MATERIAŁY KRZEMIENNE Z NEOLITU I EPOKI BRĄZU ZE STANOWISKA 5, 5A, 5B W KRAKOWIE NOWEJ HUCIE-WYCIĄŻU (BADANIA W LATACH )

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016 AGNIESZKA BRZESKA-PASEK MATERIAŁY KRZEMIENNE Z NEOLITU I EPOKI BRĄZU ZE STANOWISKA 5, 5A, 5B W KRAKOWIE NOWEJ HUCIE-WYCIĄŻU (BADANIA W LATACH ) Abstract Flint artefacts found during the excavations conducted at the site 5, 5A, 5B in Krakow-Nowa Huta- -Wyciąże is a collection of 620 specimens. The chipped flint inventory consists of artefacts dated from the early Neolithic to the Bronze Age. Basing on the previous knowledge of characteristic features of flint artefacts and the pottery co-occurring on the discussed site, it was connected to the Linear Band Pottery culture, the Wyciąże-Złotniki group, the Wyciąże group, the Baden culture and the Bronze Age. Detailed descriptions of flint artefacts, combined with the application of the dynamic analysis method allowed for reconstructing the complete manufacturing process, and thus for attributing flint artefacts to its individual stages, from obtaining the raw material to acquiring the final product (tools). Key words: flints, Wyciąże, Neolithic, Linear Band Pottery culture, Wyciąże-Złotniki group, Wyciąże group, Baden culture, Bronze Age 1. Wstęp Materiały krzemienne będące przedmiotem analiz prezentowanych w niniejszej pracy 1 pochodzą ze wszystkich sezonów badań archeologicznych, 1 Niniejszy artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej wykonanej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorka pragnie złożyć gorące podziękowania za poświęcony czas, cierpliwość, wyrozumiałość i nieocenioną pomoc Promotorowi, dr. hab. Markowi Nowakowi. Chciałaby także podziękować dr. hab Jackowi Górskiemu, Dyrektorowi Muzeum Archeologicznego w Krakowie, za zgodę na udostępnienie materiałów i dokumentacji. Kierownikowi Oddziału Muzeum Archeologicznego w Krakowie-Branicach, mgr. Januszowi Boberowi oraz mgr Justynie Rodak, jak również pozostałym pracownikom Oddziału należą się wyrazy wdzięczności za daleko idącą pomoc merytoryczną i organizacyjną w trakcie wszystkich etapów opracowania materiałów z Wyciąża. Osobne podziękowania za konsultacje w zakresie problematyki kultury badeńskiej i jej oddziaływań autorka składa mgr. Albertowi Zastawnemu oraz, za pomoc teoretyczną i praktyczną w analizach zabytków krzemiennych, prof. dr. hab. Pawłowi Valde-Nowakowi, dr. hab. Krzysztofowi Sobczykowi, mgr. Mirosławowi Zającowi i mgr. Damianowi Stefańskiemu. przeprowadzonych przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. w Krakowie Nowej Hucie-Wyciążu (ryc. 1, 2) na stanowisku nr 5 (badanym w latach 1988 i 1990), 5A (1991, 1997 r.) oraz 5B (1994, 1995, 1996 r.). Omawiany inwentarz liczy 620 zabytków krzemiennych. Prawie połowa z nich (302 szt.) pochodziła z 66 obiektów z materiałami o zróżnicowanej chronologii (tab. 1). Pozostała część (318 szt.) została odkryta w warstwach zalegających poza jamami antropogenicznymi (tab. 2). W prezentowanym opracowaniu dokonano próby przyporządkowania materiałów krzemiennych do poszczególnych kultur lub okresów. Oczywiście, nie w każdym przypadku było to możliwe. W niektórych, w procedurze tej, oprócz cech krzemieniarskich uznawanych za charakterystyczne z perspektywy kulturowo-chronologicznej, wykorzystano klasyfikację kulturową ceramiki zalegającej razem z zabytkami krzemiennymi. Należy podkreślić, że klasyfikacja ta opiera się zasadniczo na oznaczeniach dokonanych w trakcie badań wykopaliskowych i jest tożsama 115

2 z informacjami znajdującymi się w dziennikach polowych. Wyjątkiem są relikty osadnictwa związane z horyzontem wpływów kręgu badeńskiego szczegółowe opracowanie materiału ceramicznego i obiektów nieruchomych zostało wykonane przez J. Bobera (1998). Należy w tym miejscu nadmienić, że w dostępnej dokumentacji (dzienniki polowe) nie pojawiały się informacje o kulturowym przyporządkowaniu obiektów. Spośród nich tylko 12 zostało powiązanych przez Bobera z kulturą badeńską (sensu largo), co znalazło odzwierciedlenie we wspomnianej już publikacji. W wyniku czynności analitycznych część zabytków krzemiennych powiązano z: kulturą ceramiki wstęgowej rytej, cyklem lendzielsko-polgarskim, horyzontem przedbadeńskim, badeńskim oraz z epoką brązu. Najliczniejsze są te związane z kulturą badeńską. W pracy posłużono się, wymiennie z pełnymi nazwami, następującymi skrótami: KCWR kultura ceramiki wstęgowej rytej, CL-P cykl lendzielsko- -polgarski, GW-Z grupa Wyciąże-Złotniki, GW grupa Wyciąże (Wyciąże-Książnice), KPL kultura pucharów lejkowatych, KB kultura badeńska. 2. Historia i stan badań Pierwsze odkrycia poświadczające istnienie strefy sepulkralnej, a jak się później okazało również wielokulturowej strefy osadniczej, w miejscowości Wyciąże były związane z intensywnymi pracami ziemnymi przy budowie w latach pięćdziesiątych XX w. Kombinatu Hutniczego im. Lenina, obecnie ArcelorMittal. Impulsem do rozpoczęcia prac wykopaliskowych było odkrycie pojedynczych grobów szkieletowych na obszarze budowy linii kolejowej. Badania rozpoczęto w roku 1950 pod kierunkiem S. Buratyńskiego oraz K. Bielenina. W trakcie wykopalisk trwających do 1953 r. odsłonięto 467 obiektów (Kozłowski 1968; Bober 1998). Najstarsze osadnictwo na stanowisku związane jest z ludnością kultury ceramiki wstęgowej rytej (47 obiektów Kozłowski, 1968, 14, 67). Kolejną fazę osadniczą należy powiązać z cyklem lendzielsko-polgarskim. Na stanowisku odkryto również 10 obiektów grupy Wyciąże (Kozłowski 1971b) oraz bardzo liczne materiały kultury badeńskiej (rozpoznane wówczas w 35 obiektach). Zarejestrowano także nieliczne materiały kultury ceramiki sznurowej (Kozłowski 1968, 14) oraz rozproszone na całej powierzchni stanowiska materiały z epoki brązu, które są pozostałością osadnictwa kultury trzcinieckiej i łużyckiej (te ostatnie są znacznie liczniejsze - Cabalska 1983, 9). Na stanowisku, obok obiektów o charakterze osadowym, odkryto także obiekty grobowe, należące do przedstawicieli zarówno kultur neolitycznych, jak 116 i kultury łużyckiej (Kozłowski 1968, 1971c; Cabalska 1983; Rydzewski 1996). Było to 12 grobów grupy Wyciąże-Złotniki, które zaliczone zostały do jednej strefy cmentarnej oraz pojedynczy pochówek znajdujący się poza jej zasięgiem (Kozłowski 1968, 78; 1971c). Na stanowisku odkryto też 7 grobów (w tym jeden podwójny) związanych z kulturą łużycką (Cabalska 1983; Rydzewski 1996, 437; Bober 2002). Należy wspomnieć, że jeden z nich (Bober 2002, 8), został wstępnie przypisany kulturze badeńskiej, ze względu na obecność w wypełnisku materiałów ceramicznych, charakterystycznych dla tej kultury (Kozłowski 1968, 59; 1971a, 39-40). Znaleziska grobowe kultury łużyckiej są rozproszone na całej zbadanej powierzchni. Nie tworzą one cmentarzyska ani jego części. Z uwagi na duże rozmiary osady kultury łużyckiej i długi czas jej zasiedlenia sądzić można, że związane z nią cmentarzysko musiało zostać założone w większej odległości, na niezidentyfikowanym dotąd obszarze (Rydzewski 1996, 446). Kolejny etap badań wykopaliskowych na stanowisku rozpoczęto w roku Prowadzone one były początkowo przez J. Rydzewskiego, a następnie przez M. Kaczanowską. Sondażowo badano przede wszystkim teren po zachodniej stronie linii kolejowej. W 1991 r. wznowiono badania także i we wschodniej części stanowiska (5A), gdzie odsłonięto neolityczną jamę, ziemiankę z okresu lateńskiego oraz piec średniowieczny (Bober, Kubica 1997). Podczas prac w roku 1996, pod kierunkiem J. Bobera i E. Kubicy, które objęły swym zasięgiem północno-zachodni fragment stanowiska (5B), odsłonięto 21 obiektów, z których 5 powiązano z okresem lateńskim, po 3 z okresem wpływów rzymskich i z wczesnym średniowieczem, zaś po 2 z neolitem i kulturą łużycką (Bober, Kubica 1997). W 1997 r., pod kierunkiem J. Górskiego, przeprowadzono badania we wschodniej części stanowiska, pomiędzy obszarem badanym w roku 1991 a południowo-wschodnią częścią stanowiska, określoną uprzednio jako 5A. Prace te dostarczyły jedynie materiałów z warstwy kulturowej, poza jednym wkopem współczesnym. Zidentyfikowano m.in. zabytki krzemienne oraz ceramikę kultury ceramiki wstęgowej rytej, cyklu lendzielsko-polgarskiego, kultury pucharów lejkowatych, kultury mierzanowickiej, kultury łużyckiej i grupy tynieckiej. Interesująco przedstawiają się wyniki przeprowadzonych wówczas badań geologicznych, które wykazały, że wyciąski cypel terasy Wisły w pradziejach obejmował swym zasięgiem mniejszą od dzisiejszej powierzchnię, a proces zasypywania doliny miał swe początki we wczesnym neolicie. Można więc sądzić, że zasięg stanowiska był w pradziejach (a zwłaszcza w neolicie) o wiele mniejszy niż mogłyby na to wskazywać artefakty znajdowane na powierzchni oraz pochodzące z badanych odcinków, spoza obiektów antropogenicznych (Górski 1997).

