stanu rzeczy. Ponieważ surowiec krzemienny odgrywał w gospodarce ludno ci zamieszkującej to stanowisko jedynie marginalną rolę, a jednocze nie nie do wyobrażenia jest społeczno ć pozbawiona jakichkolwiek narzędzi tnących należy uznać, że w przypadku Targowiska mamy do czynienia z niezwykle oszczędną gospodarką surowcem brązowym. Tłumaczenie to w sposób najprostszy wyja nia istniejącą sytuację, chociaż zdaję sobie sprawę, że dopuszczalne są również inne, mniej prawdopodobne hipotezy, w ród których znajdą się i takie odwołujące się do strefy wierzeń. W wyniku przeprowadzonej analizy możliwe było wykazanie znacznych różnic pomiędzy inwentarzem kamiennym odkrytym w obrębie obu osad łużyckich oraz cmentarzyskiem. Przede wszystkim na osadach widoczny jest wysoki udział narzędzi kamiennych w postaci kamieni żarnowych oraz rozcieraczy, jak też krzemiennych narzędzi retuszowanych. Z kolei w grobach łużyckich notujemy liczny udział odłupków, wiórów oraz odkrywanych tylko w tej kategorii obiektów grocików krzemiennych. Obecno ć narzędzi kamiennych związanych z obróbką ziarna na osadzie jest logiczna i pozwala nam wiązać te zabytki z osadnictwem kultury łużyckiej. Z kolei zaobserwowana różnica pomiędzy ilo cią narzędzi retuszowanych a odłupkami i wiórami odkrytymi w obiektach osadowych pozwala nam przypuszczać, że czę ć z tych narzędzi była albo wytworem łużyckim, albo też reutylizowanymi okazami neolitycznymi. Jest to sytuacja odwrotna do tej zaobserwowanej na cmentarzysku łużyckim, gdzie znaczny udział odłupków oraz wiórów odpowiada proporcjom zabytków kamiennych odkrywanych w obiektach neolitycznych. Pozwala to nam interpretować te zabytki (poza nielicznymi wyjątkami, jakimi są np. grociki krzemienne) jako wtórną domieszkę. Tezę tę potwierdza również surowiec, z którego zostały wykonane ww. artefakty czyli obsydian i krzemień czekoladowy, które szczególnie często wykorzystywane były przez ludno ć neolityczną. 237
JAROSŁAW WILCZYŃSKI W inwentarzu kamiennym pochodzącym ze stanowiska w Targowisku zauważalny jest brak jakichkolwiek narzędzi formowanych płaskim retuszem bifacjalnym w postaci siekier, noży sierpowatych czy też płoszczy, jak również narzędzi tylcowych lub charakterystycznych wkładek sierpowych znanych z niektórych stanowisk kultury łużyckiej (Florek, Libera 1994; Bargieł, Libera 1997, 158; Lech, Lech 1997, 107, Mazurek 1997, 193; Przybyła, Stefański 2004, 403; Trela-Kieferling 2013, 285). Z kolei obecno ć w grobach łużyckich czterech grocików krzemiennych może wskazywać na częste stosowanie tego typu ostrzy broni miotanej przez ludno ć zamieszkującą to stanowisko. Jednak narzędzi tego typu nie produkowano w obrębie osady, o czym wiadczy brak ladów powstałych podczas prowadzenia takiej produkcji w postaci nagromadzonego surowca, licznych odpadków oraz niedokończonych lub uszkodzonych egzemplarzy grocików. Czy narzędzia tego typu były sprowadzane na teren osady z wyspecjalizowanych pracowni (na lad których, jak dotychczas, nie natrafi ono) czy też były produkowane przez samych mieszkańców poza obszarem stanowiska trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Nieskomplikowana technologia produkcji tego typu narzędzi skłania jednak do przypuszczeń, że były one wytworem lokalnym, produkowanym przez mieszkańców osady w razie konieczno ci, zapewne na obszarze najbliższych, łatwo dostępnych wychodni surowca. Same grociki krzemienne są stosunkowo często odkrywane na stanowiskach kultury łużyckiej w szczególno ci na cmentarzyskach (Borkowski, Kowalewski 1997, 205; Gedl 1997, 215; Mogielnicka-Urban 1997, 278), dlatego za niemal pewne uznać możemy stwierdzenie, że wykorzystywanie tego typu ostrzy broni miotanej było powszechne w kulturze łużyckiej. Czy wynikało to ze względów ekonomicznych (surowiec krzemienny był z pewno cią łatwiej dostępny, a co za tym idzie tańszy w porównaniu z brązem) czy też ich używanie związane było ze sferą wierzeń (na co mógłby wskazywać kontekst ich odkrywania) trudno jednoznacznie okre lić. Podsumowując należy stwierdzić, że chociaż materiały kamienne pochodzące z dwóch osad oraz cmentarzyska kultury łużyckiej odkrytych w Targowisku nie są liczne, to stanowią cenne uzupełnienie i tak rzadkich znalezisk tego typu znanych ze stanowisk grupy górno ląsko-małopolskiej z obszaru Małopolski (Kurgan-Przybylska 1997, 239). Na szczególne podkre lenie zasługuje występowanie czterech grocików krzemiennych, których ilo ć odpowiada liczbie tego typu narzędzi odkrytych na znacznie większym cmentarzysku w Kietrzu (Gedl 1997, 215-20). Nie ulega jednak wątpliwo ci, że surowiec krzemienny na stanowisku w Targowisku, podobnie jak ma to miejsce na innych stanowiskach epoki brązu, posiadał znaczenie marginalne, związane z przydomową dora ną obróbką surowca dostępnego w najbliższej okolicy (Balcer 1997, 315). Literatura Balcer B. 1975 Krzemień wieciechowski w kulturze pucharów lejkowatych. Eksploatacja, obróbka i rozprzestrzenienie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1997 Z badań nad krzemieniarstwem w epokach metali, (w:) red. J. Lech, D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 303-317. 