3 3. Położenie i geomorfologia stanowiska Według informacji zawartych w sprawozdaniach z badań wykopaliskowych (Górski 1997) powierzchnia stanowiska wynosi 23 ha, z czego 8 ha ma się znajdować na cyplu lessowej, lewobrzeżnej terasy Wisły (ryc. 1). Pozostała część stanowiska przylega bezpośrednio do tego cypla od północy, czyli usytuowana jest już w obrębie właściwej terasy nadzalewowej. Teren ten, pod względem fizyczno- -geograficznym, znajduje się na pograniczu dwóch mezoregionów (Mileska 1983, 451): Niziny Nadwiślańskiej (zachodniej części) i Płaskowyżu Proszowickiego (ryc. 3) ( Obszar stanowiska w obrębie cypla pokryty jest glebami wytworzonymi na podłożu lessowym. Natomiast otaczająca cypel partia Niziny Nadwiślańskiej charakteryzuje się występowaniem czwartorzędowych piasków, żwirów, torfów, namułów oraz mad rzecznych (www. geoportal.pgi.gov.pl). 4. Metodologia opracowania materiałów W analizie inwentarza zastosowano formularze (osobne dla form rdzeniowych), które zawierały szereg zmiennych ze stanami charakterystycznymi dla zabytków krzemiennych. Umożliwiły one opis właściwości metrycznych, morfologicznych, surowcowych oraz technologicznych; uwzględniono, rzecz jasna, także tradycyjne oznaczenia typologiczne, głównie w przypadku narzędzi. W identyfikacji surowca zastosowano kryteria wynikające z klasyfikacji krzemienia jurajskiego M. Kaczanowskiej, J. K. Kozłowskiego (1976) wraz z M. Pawlikowskim (Kaczanowska et al. 1979). W analizach surowcowych wykorzystano także obserwacje J. Kopacza i A. Pelisiaka (1986; 1988; 1989; 1990; 1992), B. Balcera (1975; 1983), B. Gintera i J. K. Kozłowskiego (1990) oraz R. Schilda (1971). Wyróżniono następujące odmiany surowców: krzemień bałtycki, krzemień czekoladowy, krzemień czekoladowy jasny, krzemień jurajski G, krzemień jurajski mleczny, krzemień jurajski podkrakowski, krzemień jurajski wielkowiejski, krzemień kredowy, krzemień świeciechowski, krzemień wołyński, kwarcyt, obsydian. Wszystkie okazy, które nie posiadają dodatkowego oznaczenia surowcowego w części analitycznej (por. niżej), były wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego. Dokonano ponadto próby odtworzenia łańcucha operacyjnego wytwórczości krzemieniarskiej na stanowisku. Posłużono się w tym celu dynamiczną analizą technologiczną. Jak wiadomo, koncepcja ta ma na celu możliwie pełną rekonstrukcję wszystkich procedur technicznych i technologicznych danego zespołu (Wendorf, Schild 1974, 56). Bazując na założeniach i spostrzeżeniach S. Krukowskiego, pod koniec lat sześćdziesiątych XX w., sformułował ją i zastosował do analizy form przygotowawczych i rdzeniowych cyklu mazowszańskiego R. Schild (1969). W tego rodzaju klasyfikacji wyróżnia się poszczególne kategorie opisowe dotyczące surowca, wymiarów metrycznych i morfologii, a następnie przedstawia się je za pomocą metod statystycznych. Podstawą jest jednak hierarchiczna klasyfikacja artefaktów kamiennych, według kolejności wytwarzania, uporządkowana w kolejne sekwencje, od pozyskania surowca aż do produktów finalnych, porzuconych na danym stanowisku (zob. też Burdukiewicz 2012, 460). Metoda analizy dynamicznej została zmodyfikowana (przede wszystkim skondensowana) i dostosowana do specyfiki opisywanych materiałów. W definiowaniu poszczególnych grup i w klasyfikacji zabytków oparto się na kryteriach, zastosowanych dla charakterystyki materiałów neolitycznych przez B. Gintera i J. K. Kozłowskiego (1990) oraz B. Balcera (1983). Poniżej przedstawiono, wydzielone ostatecznie, podstawowe grupy obrazujące określone etapy wytwórczości. Wykaz zawiera jedynie te kategorie, które realnie występowały w inwentarzu (w obrębie poszczególnych grup, związanych z etapem procesu eksploatacji). 1. Pozostałości produkcyjne z wczesnej fazy eksploatacji lub z zabiegów naprawczych: łuszczki, łuski, odłupki i wióro-odłupki z poprzecznymi lub wielokierunkowymi negatywami, odłupki z naprawy odłupni, odłupki z naprawy pięciska, odłupki z powierzchnią naturalną lub korową powyżej 50%, odnawiaki, podtępce, świeżaki, wierzchniki, wióro-odłupki z naprawy pięciska, wióry z zaprawy lub naprawy, zatępce pierwotne, zatępce wtórne. 2. Rdzenie: odłupkowe jednopiętowe, odłupkowe dwupiętowe, odłupkowe wielopiętowe, wiórowe jednopiętowe, wiórowe dwupiętowe, wiórowe wielopiętowe, wiórowo-odłupkowe jednopiętowe, wiórowo-odłupkowe dwupiętowe, wiórowo-odłupkowe wielopiętowe, łuszcznie dwubiegunowe dwustronne, łuszcznie dwubiegunowe jednostronne, łuszcznie wielobiegunowe dwustronne. 3. Półsurowiec: odłupki, wióro-odłupki, wióry pochodzące z eksploatacji rdzeni jednopiętowych, wióry pochodzące z eksploatacji rdzeni dwupiętowych. 4. Okazy nieokreślone: nieokreślone odłupki, nieokreślone wióry (pojęcia nieokreślone odłupki i nieokreślone wióry stosowano wtedy, gdy stan zachowania nie pozwalał na opis strony górnej), odpadki, okruchy, okazy nieokreślone (pozostałe). 5. Narzędzia i odpadki charakterystyczne dla ich produkcji: odłupki retuszowane, wióry retuszowane (te dwie kategorie odnoszą się do sytuacji, w których nie można być pewnym intencjonalności retuszu), drapacze, groty, krzesaki, narzędzia kombinowane, narzędzia wnękowe, narzędzia zębate, odłupki retuszowane, półtylczaki, przekłuwacze, rylce, rylczaki, siekiery czworościenne, siekiery trójścienne, 117

4 tłuczki krzemienne, tylczaki, wiertniki, wióro-odłupki retuszowane, wiórowce, wióry retuszowane, zbrojniki, zgrzebła. 5. Technologia, typologia i klasyfikacja kulturowo-chronologiczna Materiały ceramiczne ze stanowiska w Wyciążu są związane z osadnictwem od wczesnego neolitu do okresu średniowiecza. Jak już wspomniano, za wyjątkiem obiektów osadowych KB, zapewne z uwagi na fakt przemieszania zabytków w wypełniskach jam, nie została dotąd dokonana ich identyfikacja kulturowa. Co za tym idzie, rozwarstwienia kulturowo- -chronologicznego materiału krzemiennego dokonano w oparciu o cechy uważane za charakterystyczne dla poszczególnych kultur i epok oraz o odnotowaną obecność ceramiki zaklasyfikowanej do danego okresu czy kultury, zalegającej w pobliżu zabytków krzemiennych. 5.1 Kultura ceramiki wstęgowej rytej Materiały krzemienne prawdopodobnie związane z KCWR zostały wyróżnione na podstawie cech charakteryzujących krzemieniarstwo wczesnonelityczne, takich jak: niewielkie rozmiary półsurowca wiórowego (do 5 cm długości [dalej: dł.] i 1,5 cm szerokości [dalej: szer.]), najczęściej o nieregularnie (nierównolegle) przebiegających krawędziach bocznych, rdzenie o szerokich odłupniach i negatywach stanowiących pozostałość po pozyskiwaniu półsurowca o ww. cechach. Należy ponadto zauważyć, iż w dokumentacji polowej brakuje oznaczeń ceramiki ze starszego etapu CL-P. Jest to kolejny argument przemawiający za związkiem części materiałów krzemiennych z KCWR. Musimy jednak pamiętać, że wspomniane oznaczenia ceramiki mają charakter roboczy. Co za tym idzie, z uwagi na podobieństwa krzemieniarstwia ugrupowań wczesnoneolitycznych, nie można wykluczyć ewentualności, że część zabytków krzemiennych przypisanych KCWR może jednak pochodzić ze starszego stadium osadnictwa CL-P, niezidentyfikowanego ceramicznie. Krzemienne zabytki powiązane z KCWR odkryto w obiektach: 36 (1990, 267/B) i 25 (1996; 134/C, D) oraz w obrębie arów: 7/D (z rowów wzdłuż ścian E i S), 130/D, 135/D, 565/B. Obiekty te znajdowały się w zachodniej części stanowiska. Koncentrację zabytków krzemiennych powiązanych z KCWR stwierdzono w północno-zachodniej części stanowiska 5B. Wśród nich liczną w stosunku do pozostałych form grupę stanowiły rdzenie. Były to: rdzeń dwupiętowy szerokoodłupniowy (tabl. II:4) wspólnoodłupniowy (z najdłuższym negatywem wynoszącym 42 mm), rdzeń szerokoodłupniowy (tabl. II:2) o ok. 3 cm wysokości, rdzeń podłódkowaty (z zaprawioną piętą), regularny rdzeń podstożkowaty (z odłupnią zakoloną 118 w ¾ obwodu, służącą do uzyskiwania niewielkich wiórów, o szerokości ok. 1 cm), rdzeń podłódkowaty (służący do uzyskiwania półsurowca wiórkowego o szerokości rzędu 7-10 mm), 5 fragmentów wiórów (o dł. do 34 mm i szer. do 12 mm, pozyskanych z rdzeni jednopiętowych wiórowych), 2 fragmenty wiórów (o śr. dł. 27 i szer. 15 mm), drapacz krępy z łukowatym drapiskiem (tabl. II:3) - wykonany na nieregularnym krótkim wiórze pochodzącym z zaprawy wstępnej; podobne masywne formy znane są z innych stanowisk KCWR; najliczniejsze są drapacze, zwłaszcza krótkie i krępe), półtylczak zdwojony skośny (tabl. I:3), półtylczak zdwojony trapezowato, wiór retuszowany (tabl. III:4) oraz przekłuwacz (wykonany na odłupku degrosisażowym z krzemienia jasnego czekoladowego). Jak już zasygnalizowano, wymiary półsurowca oraz narzędzi nie przekraczały 1,5 cm szer. i 5 cm dł. Zazwyczaj narzędzia były wykonane na nieregularnych wiórkach. To samo tyczy się negatywów wiórowych, widocznych na rdzeniach zaklasyfikowanych do wczesnego neolitu. Rdzenie zaliczone do KCWR są szerokoodłupniowe, a na ich odłupniach widoczne są negatywy po niezbyt regularnych wiórach, o niewielkich rozmiarach. Były wśród nich okazy podłódkowate (2 egz.) oraz podstożkowate (1 egz.). Niemal wszystkie to okazy jednopiętowe. Jeden okaz to rdzeń dwupiętowy, który powstał przez zmianę orientacji (jw. tabl. II:4). Takie formy, choć nieliczne, także są znane ze stanowisk KCWR (Balcer 1983, 62). Poza jednym okazem (przekłuwacz z krzemienia czekoladowego jasnego) wszystkie zabytki (16 egz.) były wykonane z krzemienia jurajskiego. Materiały KCWR reprezentują najstarszy horyzont osadnictwa na stanowisku wyciąskim. Dane metryczne, a także formy ww. zabytków nawiązują do krzemieniarstwa znanego ze stanowisk KCWR z obszaru Małopolski Zachodniej. Inwentarze krzemienne analizowanej kultury na terenie Małopolski charakteryzują się jednolitością stylistyczno-formalną w całym okresie jej trwania (Wojciechowski 1989; Balcer 1989). Fakt ten usprawiedliwia całościowe traktowanie zabytków krzemiennych KCWR z omawianego stanowiska (17 egz.). Większość z nich (5 rdzeni oraz 7 wiórów) stanowiła pozostałość po procesie produkcji, którego finalnym produktem były narzędzia (5 egz.). Inwentarz narzędziowy obejmował: półtylczaki (2 egz.), drapacz oraz przekłuwacz. Wszystkie były wykonane na wiórach. Podobne okazy znane są także z innych stanowisk krakowskich: Kraków-Olszanica (Milisauskas 1986), Kraków-Mogiła 62 (Balcer 1983). Zarówno drapacze, półtylczaki, jak i wióry retuszowane stanowiły najliczniejsze grupy narzędziowe w osadach KCWR. Analiza surowcowa tych zabytków krzemiennych wskazuje, że wytwórczość krzemieniarska ludności KCWR, zamieszkującej obszar stanowiska wyciąskiego, bazowała na krzemieniu jurajskim podkrakowskim.

5 5.2 Grupa Wyciąże-Złotniki Materiały krzemienne prawdopodobnie związane z późnym CL-P odkryto w obiektach: 1 (1988, 520/C), 20 (1988, 443/C), 29 (1988, 418/C), 41 (1990, 143/B), 42 (1990, 142/A, B), 2a,b (1994, 7/A), 19 (1996, 135/D), 20 (1996, 134/D, 135/C), 25 (1996, 134/C,D), 27 (1996, 129/C, D) oraz w obrębie arów 6/B, 7/D i 135/C. Do tej grupy zabytków zaliczono: bryłkowaty, wielościenny rdzeń ze zmienioną orientacją (tabl. I:1), 8 wiórów z krzemienia jurajskiego (tabl. I:2) najczęściej o szer. 27 mm, wiór z krzemienia czekoladowego (szer. 27 mm; ze śladami użytkowania i uformowaną piętką), wiór retuszowany, grot obsydianowy (tabl. I:8), rylec zdwojony węgłowy boczny z łuskowiskami o charakterze wnęk (tabl. I:4), rylec węgłowy zdwojony z odbiciami rylcowymi wykonanymi od strony piętkowo-sęczkowej (lub pozostałość procesu łuszczenia) (tabl. III:3), 3 rylce węgłowe (tabl. I:5), rylec (być może klinowaty, z obłamanym wierzchołkiem), smukły drapacz (tabl. I:6), narzędzie kombinowane (tabl. I:7 drapacz wykonany prawdopodobnie na wiórowcu z retuszem wnękowym) oraz wiór retuszowany na zatępcu pierwotnym dwustronnym (tabl. II:1). Zabytki te zostały zakwalifikowane do horyzontu późnego CL-P na podstawie charakterystycznych cech krzemieniarstwa środkowoneolitycznego, występowania w pobliżu zabytków krzemiennych ceramiki typowej dla CL-P oraz wiedzy o rozpoznanych już obiektach wiązanych z wczesnym horyzontem oddziaływań KB oraz jej klasyczną fazą. Podstawowymi kryteriami były wymiary i stopień regularności półsurowca. Były to okazy medio- i makrolityczne wg nomenklatury B. Balcera (1983). Zaliczono do nich regularne lub bardzo regularne wióry (półsurowiec) oraz narzędzia, które na nich wykonano, o szer. 2-3 cm. Analogicznie, takie same cechy wiórów musiały być widoczne na rdzeniach (w postaci negatywów na odłupniach), z których je eksploatowano. Strony dolne wiórów wskazują w większości przypadków na pozyskiwanie półsurowca za pomocą techniki z użyciem pośrednika. Kilka okazów miało obłamane wierzchołki, co świadczy o wykonywaniu korekt nieregularnych lub uszkodzonych partii wiórów. Okazy zaliczone do tego horyzontu osadniczego to wióry uzyskane z rdzeni jednopiętowych. Posiadały one wymiary zbliżone do zabytków z innych znanych inwentarzy CL-P (Iwanowice, Sąspów - Lech 1971; 1972; 1976; 2001; 2011). Negatywy na niektórych okazach świadczą także o eksploatacji rdzeni odłupkowych ze zmienioną orientacją oraz rdzeni dwupiętowych wiórowo-odłupkowych. Zarówno ww. formy rdzeni, zatępce, a także drapacze, a przede wszystkim rylce, były formami powszechnie występującymi w młodszym okresie CL-P. Szczególnie liczne są rylce węgłowe boczne. Bardzo często spotykane są okazy zdwojone, posiadające części pracujące na przeciwległych krawędziach (Balcer 1983). Grot obsydiowany stanowi najprawdopodobniej import ze środowiska bodrogkereszturskiej (Kaczanowska 1980). Cały inwentarz zaliczony do GW-Z liczy 21 zabytków. Niemal wszystkie (19 egz.), poza wiórem (z krzemienia czekoladowego) i grotem obsydianowym, zostały wykonane z surowca jurajskiego podkrakowskiego. Prawie połowę inwentarza (10 egz.) stanowią pozostałości produkcyjne, w tym 1 rdzeń. Pozostałe 11 okazów to narzędzia. Taka sytuacja teoretycznie wskazuje na istnienie osady użytkowników, którzy przynosili lub uzyskiwali doborowy półsurowiec (i narzędzia?) z zewnątrz. Niewykluczone jednak, że tego rodzaju relacja ilościowa wynika z faktu, że duża liczba rdzeni, ze względu na szczątkowy stan zachowania, nie mogła zostać przyporządkowana do omawianej jednostki kulturowej. Co gorsza, z uwagi na niewielkie negatywy na odłupniach, będące pozostałością po późnym stadium eksploatacji, nie została ona powiązana z żadną kulturą lub była mylnie zaklasyfikowana, np. do krzemieniarstwa wczesnoneolitycznego (Nowak 2015, 155). 5.3 Zabytki środkowoneolityczne Pojęcie środkowy neolit zasadniczo odnosić należy na stanowisku Wyciąże 5 alternatywnie do osadnictwa późnego ugrupowania CL-P (grupy Wyciąże-Złotniki) lub horyzontu zjawisk przedbadeńskich (łączonych z tzw. grupą Wyciąże) lub też do horyzontu właściwej KB (Zesławice-Pleszów). Okazy, które generalnie posiadały cechy środkowoneolityczne, ale zostały znalezione bez kontekstu ceramicznego, nie posiadają cech umożliwiających bardziej szczegółowe rozróżnienie i przyporządkowanie do ww. jednostek kulturowych. Materiały takie odkryto w obrębie arów: 118/C, 129/C i 142/B. Były to: wiór z krzemienia jurajskiego, wiór z krzemienia czekoladowego, wiór retuszowany, zatępiec pierwotny dwustronny (tabl. IV:1), rylec jedynak (tabl. IV:2) oraz przekłuwacz (pazur) z obsydianu (tabl. III:5). Być może ostatni z ww. można z pewnym prawdopodobieństwem łaczyć z GW-Z. Wióry te są regularne, pozyskane za pomocą techniki z użyciem pośrednika; posiadają szer. 2-2,6 cm. 5.4 Horyzont zachodniomałopolskich zjawisk przedbadeńskich W zachodniej Małopolsce wydzielana jest jednostka archeologiczna, zwana grupą Wyciąże (Godłowska 1976; 1979, 305) lub grupą Wyciąże-Książnice (Kozłowski 1971a; zob. też: Burchard, Eker 1964), w której widoczne mają być elementy późnego CL-P i elementy KB. Grupa ta, wg A. Zastawnego (2015a), miała się rozwijać ok BC. Z obszaru Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej znane są również pojedyncze zabytki kultury/fazy Boleráz. Sugeruje się, 119

6 że mogą one być pozostałością grup penetrujących obszary na północ od właściwej KB w celu pozyskania surowca krzemiennego (Kozłowski 1971b, 55; Zastawny 2009, 48). Silne oddziaływania wczesnobadeńskie (Boleráz) dostrzegalne są także w środowisku kultury pucharów lejkowatych. Uwidacznia się to szczególnie w postaci tzw. zespołów pucharowo-badeńskich (Kruk et al. 1996; Zastawny 1999; 2006; 2015a). Należy w tym miejscu nadmienić, że ze stanowiska będącego tematem niniejszej pracy, z obiektu zaliczonego do GW (nr 50), uzyskano datę radiowęglową: 4542±43 BP (UtC-13263); BC/95,4% (Furholt, Machnik 2006; Zastawny 2009; 2015a). Druga znana data ze stanowiska wyciąskiego, którą prawdopodobnie również można łączyć z ww. ugrupowaniem, pochodzi z obiektu 12/13; ma ona wartość 4555±35 BP (Poz-46314); BC/95,4% (Zastawny 2015a). Na uwagę zasługuje fakt, że GW nie przekształciła się, zdaniem A. Zastawnego (1999; 2015a), w ugrupowanie o wykrystalizowanych cechach KB i zanikła w początku jej okresu klasycznego. Według J. Bobera (1998, 17) do pierwszej fazy (wczesnopromienistej) należy zaliczyć obiekty 15 (466/ D) i 50 (142/A i B; 143/A). Znajdowały się one w północno-zachodniej (ob. 50) oraz południowo- -zachodniej (ob. 15) części stanowiska oznaczonego numerem 5. Pozostałe obiekty GW (odkryte podczas badań w latach ) koncentrowały się w północnej części stanowiska 5 i zostały zinterpretowane jako osada złożona z kilkunastu ziemianek półkoliście ułożonych (Kozłowski 1971c, 30-31). Wraz z obiektem 50 tworzą one prawdopodobnie część zamkniętego układu przestrzennego o owalnym zarysie. Obiekt 50 był najstarszym wśród obiektów ze stanowiska Wyciąże 5, w którym odkryto ceramikę z widocznymi komponentami badeńskimi, gdzie poza znaleziskami związanymi z ww. kulturą, znajdowała się także ceramika charakterystyczna dla GW-Z (Bober 1998). W obiektach 15 i 50, a także prawdopodobnie w obrębie arów: 118/A, 134/ D oraz 565/B znaleziono m.in. materiały krzemienne związane z horyzontem przedbadeńskim. Zabytki te zostały sklasyfikowane w ten sposób z racji współwystępowania z ceramiką GW oraz wyróżnione w oparciu o cechy typologiczno- -technologiczne, m.in. dzięki analogiom do okazów, pochodzących z badań w latach , zakwalifikowanych przez J. K. Kozłowskiego do inwentarzy obiektów GW (1968, 43-44; 1971b). Wszystkie zabytki pochodzące z dwóch ww. obiektów powiązano z GW. Pozostałe okazy (pochodzące z arów) wykazywały cechy pozwalające na zakwalifikowanie ich z pewnym prawdopodobieństwem do fazy przedbadeńskiej na stanowisku Wyciąże 5. Były to okazy z krzemienia jurajskiego G (np. wiórowce posiadające makro-retusz [tabl. VI:1, 3], częściowo zachodzący na powierzchnię okazu: półstromy lub płaski, 120 tworzący nieraz nieregularne zębate