2002 Krzemieniarstwo wczesnobrązowe w opracowaniach Jerzego Kopacza i Jerzego Libery, Archeologia Polski 47, 355-368. Bargieł B., Libera J. 1997 Z badań nad formami bifacjalnymi w Małopolsce, (w:) Borkowski W. red. J. Lech, D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 145-161. 1987 Neolithic and Early Bronze Age heart-shaped arrow- -heads from Little Poland Upland, New in stone age archaeology, Archaeologia Interregionalis 8, 147-183. Borkowski W., Kowalewski M. Florek M., Libera J. 1997 Krzemienne groty strzał z epoki brązu z terenu Mazowsza i Podlasia, (w:) red. J. Lech i D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, Prace. Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych, Polska Akademia Nauk t. 2, 205-214. 1994 Pierwszy sezon badawczy przykopalnianych pracowni Fogel J. w rejonie wychodni krzemienia wieciechowskiego w Kopcu, Sprawozdania Katedry Archeologii UMCS w 1993 roku, 3-14. Gedl M. 1979 Studia nad uzbrojeniem ludno ci kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły. Broń zaczepna, Poznań. 1962 Kultura łużycka na Górnym ląsku, Wrocław-Warszawa- Kraków. 238
Zabytki kamienne odkryte w kontek cie obiektów kultury łu yckiej z osady otwartej 1997 Krzemienne grociki strzał w grobach kultury łużyckiej na cmentarzysku w Kietrzu, (w:) red. J. Lech i D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, s. 215-224. Prace. Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych. Polska Akademia Nauk t. 2. Górski J., Grabowska B., Izdebska E., Konieczny B., Wilczyński J., Wojenka M. 2006 Wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w obrębie stanowisk 8 11, 24 i 26 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie w latach 2003-2004, (w:) Raport 2003-2004 tom 2, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefi e budowy autostrad w Polsce za lata 2003-2004, 555-584. Kaczanowska M., Kozłowski J. K. 1976 Studia nad surowcami krzemiennymi południowej czę ci Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Acta Archaeologica Carpathica 16, 201-219. Kaminská, Ľ. 1991 Význam surovinovej základne pre mladopaleolitickú spoločnosť vo východokarpatskej oblasti. Slovenská Archeológia 39, 7-58. Konieczny B., Trela-Kieferling E. w druku Zabytki krzemienne z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Targowisku, pow. Wieliczka, stanowisko 10 i 11. Kopacz J., Pelisiak A. 1986 Rejon pracowniano - osadniczy nad Krztynią, woj, Częstochowa, Sprawozdania Archeologiczne 38, 191-199. Kurgan-Przybylska M. 1997 Problem interpretacji występowania wyrobów krzemiennych na stanowiskach grupy górno ląsko-małopolskiej kultury łużyckiej, (w:) red. J. Lech, D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Warszawa, 239-249. Lech J., Lech H. 1997 Górnictwo krzemienia w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Badania uroczyska Zele w Wierzbicy, woj. radomskie, (w:) red. J. Lech, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 95-113. Libera J. 2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i zachodniej Ukrainy (od rodkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin. 2005 Osadnictwo schyłkowopaleolityczne w północnej czę- ci Kotliny Sandomierskiej, Archeologia Kotliny Sandomierskiej, Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli 4, 155-186. 2006 Late fl int industries fl int production of Lusatian Culture peoples in SE Poland, (w:) red. A. Wi niewski, T. Płonka, J. Burdukiewicz, The stone technique and technology, Wrocław, 199-214. Mazurek W. 1997 Krzemienne wkładki sierpowe typu Szuminka, (w:) red. J. Lech, D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 185-203. Mogielnicka-Urban M. 1997 Rola krzemienia w obrzędowo ci ludno ci kultury łużyckiej na przykładzie cmentarzyska w Maciejowicach, woj. Siedlce, (w:) red. J. Lech, D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 277-287. Piotrowska D. 1997 Problem występowania materiałów krzemiennych na cmentarzysku kultury łużyckiej na stanowisku w Gąsawie, woj. Bydgoskie, (w:) red. J. Lech, D. Piotrowska, Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, 259-275. Przybyła M. M., Stefański D. 2004 Materiały krzemienne z osady kultury łużyckiej na Górze w. Doroty w Będzinie-Grod cu, Sprawozdania Archeologiczne 56, 399-413. Trela-Kieferling E. 2011 Zabytki krzemienne z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Targowisku, pow. Wieliczka, stanowisko 10 i 11, niepublikowany raport dla Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. 