krawędzie, wykazujący z uwagi na retusz więcej podobieństw do krzemieniarstwa KPL), a także wiórowiec z krzemienia wołyńskiego oraz rdzeń z krzemienia świeciechowskiego. Ostatecznie do GW zaliczono: 1 odłupek i 1 wiór z krzemienia jurajskiego G, 3 odłupki, 2 wióry, 2 wióro-odłupki (w tym 1 z obsydianu), łuszczeń dwubiegunowy jednostronny z krzemienia jurajskiego G pochodzący z siekiery gładzonej (tabl. V:2), odłupek retuszowany z siekiery gładzonej, drapacz wiórowy z prostkowym drapiskiem, gładzona siekierka trójścienna z krzemienia jurajskiego G (tabl. V:1), narzędzie zębate na odłupku, półtylczak z krzemienia czekoladowego jasnego (tabl. V:3), trapezowato zdwojony półtylczak z krzemienia jurajskiego G (tabl. V:4), zdwojony romboidalnie półtylczak z krzemienia jurajskiego G (tabl. V:5), narzędzie kombinowane z krzemienia jurajskiego G (półtylczak + wiór retuszowany), wiórowiec (+ przekłuwacz?) z krzemienia jurajskiego G (tabl. VI:2), fragment wiórowca (ze śladami wyświecenia?) (tabl. VI:1), fragment wiórowca z krzemienia wołyńskiego (tabl. VI:3) i rylec na zatępcu wtórnym, jednostronnym. Prawdopodobnie, do omawianego horyzontu należy zaliczyć, głównie z uwagi na surowiec, także fragment wiórowego rdzenia jednopiętowego, z krzemienia świeciechowskiego. Inwentarz liczył w sumie 24 zabytki krzemienne. Niemal połowę inwentarza stanowiły narzędzia (11 egz.). Teoretycznie świadczy to o istnieniu osady użytkowników. Prawdopodobnie rdzenie eksploatowano w pracowniach, z których półsurowiec przynoszony był do osady. Ułożenie negatywów na stronach górnych zabytków świadczy o istnieniu rdzeni wiórowych jednopiętowych oraz wielopiętowych. Poza okazami wykonanymi z surowca jurajskiego podkrakowskiego (5 narzędzi, 3 odłupki, 2 wióry, 1 wióro-odłupek), 1 odłupek, 1 wiór, 5 narzędzi i 1 łuszczeń zostały wykonane z krzemienia jurajskiego G, 1 narzędzie z krzemienia wołyńskiego, 1 wióro-odłupek z obsydianu, 1 narzędzie z krzemienia czekoladowego jasnego, 1 rdzeń z krzemienia świeciechowskiego. Obsydian, typowy bardziej dla inwentarzy wczesnoneolitycznych, był jednak także surowcem wykorzystywanym we wczesnym horyzoncie kręgu badeńskiego. Znane są m.in. przykłady jego użytkowania (podobnie jak krzemienia czekoladowego jasnego) we wczesnej KB na terenach Słowacji (Pelisiak 1991). Ponadto, narzędzia z krzemienia świeciechowskiego znane są z morawskich stanowisk grupy Boleráz, np. Hlinsko; Starý Zámek w Jevišovicach (Medunová-Benešová 1981; Šebela et al. 2007; Balcer 1983, ). 5.5 Horyzont klasyczny kultury badeńskiej Zesławice-Pleszów Fazę klasyczną, dawniej dzieloną na fazę środkową i późną (Godłowska 1976), reprezentują zespoły

7 typu Zesławice-Pleszów i Mogiła-Kopiec Wandy. Są to dwie, wg A. Zastawnego, spójne wewnętrznie, różniące się między sobą stylistycznie grupy, które egzystują w ramach jednego horyzontu chronologicznego (Zastawny 1999). W świetle aktualnych danych należy go datować na ok do 2900 BC (Zastawny 2015a; 2015b). Jego geneza najpewniej wiąże się z napływem ludności badeńskiej na tereny Zachodniej Małopolski. Na stanowisku Wyciąże 5 występują ceramiczne zespoły typu Zesławice-Pleszów (Zastawny 1999). Do omawianego horyzontu zaliczono 224 zabytki, które znajdowały się w obiektach: 1 (1994; 6/B; 7/A), 4 (1988; 518/C), 5 (1994; 7/D), 5 (1990; 540/D), 8 (1988; 465/C), 12 (1988; 465/C), 17 (1996; 130/D), 20 (1988; 443/C), 24 (1996; 130/C, D), 27 (1988; 368/C), 30 (1988; 418/C), 43 (1990; 142/B; 143/A), 51 (1991; 440/B), 52 (1991; 440/B), 53 (1991; 440/ B), 54 (1991; 441/A), 55 (1991; 441/A; 440/B), 56 (1991; 441/A i B), 56 i 60 (1991; 441/B), 60 (1991; 441/B), 63 (1991; 118/A), 69 (1991; 118/C), 72 (1991; 143/A) i w obrębie arów: 7/A, 7/B, 21/C, 21/C (przy ścianie W odcinka), 118/A, 134/C, 143/A, 311/C, 393/C, 418/C, 440/B, 441/A, 441/B, 443/C, 465/C, 495/C, 520/C, jak również na odcinku 4. Tylko kilka z wyżej wymienionych obiektów zostało zaklasyfikowanych, na podstawie znalezisk ceramiki, do klasycznej fazy KB (Bober 1998). Grupowały się one w części stanowiska oznaczonej numerem 5 (Bober 1998). Były to obiekty: 8 (465/C), 12 (465/C), 27 (368/C), 56 (441/A i B), 56 i 60 (441/B) oraz 60 (441/B). Zabytki krzemienne z pozostałych obiektów zakwalifikowanych do KB (Bober 1998) nie zostały odnalezione. Był to: wiór z krzemienia jurajskiego (ob. 10, 493/C) oraz odłupek /ob. 24, 466/D/ (Bober 1998). W wypełniskach pozostałych obiektów, gdzie zalegały zabytki krzemienne KB, znajdowała się ceramika datowana od wczesnego neolitu do wczesnego średniowiecza (tab. 1, 2). Zabytki zaliczone do klasycznego horyzontu KB zostały sklasyfikowane w oparciu o kontekst ceramiczny oraz na podstawie charakterystycznych cech typologiczno-technologicznych wyrobów krzemiennych. Część okazów, pochodzących z arów oraz innych obiektów niż określone jako badeńskie, wykazywała tylko niektóre spośród cechy, uznanych za charakterystyczne dla fazy klasycznej KB. Dodatkowym argumentem było zazwyczaj zaleganie materiału ceramicznego KB na wtórnym złożu, w tym samym kontekście. Były to okazy wykonane przede wszystkim z krzemienia jurajskiego w odmianie G, odłupki z siekier, wiórowce z bardzo drobnym retuszem, nierzadko częściowo użytkowym, deskowate rdzenie z płaskimi odłupniami, najczęściej z zaprawą odboczną. Należy nadmienić, że część niecharakterystycznych zabytków z krzemienia jurajskiego G mogła być także związana z GW. Pierwszą kategorię zabytków stanowią pozostałości produkcyjne z wczesnej fazy eksploatacji i pochodzące z zabiegów naprawczych. W grupie tej wyróżniono 72 okazy: 57 odłupków, 12 wiórów oraz 3 wióro-odłupki. 35 okazów pochodziło z etapu: zaprawy wstępnej (15 egz.), naprawy odłupni (9 egz.), zaprawy odłupni (3 egz.), zaprawy boku (3 egz.), naprawy pięty (2 egz.), zaprawy odłupni i wierzchołka (1 egz.) oraz z zaprawy wstępnej odłupni i wierzchołka (1 egz.). Pozostałe zabytki nosiły ślady (formy, charakterystyczne ułożenie negatywów, pozostałości powierzchni korowej), świadczące o pozyskaniu ich w trakcie wykonywania bliżej nieokreślonych zabiegów, związanych jednak z etapem zaprawy lub naprawy. Najwięcej okazów w tej grupie (81%) było wykonanych z krzemienia jurajskiego. Wyróżniono także zabytki z: krzemienia jurajskiego w odmianie G (6 egz.), jurajskiego mlecznego (1 egz.), czekoladowego (1 egz.) oraz wielkowiejskiego (2 egz.). Stan 4 okazów nie pozwolił na określenie surowca, z jakiego zostały wykonane. W obrębie analizowanej grupy zabytków wystąpiły 1 odłupek degrosisażowy oraz następujące formy techniczne: 4 zatępce (tabl. IV:6), 2 wierzchniki, 1 świeżak (tabl. VI:4) i 1 odnawiak. Zdecydowana większość okazów została pozyskana za pomocą techniki twardego tłuka. Pojedyncze zabytki oddzielono od rdzeni miękkim tłukiem oraz pośrednikiem. Najczęściej na stronach górnych artefaktów widoczne były negatywy wiórowe i odłupkowe. Część analizowanych okazów miała uszkodzone piętki. Niektóre były przełamane lub przetrącone. W kategorii rdzeni odnotowano 23 okazy: 18 rdzeni i 5 łuszczni. Większość posiadała prostokątne odłupnie, najczęściej półdookolne, zaś 2 egzemplarze miały je na szerszym boku. Natomiast odłupnia 1 rdzenia posiada zarys trójkątny. W jednym przypadku odłupnia była niemal dookolna, usytuowana na węższym boku. Długość największych negatywów na odłupniach wahała się od 19 do 48 mm; najczęściej wynosiła ona ok. 44 mm. Widocznych było na nich od 3 do 8 negatywów. Na uwagę zasługuje fakt, że niemal wszystkie rdzenie (21 egz.) były wykonane z krzemienia jurajskiego. W przypadku pozostałych 2 określenie surowca było niemożliwe ze względu na stan zachowania. Najwięcej (6 egz.) wyróżniono okazów ze zmienioną orientacją (tabl. III:1), z których pozyskiwano półsurowiec wiórowy i odłupkowy. Na grupę tę składają się: 3 rdzenie bryłkowate (tabl. VII:4), 1 deskowaty (tabl. XIV:3), 1 podłódkowaty (tabl. XIII:7) i 1 wielościenny. Drugą co do wielkości grupę (5 egz.) stanowiły rdzenie jednopiętowe wiórowe (tabl. XI:3; XV:3), o bardzo różnorodnych formach. Były to rdzenie o kształcie: podłódkowatym, podstożkowatym, bryłkowatym, graniastym regularnym i deskowatym (tabl. XI:1). 121

8 Pozostałe okazy to: 2 rdzenie wielopiętowe wielościenne (tabl. VII:2), 1 wielopiętowy wiórowy, 2 jednopiętowe wiórowo-odłupkowe bryłkowaty i podstożkowaty (tabl. VII:1) oraz 2 rdzenie dwupiętowe: wiórowy (stożkowaty i deskowaty), z którego pozyskiwano wióry i odłupki. Na rdzeniach widoczne były ślady zaprawy: pięty, tyłu oraz wierzchołka. Dwa z nich posiadały zatępiska: dwustronne (rdzeń jednopiętowy bryłkowaty wióro-odłupkowy) i wtórne jednostronne (rdzeń wiórowy jednopiętowy graniasty regularny). Najwięcej okazów rdzeni miało kształt: bryłkowaty (5 egz.), wielościenny (4 egz.) i deskowaty (4 egz.). Oddzielną grupę wśród rdzeni stanowią łuszcznie. W materiale KB wyróżniono 5 zabytków tego rodzaju: 1 łuszczeń dwubiegunowy dwustronny, 2 łuszcznie wielobiegunowe dwustronne (tabl. VIII:1), 2 łuszcznie dwubiegunowe jednostronne (tabl. VI:5), z czego 1 okaz prawdopodobnie został wykonany na fragmencie pochodzącym z siekierki. Długość największego negatywu na powierzchni omawianych okazów wyniosła 22 mm. W kategorii półsurowiec wyróżniono 28 okazów (6 odłupków, 19 wiórów, 3 wióro-odłupki). Większość wiórów posiadało obłamany wierzchołek. Prawdopodobnie było to związane z korektą nieregularnych partii półsurowca. Najczęściej wióry były regularne (6 egz.), rzadko bardzo regularne (2 egz.). Jeden z okazów był przetrąconym, regularnym wiórem i posiadał cechy półtylczaka typu Kostienki oraz rylca jedynaka (tabl. XIII:5). Najwięcej okazów miało piętki uformowane, płaskie. Tylko pojedyncze egzamplarze posiadały piętki zaprawione i facetowane. Średnie wymiary wiórów wynosiły: 41 x 20 x 6 mm. Prawie wszystkie okazy zostały pozyskane z rdzeni jednopiętowych wiórowych (tabl. XII:3). Krawędzie boczne wiórów przebiegały równolegle i zbieżnie. Większość wiórów zostało pozyskanych za pomocą pośrednika. Należy nadmienić, że do wytwarzania narzędzi używano także form pochodzących z zaprawy wstępnej, o czym świadczy okaz w postaci bardzo regularnego wióra, z obłamanym wierzchołkiem, pokrytego korą na ponad 50% powierzchni. Większość (16 egz.) wiórów zostało wykonanych z krzemienia jurajskiego, 1 z czekoladowego i 1 z jurajskiego w odmianie G, 1 z nieokreślonego (stan zachowania nie pozwolił na identyfikację surowcową). Uśrednione wymiary odłupków wynosiły 34 x 32 x 7 mm. Większość została uzyskana za pomocą techniki twardego tłuka. Cztery okazy zostały wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego, 1 z jurajskiego wielkowiejskiego, 1 z surowca nieokreślonego. Wióro-odłupki posiadały średnie wymiary wynoszące: 28 x 17 x 5 mm i były wykonane z krzemienia jurajskiego (2 egz.) i czekoladowego (1 egz.). Spośród wszystkich okazów stanowiących półsurowiec na 3 (2 wiórach i 1 odłupku) widoczny był retusz użytkowy. Większość zabytków została 122 pozyskana z rdzeni za pomocą techniki z użyciem pośrednika (10 egz.) oraz twardego tłuka (6 egz.). Stan 2 okazów (wióra i odłupka) nie pozwolił na określenie rodzaju surowca, z którego zostały wykonane. Do kategorii narzędzi zaliczono 98 zabytków. Stanowiły one 42% wszystkich okazów powiązanych z KB. Wyróżniono 19 grup narzędzi typologicznych (tab. 3): 1) Wióry retuszowane (15 egz.), w tym: a) wiór z drobnym, niezbyt regularnym, półstromym retuszem, wykonanym na stronę górną (na obydwu krawędziach bocznych oraz na części krawędzi wierzchołkowej (tabl. IX:3); b) wiór z retusz półstromym, na prawej krawędzi na stronę dolną oraz fragmentarycznie na stronę górną (tabl. IX:4); c) wiór z retuszem (półstromy, drobny) na stronę górną, na fragmencie prawego boku; miał on charakter tylczakowy (tabl. IX:5); d) wiór z retuszem na wierzchołku i podstawie; e) wiór retuszowany z bardzo nieregularnym stromym i półstromym retuszem na stronę górną, na krawędzi bocznej; f) wiór z retuszem półstromym na krawędzi lewej, prawej oraz podstawie; g) wiór retuszowany z drobnym retuszem widocznym na lewej krawędzi w części wierzchołkowej; h) wiór retuszowany drobnym retuszem półstromym na prawej krawędzi, na stronę dolną (tabl. X:4); i) wiór retuszowany z retuszem półstromym na lewym boku, na stronę górną oraz z wyświeceniem (tabl. X:6); j) wiór retuszowany drobnym retuszem półstromym na stronę górną, na lewym boku; k) fragment wióra retuszowanego z wyświeceniem żniwnym (tabl. IV:4); l) wiór ze zbieżnie uformowanym wierzchołkiem, z retuszem półstromym i przykrawędnym (na stronie górnej) oraz płaskawym, przykrawędnym, zachodzącym na powierzchnię okazu (na stronie dolnej) (tabl. X:3). 2) Drapacze (13 egz.), w tym: a) drapacz krótki na odłupku, z drapiskiem uformowanym wysokim retuszem półstromym (tabl. IX:1); b) drapacz na wiórze z zaprawy wstępnej, z drapiskiem regularnie zakolonym, wysokim półstromy retusz; c) drapacz na odłupku z retuszowanymi bokami. Na części wierzchołkowej (drapisku) widoczny jest retusz półstromy; na lewej krawędzi okazu występuje retusz przykrawędny. Zaretuszowana część wierzchołkowa tworzy z wyżej opisaną krawędzią całość (niewyodrębnione drapisko) (tabl. VIII:2); d) drapacz wiórowy na podtępcu jednostronny z drapiskiem słabo zakolonym; posiada retusz póstromy wysoki oraz łuskany, a także ślady naprawy drapiska poprzez łuskanie, w postaci częściowo wyłuskanej, zębatej krawędzi; e) drapacz wiórowy z wyodrębnionym, nieregularnym drapiskiem, o kształcie wkłęsło-wypukłym, z drobnym resztuszem półstromym, wysokim; f) drapacz wiórowy z prostym, silnie wyodrębnionym drapiskiem, z retuszem półstromym, wysokim oraz drobnym retuszem łuskanym na stronę górną, na krawędzi prawego boku (tabl. VIII:8); g) drapacz wiórowy z drapiskiem lekko

9 zakolonym, o retuszu półstromym (tabl. VIII:9); h) drapacz wykonany na wióro-odłupku, z wyraźnie wyodrębnionym, zakolonym, wachlarzowatym drapiskiem, o retuszu półstromym wysokim; na krawędzi bocznej retusz półstromy (tabl. VIII:10); i) drapacz odłupkowy z drobnym retuszem wysokim (oraz łuskanym), zachodzącym na prawą krawędź; j) drapacz wiórowy z drapiskiem w partii piętkowo-sęczkowej, uformowanym retuszem stromym wysokim, zachodzącym na prawy bok; na okazie widoczne wyświecenie (tabl. X: 7); k) drapacz wiórowy, z retuszem półstromym, wysokim (tabl. VII:5); l) drapacz wiórowy, z retuszem półstromym, wysokim; m) drapacz krótki, wykonany na odłupku, z retuszem na obydwu krawędziach bocznych (tabl. XIII:3). 3) Rylce (9 egz.), w tym: a) rylec wiórowy, węgłowy boczny, z retuszem półstromym i zębatym na wierzchołku (formalny półtylec) (tabl. VIII:7); b) rylec odłupkowy na odnawiaku; c) rylec węgłowy boczny na odłupku, pochodzącym z zaprawy wstępnej i naprawy pięty; d) rylec wiórowy, węgłowy (tabl. XIII:6); e) rylec boczny, jedynak, z odbiciem od strony piętkowo-sęczkowej, które ścinało cały lewy bok okazu (tabl. XIII:4); f) rylec łamaniec z mikroretuszem na stronę dolną, na prawej krawędzi bocznej; trudno stwierdzić czy retusz ten ma charakter intencjonalny czy użytkowy (tabl. XIV:5); g) rylec odłupkowy o niewiadomym charakterze z drobnym retuszem półstromym na prawej krawędzi, który nieznacznie zachodzi na wierzchołek; h) rylec na wiórze technicznym (zatępcu wtórnym jednostronnym). 4) Narzędzia kombinowane (7 egz.), w tym: a) rylec wiórowy, węgłowy boczny + wiór retuszowany na prawym boku oraz wierzchołku; retusz ten jest półstromy, miejscami zębaty (tabl. VIII:6); b) półtylczak zdwojony + rylec węgłowy w części piętkowo- -sęczkowej; okaz posiada wyświecenie żniwne; c) narzędzie kombinowane z niezbyt regularnym, półstromym retuszem na stronę górną, na prawej krawędzi; na krawędzi wierzchołkowej widoczny jest retusz (stromy, na stronę górną + przykrawędny) formujący niekompletne drapisko; niewykluczone iż pierwotnie półkoliste drapisko zostało uszkodzone, przez co powstało coś w rodzaju formalnego narzędzia wnękowego (tabl. XII:5); d) wiórowiec + drapacz + rylec (+ narzędzie łuszczniowe?), z niezbyt regularnym, półstromym retuszem na stronę górną, na prawej krawędzi, prostym drapiskiem, odbiciem rylcowym na lewej krawędzi oraz z krawędzią poprzeczną, od strony piętkowo-sęczkowej, najprawdopodobniej zaretuszowaną łuszczniowo (tabl. IV:3); e) drapacz + wiór retuszowany, z retuszem półstromym, wysokim, na krawędziach (tabl. XIV:6); f) zdwojony półtylczak + tylczak + rylec węgłowy (formalny jednozadziorzec), z dwoma skośnymi półtylcami i lewą krawędzią zaretuszowaną na stronę górną stromym retuszem, niezbyt regularnym (tabl. VII:3); g) półtylczak + retuszowany wiór, z retuszem na stronę dolną, tworzącym wnęki (na prawej krawędzi) oraz z bardzo drobnym retuszem półstromym, skośnym w stosunku do osi półsurowiaka (na lewej krawędzi), a także z widocznym wyświeceniem na całej powierzchni (tabl. VI:6). 