2013 Łużyckie noże i wkładki tylcowe ze stan. 2 w Modlniczce, woj. małopolskie, (w:) red. M. Nowak, D. Stefański, M. Zając, Retusz - jak i dlaczego? Wielpeperspektywiczno ć elementu twardzowego, Kraków, 281-300. Trela-Kieferling E., Wilczyński J. 2011 Zabytki kamienne z obiektów kultury mierzanowickiej i łużyckiej ze stanowiska 10 i 11 w Targowisku, niepublikowany raport dla Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Wilczyński J. 2009 Targowisko a new Late Glacial site in southern Poland, Eurasian Prehistory 6, 95-118. 2010 The techniques of obsidian treatment on the Malice culture site of Targowisko 11 commune Kłaj, Lesser Poland, Przegląd Archeologiczny 58, 23-37. 2014 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stanowiska 10 w Targowisku, pow. wielicki, (w:) red. A. Zastawny, Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 21-61. 239
JAROSŁAW WILCZYŃSKI Jarosław Wilczyński Stone artefacts discovered in the context of the Lusatian culture features in the open air settlement and the cemetery at Sites 10 and 11 in Targowisko, the Kłaj commune, the Wieliczka district Summary Stone artefacts discovered in Targowisko during the salvage excavations carried out in two settlements and a Lusatian cemetery, are few, but typologically very diversifi ed. The largest groups consist of fl akes, blades and fragments of such tools as millings stones, hammerstones and grinding stones; other groups, though smaller, make a considerable proportion as well. Most of the artefacts are formed from Jurassic fl int extracted in the Krakow area. Other, and sometimes exotic, raw materials, have also been recorded. Some of them like an obsidian artefact found within a cinerary urn may give evidence of the reutilisation of Neolithic artefacts by the Lusatian population who used the necropolis. Four fl int arrowheads from the cemetery are particularly interesting fi nds. The very small number of the stone artefacts documented in the Lusatian culture context at Sites 10 and 11 in Targowisko indicates the marginal signifi cance of that raw material in the local production. Another important factor is the absence of tools formed with fl at bifacial retouch, such as axes, sickle-shaped knives, points, backed tools or characteristic sickle insets. However, despite their scarcity, the stone artefacts recovered from the two settlements and the cemetery are a valuable complement to the rare fi nds of that type related to the settlement of the Upper Silesia-Małopolska group of the Lusatian culture. Translated by A. Skucińska 240
Zabytki kamienne odkryte w kontek cie obiektów kultury łu yckiej z osady otwartej Tabela 1. Targowisko stan. 10, 11. Surowiec z jakiego wykonano zabytki odkryte w kontek cie obiektów kultury łu yckiej Table 1. Targowisko, site 10, 11. The Lusatian culture features. Raw materials Surowiec Osady Cmentarzysko Suma Krzemień jurajski 19 49 68 Krzemień jurajski odmiany G 1-1 Krzemień wieciechowski 1-1 Krzemień kredowy narzutowy 4 12 16 Krzemień czekoladowy brązowy (narzutowy) 1 3 4 Krzemień czekoladowy zielony 0 1 1 Obsydian 1 5 6 Krzemień przepalony/zgrzany 2 2 4 Rogowiec narzutowy - 1 1 Skała metamorfi czna 2-2 Kwarcyt 3-3 Piaskowiec kwarcytowy 16 2 18 Suma 50 75 125 Tabela 2. Targowisko stan. 10, 11. Inwentarz kamienny odkryty w kontek cie obiektów kultury łu yckiej Table 2. Targowisko, site 10, 11. The Lusatian culture features. Lithic assemblage Tabela 3. Targowisko stan. 10, 11. Narz dzia retuszowane odkryte w kontek cie obiektów kultury łu yckiej Table 3. Targowisko, site 10, 11. The Lusatian culture features. Types of stone tools Rodzaj zabytku Osady Cmentarzysko Suma Rdzeń 1 1 2 Okruch 3 5 8 Łuska 3 11 14 Odłupek 7 27 30 Wiór 4 21 25 Narzędzie retuszowane 9 6 15 Łuszczeń 1 2 3 Rozcieracz 4 1 5 Tłuczek 5-5 Kamień żarnowy 12-12 Inne nieokre lone 1 1 2 Suma 50 75 125 Typ narzędzia retuszowanego Osady Cmentarzysko Suma Drapacz 7 1 8 Grocik - 4 4 Trapez - 1 1 Wiór retuszowany 1-1 Odłupek retuszowany 1-1 Suma 9 6 15 241