5) Tłuczki (7 egz.), w tym: a) 3 tłuczki na naturalnej konkrecji z krzemienia narzutowego (tabl. XII:2); b) tłuczek na odłupku; c) tłuczek będący formą podwójnie zreutylizowaną; początkowo okaz był rdzeniem, następnie - siekierą. Tłuczek był ostatnim stadium wykorzystania; d) tłuczek na rdzeniu (jednopiętowy, podłódkowaty, wiórowy i odłupkowy). 6) Odłupki retuszowane (6 egz.), w tym: a) narzędzie na odłupku z zaprawy wstępnej, posiadające zaprawioną piętką odłupek ze śladami łuskania (2 egz.); b) odłupek retuszowany, pochodzący z powierzchni narzędzia (płaski retusz? zachodzący na powierzchnię); c) odłupek retuszowany z retuszem zębatym lub użytkowym odłupek ze słabo widocznym retuszem półstromym, na prawej krawędzi; d) odłupek (odnawiak lub świeżak) retuszowany z drobnym, półstromym retuszem w części wierzchołkowej oraz na lewym boku. 7) Półtylczaki (6 egz.), w tym: a) półtylczak wiórowy, zdwojony romboidalnie, z półtylcami uformowanymi retuszem stromym (tabl. VIII:5); b) półtylczak wiórowy, retuszowany dość nieregularnie, stromo na stronę górną; c) półtylczak wiórowy pojedynczy skośny z częścią wierzchołkową zaretuszowaną dwoma większym odbiciami (retusz stromy/półstromy?) oraz drobnym łuszczonym retuszem; Okaz miał przetrąconą podstawę, podobnie jak półtylczaki typu Těšetice (Kaczanowska 1984); d) półtylczak na odłupku technicznym (podtępcu), z drobnym retuszem stromym na wierzchołku i kontynuującym się częściowo na lewej krawędzi; e) półtylczak skośny (wypukły), wiórowy, z wyświeceniem i retuszem stromym na półtylcu oraz z nieregularnymi, drobnymi negatywami w typie retuszu na bocznych krawędziach (tabl. VII:6). 8) Odłupki retuszowane (6 egz.), w tym: a) odłupek retuszowany z retuszem zębatym (tabl. IX: 2); b) odłupek retuszowany (pochodzący z łuszcznia) z retuszem w części wierzchołkowej i wyświecenie; c) odłupek z półstromym retuszem, tworzącym zębatą krawędź (tabl. IV:7). 9) Wiórowce (6 egz.): a) wiórowiec jednoboczny z niezbyt regularnym retuszem płaskim na lewej krawędzi oraz negatywami makroretuszu na stronę górną na prawej połowie krawędzi poprzecznej (przetrąconej lub przełamanej od strony piętkowo- -sęczkowej); formalnie można by uznać, że jest to niekompletny półtylczak (tabl. XI:6); b) wiórowiec obuboczny, zakolony, z retuszem wieloseryjnym na stronę górną, nieciągłym na lewej krawędzi (tabl. XIII:1); c) wiórowiec obuboczny z niezbyt 123

10 regularnym retuszem półstromym, tworzącym zębate krawędzie (tabl. XIII:2); d) wiórowiec z retuszem zębatym (na zachowanej lewej krawędzi i wierzchołku) oraz wyświeceniem żniwnym; e) wiórowiec z odłamanym wierzchołkiem, półstromo retuszowany (oraz szczerbiony) obubocznie (tabl. XIV:1); f) wiórowiec jednoboczny (tabl. IV:5). 10) Wióry retuszowane (7 egz.), w tym: a) wiór z retuszem drobnym, półstromym oraz łuskanym (prawdopodobnie użytkowym), najwyraźniej zaznaczającym się w partii wierzchołkowej. Na lewej krawędzi retusz występuje od połowy długości okazu, od strony wierzchołkowej, w postaci bardzo drobnego łuskania (tabl. XII:4); b) fragment wióra z bardzo drobnym retuszem półstromym na stronę górną, na lewej krawędzi, z wyświeceniem żniwnym i wierzchołkiem uformowanym na kształt podwójnej wnęki; c) nieforemny wiór z drobnymi wyłuskami na stronę górną (nieregularny retusz?); d) wiór nieforemny z retuszem (intencjonalnym lub użytkowym) na prawym boku. 11) Zgrzebła (3 egz.): a) zgrzebło z retuszem półstromym na dwóch krawędziach i stronach (tabl. XII:1); b) zgrzebło na odłupku poprzeczne z prosto- -wypukłą krawędzią pracującą, na której miejscami widoczny jest retusz zębaty na stronę dolną (tabl. XV:1); c) zgrzebło na odłupku z retuszem wnekowym na lewej krawędzi (tabl. IX: 6). 12) Odłupki (3 egz.) z siekier krzemiennych gładzonych. Na powierzchni okazów widoczne wygładzenie oraz wyświecenie. 13) Wióro-odłupki retuszowane (3 egz.): a) narzędzie na wióro-odłupku z drobnym retuszem półstromym na stronie dolnej i wyłuskaną podstawą; b) wióro-odłupek retuszowany z nieregularny stromym i półstromym retuszem na stronę górną tworzący płytką wnękę (na lewej krawędzi); c) wióro- -odłupek posiadający retusz półstromy oraz stromy, bardzo drobny, który obejmuje wierzchołek i część lewej krawędzi (tabl. V:6). 14) Narzędzie wnękowe (1 egz.) odłupkowe, z nieregularną wnęką wyretuszowaną półpłaskim retuszem na stronę dolną, w partii piętkowo-sęczkowej. 15) Narzędzie zębate (1 egz.) odłupkowe, z półstromym retuszem wykonanym na stronę dolną, w większości stopniowym, lekko zębatym (na prawym boku) i zębatym retuszem półpłaskim wykonanym na stronę górną na fragmencie lewego boku (tabl. XIV:2). 16) Przekłuwacz (1 egz.) wykonany na odłupku lub okruchu, ze stromym retuszem formującym wnękę na prawej krawędzi (tabl. X:5). 17) Rylczak oddzielony od wióra. 18) Siekiera czworościenna (fragment z wygładzonym ostrzem), o przekroju poprzecznym prostokątnym (tabl. XI:2). 19) Wiertnik (1 egz.) asymetryczny (lub półtylczak na retuszowanym jednostronnie wiórze), z żądłem 124 powstałym przez zaretuszowanie krawędzi wierzchołkowej stromo, na stronę górną, retuszem półtylczakowym oraz prawej bocznej krawędzi, drobnym, półstromym retuszem, na stronę dolną (tabl. XI:7). Narzędzia posiadają retusze: a) wykonane na stronę górną: półstrome (43%), łuskane (11,8%), strome (11,8%), zębate (10,8%) oraz płaskie, przykrawędne, a także wnękowe (po 2,2%); b) wykonane na stronę dolną: półstrome (4,3%), zębate (2,2%) oraz wnękowy (1,1%). Zabytki będące pozostałościami produkcyjnymi, z wczesnej fazy eksploatacji i zabiegów naprawczych, są w liczbie zbliżonej do liczby narzędzi. Uwzględniając powyższy fakt, moglibyśmy ponownie stanowisko wyciąskie określić mianem osady użytkowników. W odniesieniu do krzemienia jurajskiego podkrakowskiego, najpowszechniej występującego (tab. 2), można jednak przyjąć możliwość istnienia, w pewnym zakresie, produkcji miejscowej. Oprócz wyższej frekwencji pozostałości produkcyjnych w stosunku do narzędzi, świadczyć o tym może stosunkowo wysoka liczba rdzeni. Na terenie osady znajdujemy zabytki świadczące o produkcji narzędzi z ww. surowca, począwszy od pierwszego etapu eksploatacji związanego z obróbką przygotowawczą rdzeni, a skończywszy na przeróbkach oraz reutylizacji skończonych form. 5.6 Krzemieniarstwo schyłkowe Materiały krzemienne, które w przekonaniu autorki można wiązać z epoką brązu, odkryto w obiektach: 60 (441/B)?, 3 (7/A) i 26 (130/C), a także w obrębie arów: 7/B; 7/D oraz 232/A. Zaliczono do nich: 2 odłupki, odłupek i wiór pochodzące z zaprawy wstępnej (pełniące funkcję sierpaków), zgrzebło zbieżne (wykonane na odłupku; być może związane z KB), które można alternatywnie uznać za formę ciosakowatą lub rdzeniową w postaci łuszcznia na odłupku, narzędzie zębato-wnękowe na naturalnym fragmencie, z retuszem o dużych wyłuskach oraz tylcem naturalnym (tabl. III:2), narzędzie z retuszem stromym, wysokim w części wierzchołkowej (krzesak) lub odłupek z retuszem łuszczniowym z wytłuczeniami i retuszem o charakterze łuszczniowym (tabl. XV:2) oraz łuszczeń dwubiegunowy dwustronny (tabl. XIV:4). Wszystkie okazy były wykonane z krzemienia jurajskiego. W większości były pozyskane za pomocą techniki twardego tłuka, z rdzeni wióro-odłupkowych, wielopiętowych. 5.7 Zabytki o nieokreślonej pozycji chronologicznej Pozostałe zabytki krzemienne ze stanowiska Wyciąże 5 (tab. 4) nie wykazują cech pozwalających na przyporządkowanie ich do poszczególnych jednostek kulturowych (323 egz.). Większość z nich stanowią pozostałości produkcyjne pochodzące z wczesnej fazy eksploatacji i z zabiegów naprawczych (170 egz.).

11 6. Podsumowanie Najważniejszym, ale i najtrudniejszym elementem niniejszej pracy była próba rozwarstwienia kulturowo-chronologicznego omawianych materiałów krzemiennych. Cechami, które zostały w tym celu wzięte pod uwagę były: wymiary, technika pozyskiwania półsurowca, rodzaj retuszu, charakterystyczne formy narzędzi oraz rdzeni, a także surowce. Jak już zaznaczono, w przeprowadzonych analizach do pewnego stopnia posiłkowano się także współwystępowaniem zabytków krzemiennych i ceramicznych, w przypadkach gdy te ostatnie zostały oznaczone kulturowo. Wśród 620 artefaktów wydzielono ostatecznie zabytki związane z: KCWR, CL-P, horyzontem przedbadeńskim, klasycznym etapem rozwoju KB w Małopolsce (grupa Zesławice-Pleszów) oraz z epoką brązu. Największą część zabytków (224 egz.) przypisano klasycznemu horyzontowi KB. Podobna sytuacja kulturowa została zrekonstruowana przez J. K. Kozłowskiego na stanowisku Wyciąże 5, na podstawie analizy materiałów pochodzących ze starszych badań, prowadzonych w latach (Kozłowski 1968). Przeprowadzone analizy potwierdziły związek najstarszych śladów osadnictwa z KCWR. Ze względu na brak opracowania materiału ceramicznego, pochodzącego z badań w latach (fazowość zasiedlenia?), a także jednolitość formalno-stylistyczną przemysłu krzemiennego KCWR ze znanych już stanowisk małopolskich, niemożliwe było dokonanie bardziej szczegółowych kategoryzacji chronologicznych. Zabytki krzemienne powiązane przez autorkę z KCWR pochodziły z 2 obiektów i obszaru poza jamami antropogenicznymi. Według informacji zawartych w księgach polowych w obiekcie 25 (134 C/D) występowała ceramika: neolityczna (w tym wczesnoneolityczna, KCWR, lendzielska ) z epoki brązu (w tym trzcieniecka), lateńska, z okresu wpływów rzymskich oraz wczesnośredniowieczna. Obiekt 36 (267/B) zawierał w swoim wypełnisku kilka fragmentów ceramiki. Tylko jeden z nich został określony kulturowo i został powiązany z KCWR. Obiekty te były od siebie oddalone i znajdowały się w środkowo- -zachodniej i północno-zachodniej części stanowiska. Do tej nielicznej grupy (17 egz.) zaliczono 5 rdzeni, 7 wiórów, drapacz, 2 półtylczaki, wiór retuszowany i przekłuwacz. Negatywy na odłupniach i wiórach świadczą generalnie o eksploatacji rdzeni jednopiętowych. Szerokość półsurowca wiórowego nie przekracza 15 mm. Niemal wszystkie (poza jednym z krzemienia czekoladowego jasnego) okazy były wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego. Z badań w latach znane są wyroby krzemienne, które zaliczono do KCWR (Kozłowski 1968, 71). Z uwagi na kontekst ceramiczny, zostały one przyporządkowane do fazy nutowej (Kozłowski 1968, 69). Wśród nich znajdował się m.in. obłupień, który miał być wykorzystany jako rdzeń jednopiętowy podłódkowaty (Kozłowski 1968, 69). Taka forma rdzenia znalazła się wśród analizowanego i przyporządkowanego, przez autorkę, do KCWR materiału. Zarówno wymiary, jak i formy zabytków wskazują na istnienie na stanowisku wyciąskim przemysłu krzemiennego o analogiach na innych stanowiskach Małopolski Zachodniej (Balcer 1983). Kolejny horyzont na stanowisku reprezentuje krzemieniarstwo GW-Z lokalnej grupy młodszego CL-P, wyodrębnionej m.in. na podstawie zabytków pochodzących z Wyciąża (osady oraz cmenatarzyska - Kozłowski 1968; 1971c; 2006). Zabytki krzemienne zaklasyfikowane do GW-Z (21 egz.) odkryto w 10 obiektach, a także wśród materiałów znajdujących się poza obiektami. Według informacji zawartych w księgach polowych występowała w nich w głównej mierze ceramika określona ogólnie jako neolityczna oraz pojedyncze fragmenty zakwalifikowane do wczesnego neolitu, epoki brązu (w tym łużyckiej), kultury przeworskiej oraz wczesnośredniowieczne. Prawie wszystkie okazy zostały wykonane z surowca jurajskiego podkrakowskiego poza jednym wiórem z krzemienia czekoladowego oraz grotem z obsydianu (Kaczanowska 2006, 114). Oparty na technice wiórowej przemysł krzemienny GW-Z bazował na surowcu lokalnym. Spotykane są również zabytki wykonane z krzemienia czekoladowego (Kozłowski 2006, 57). Mediana szerokości wiórów (9 egz.) wynosiła 27 mm, czyli wyraźnie więcej niż szerokości wiórów KCWR. W grupie narzędzi najliczniejszą grupę stanowią rylce (6 egz.), co jest bardzo charakterystyczne dla omawianego horyzontu. Przypomnijmy w tym miejscu, że przemysł GW-Z, wraz z innymi regionalnymi ugrupowaniami młodszego CL-P (grupą modlnicką, ocicką i kulturą lubelsko-wołyńską), został zaliczony przez B. Balcera (1983, 115), ze względu na szereg wspólnych cech, do tzw. przemysłu sąspowskiego CL-P. Podobny obraz inwentarza GW-Z znany jest ze stanowiska wyciąskiego, z badań w latach : najliczniejszą grupę w tamtym zbiorze (18 narzędzi) reprezentowały rylce oraz drapacze (Kozłowski 1968). Zdaniem A. Pelisiaka (1991) krzemieniarstwo GW-Z posiada cechy zarówno tradycji kultury lendzielskiej, KPL, jak i kultury lubelsko-wołyńskiej. Należy jednak zaznaczyć, że podobne cechy wykazują materiały utożsamiane z GW (Kaczanowska 1982/1983). Z badań w Wyciążu w latach znany jest obiekt (jama nr 225), który reprezentuje zestaw przenikających się, w formach ceramicznych, cech wielu kultur; zdaniem J. K. Kozłowskiego (1968, 43-44) zarówno późnopolgarskich (Kozłowski 1971a, 51), KPL, jak i KB. Obiekt, początkowo łączony z GW-Z, został ostatecznie zakwalifikowany przez autora cytowanego opracowania do fazy 125

12 protobadeńskiej (Kozłowski 1971b, 52-53). Dobrze odzwierciedla to problematyczność kwalifikowania materiałów do GW-Z lub GW. Podobna sytuacja dotyczyła, według J. Bobera, obiektu 50 najstarszego z obiektów o cechach badeńskich na stanowisku Wyciąże. Wyróżnił on bowiem dużą ilością materiałów późnolendzielskich (grupa Wyciąże-Złotniki), jak i promienistych (Bober 1998, 17). Są to przesłanki potwierdzające słuszność hipotezy o lokalnej proweniencji GW, tzn. o jej uformowaniu się na podłożu GW-Z, pod wpływem wczesnego horyzontu kompleksu badeńskiego. Na podstawie ogólnie rozpoznanych cech obu tych ugrupowań, można sądzić, że istnieją jednak pewne różnice w ich wytwórczości krzemieniarskiej (zob. niżej). Symptomatyczna dla GW-Z jest, inaczej niż w GW, zdecydowana przewaga nad innymi grupami narzędzi ilość rylców. W GW rylce są liczne, ale nie dominują nad pozostałymi grupami typologicznymi narzędzi. Ponadto, w materiałach ugrupowań młodszego CL-P nie zaobserwowano rozpowszechnienia siekier krzemiennych (Balcer 1983, 116), podczas gdy stosunkowo często pojawiają się w obiektach, w których zaznaczają się pierwsze wpływy badeńskie (obiekt 225/24B) oraz zaliczonych do GW (15/466D, 287/73C) (Bober 1998; Kozłowski 1971b, 40-44, 58) 2. Były to przede wszystkim okazy czworościenne posiadające gruby obuch (Kozłowski 1971b, 58; Godłowska 1979, 306) lub, jak w przypadku okazu z ob. 15/466D z Wyciąża, formy trójścienne, najprawdopodobniej przekształcone z siekier czworościennych. Interesujące jest także zagadnienie dotyczące kwestii surowcowych. W okresie rozwoju GW dochodzi bowiem do upowszechnienia wykrzystania surowca jurajskiego w odmianie G. Inwentarz GW liczył 24 zabytki, w tym: 5 odłupków, 3 wióry, 2 wióro-odłupki,12 narzędzi oraz 2 rdzenie (w tym 1 łuszczeń dwubiegunowy jednostronny, wykonany na fragmencie siekiery gładzonej). Cechą charakterystyczną jest bardzo duża różnorodność w grupie narzędzi. Najliczniej wystąpiły wiórowce (3 egz.). Może to potwierdzać mieszany charakter zewnętrznych oddziaływań na GW, podobnie jak i zróżnicowana struktura surowcowa. Większość 12 okazów było wykonanych z krzemienia jurajskiego, 8 z krzemienia jurajskiego w odmianie G, 1 z krzemienia wołyńskiego, 1 z krzemienia czekoladowego jasnego, 1 z obsydianu (i 1 z krzemienia świeciechowskiego?). Należy zwrócić uwagę na wykorzystanie surowca o wysokich walorach technicznych krzemienia jurajskiego G do wytworzenia określonych form. Były to półtylczak oraz wiórowiec, które najpewniej pełniły funkcję wkładek sierpowych. Z ww. surowca wykonane były także: wiór, odłupki, 2 Przypomnijmy, iż obiekty 225/24B i 287/73C zostały znalezione w trakcie pierwszych badań, w latach pięćdziesiątych XX w. i nie były przedmiotem analiz w niniejszym artykule. 126 łuszczeń oraz gładzona siekierka trójścienna. Trójścienne siekierki, stanowiące formy przekształcone z siekier czworościennych, znane są z nowohuckich stanowisk klasycznej fazy KB: Kraków-Zesławice 21 i Kraków-Mogiła 55 (Kopiec Wandy) (Balcer 1983). W KB (podobnie zresztą jak w KPL) znane są przykłady zastosowania techniki łuszczniowej (Kozłowski 1971a), o czym świadczy m.in. obecność łuszczni dwubiegunowych wśród zabytków pochodzących ze stanowisk: Kraków-Zesławice 21, Kraków-Mogiła Kopiec Wandy 55 oraz Kraków-Pleszów 17, wymienionych przez M. Kaczanowską (1982/1983). O użytkowaniu nieretuszowanych odłupków jako narzędzi ( odłupki retuszowane z tzw. retuszem użytkowym) we wczesnej fazie KB na Słowacji wspomina A. Pelisiak (1991). Należy ponadto nadmienić, że okaz rylca wykonanego na zatępcu odkryto także w inwentarzu z jamy 225, zaliczonej przez J. K. Kozłowskiego do fazy starszej KB (1968, 43). Krzemieniarstwo przedbadeńskiego horyzontu na stanowisku Wyciąże (czyli w praktyce grupy Wyciąże) posiadło pewne cechy łączące starsze tradycje lokalne (różnorodność w wykorzystywaniu surowców, udział rylców w inwentarzu przy czym z wyraźnie zauważalną tendencją spadkową pod względem ilościowym w stosunku do GW-Z), związane z poprzedzającym ją osadnictwem CL-P oraz widoczne wpływy KPL (wytwory z krzemienia jurajskiego G, siekiery oraz łuszcznie wykonane na fragmentach siekier gładzonych). Podobne związki (z KPL, która w tym przypadku stanowiła lokalne podłoże) wykazują materiały horyzontu Boleráz pochodzące z Moraw oraz Płaskowyżu Głubczyckiego, gdzie występują m.in. siekiery krzemienne i wyroby z krzemienia jurajskiego G. Inną sytuację zaobserwowano na stanowiskach zachodniosłowackich grupy Boleráz, gdzie wytwórczość kamienna opierała się w głównej mierze na tradycjach lokalnego horyzontu CL-P (brakuje siekier krzemiennych), z nowymi jednak tendencjami zaznaczającymi się w inwentarzu struktury narzędziowej brakuje rylców (Pelisiak 1991, 45). Powyższe fakty pozwalają przypuszczać, że wytwórczość krzemieniarska GW wykształciła się na podłożu GW-Z, ze znaczącym udziałem KPL. Reasumując, krzemieniarstwo grupy Wyciąże posiadało następujące cechy: 1. był to przemysł poprzełomowy, bazujący na technologii wiórowej, nastawiony na uzyskiwanie półsurowca z rdzeni jednopiętowych i wytwarzanie wiórowych form narzędzi (w tym makrolitycznych wiórowców); 2. narzędzia były poddawane zabiegom reutylizacji (czego przykład stanowią: narzędzie kombinowane, łuszcznie na fragmentach z siekier gładzonych); 3. istnieją przesłanki, w postaci zastosowania techniki łuszczniowej i reutylizacji (nawet kilkakrotnej) niektórych form, do wysunięcia hipotezy, że w czasie rozwoju GW mamy do czynienia z okresem słabego dostępu do

13 złóż surowca krzemiennego o wysokich walorach technicznych (jurajskiego w odmianie G); 4. posiadało cechy starszego podłoża (GW-Z) oraz krzemieniarstwa małopolskiej grupy KPL; 5. ludność GW utrzymywała kontakty z innymi grupami i, być może, podejmowała wyprawy po surowce krzemienne na odległe obszary, o czym świadczą surowce takie jak: krzemień jurajski G, obsydian, krzemień świeciechowski i wołyński. Użytkowanie różnorodnych surowców o pozamiejscowej proweniencji typowe jest raczej dla fazy oddziaływań przedbadeńskich niż fazy klasycznej (Kaczanowska 1982/1983). Zaznacza się tu użytkowanie surowca świeciechowskiego oraz wołyńskiego, prawdopodobnie świadczącego o bezpośrednich i pośrednich (w przypadku surowca wołyńskiego elementu przejętego przez KPL ze środowiska kultury trypolskiej) powiązaniach z KPL (Balcer 1983, ). Należy zasygnalizować, że wyroby z krzemienia świeciechowskiego występują w horyzoncie Boleráz na obszarze Moraw: stanowiska Hlinsko i Starý Zámek w Jevišovicach (Medunová-Benešová 1981; Šebela 2007; Balcer 1983, ); 5. analiza inwentarza krzemiennego wskazuje na odmienny komponent elementów późnego CL-P oraz KPL niż widoczny w formach i ornamentyce ceramiki. Podczas gdy ceramika wskazuje na silne związki z tradycją GW-Z, krzemieniarstwo zdaje się posiadać cechy, które klasyfikują je jako bliższe tradycji KPL; 6. wnioski te wskazują na duże zróżnicowanie w wytwórczości krzemiennej horyzontu przedbadeńskiego, uwarunkowane lokalną sytuacją kulturową; 7. zarówno formy ceramiczne, jak i krzemienne GW posiadają cechy łączące różne tradycje, które jednocześnie stanowią zapowiedź pojawienia się całkiem nowych jakości na obszarze zachodniej Małopolski ok BC (klasycznej fazy KB). Najwięcej z analizowanych zabytków zostało zaklasyfikowanych do klasycznej fazy KB. Pochodziły one z 23 obiektów i obszaru poza nimi. Bazując na informacjach dostępnych w księgach polowych można zasygnalizować, że w obiektach niezaklasyfikowanych przez J. Bobera (1998) do KB występowała ceramika w głównej mierze określona jako neolityczna (w tym pojedyncze fragmenty powiązane z KCWR oraz zdobione ornamentem kłutym w ob. 52, 440/B), ceramika KB (4, 518/C; 20, 443/C; 30, 418/C; 52, 440/B; 53, 440/B; 54, 441/A; 55, 441/A,440/B; 63, 118/A; ), z epoki brązu (1, 6/B, 7/A; 17, 130/D; 24, 130/C,D), kultury łużyckiej (1, 6/B, 7/A; 17, 130/D), lateńska (43, 142/B, 143/A) oraz wczesnośredniowieczna (5, 7/D; 51, 440/B; 1, 6/B, 7/A,B). Jeden z ww. obiektów (1), w którym również odkryto zabytki krzemienne i ceramiczne KB, został określony jako wczesnosłowiańska półziemianka (Poleska, Bober 1996). Wśród 224 okazów wyróżniono: 98 narzędzi, półsurowiec (19 wiórów, 6 odłupków, 3 wióro-odłupki), 23 rdzenie (w tym 5 łuszczni), 72 okazy będące pozostałościami produkcyjnymi z wczesnej fazy eksploatacji i z zabiegów naprawczych oraz 3 nieokreślone odłupki. Najwięcej okazów było wykonanych z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego (ok. 75,4%). Spośród pozostałych surowców najliczniej wystąpił krzemień jurajski w odmianie G, który stanowił ok. 9,4% całego inwentarza. Niewielki udział miały w inwentarzu surowce pochodzenia pozamiejscowego: krzemień czekoladowy (2,7%), wielkowiejski (1,8%), oraz wołyński (0,9%). Pojedyncze zabytki były wykonane z kwarcytu i krzemienia jurajskiego mlecznego. W grupie narzędzi zaznacza się pewna zależność pomiędzy surowcem a wykonywaną na nim formą. Uwaga ta w głównej mierze dotyczy krzemienia jurajskiego G, na którym przede wszystkim wykonywano wiórowce oraz narzędzia poddawane przeróbkom i zmianom funkcjonalności (kombinowane). Znaleziska form technicznych, a także analiza rdzeni, wskazują na stosowanie zaawansowanej obróbki przygotowawczej. Eksploatowano różnorodne formy rdzeni. Najczęściej były to okazy ze zmienioną orientacją oraz jednopiętowe wiórowe. Typową formą były rdzenie jednopiętowe płaskie, z zaprawą odboczną (Kozłowski 1971a). Rzadziej spotykane były rdzenie dwupiętowe. Specyficzną formą był rdzeń o kształcie deskowatym. Odłupnie miały najczęściej prostokątny kształt. Takie okazy występowały również stosunkowo często na stanowiskach Zesławice 21, Pleszów 17 i Mogiła-Kopiec Wandy 55 (Kaczanowska 1983/1983). Stosunkowo niewielka liczba rdzeni jednopiętowych wiórowych na terenie osady, przy jednocześnie bardzo dużej ilości narzędzi noszących ślady świadczące o użytkowaniu takich form, świadczy o istnieniu innych, wyspecjalizowanych ośrodków (pracowni), gdzie pozyskiwano półsurowiec i przynoszono w gotowej formie. Należy nadmienić, że użytkowanie wiórów o dużych rozmiarach, które pochodziły z rdzeni jednopiętowych, posiadających ślady zaawanasowanej obróbki przygotowawczej świadczy prawdopodobnie o powiązaniach z KPL. Półsurowiec wiórowy stanowiło 19 okazów o średnich wymiarach 41 x 20 x 6 mm, pozyskanych prawie wyłącznie z rdzeni jednopiętowych. Większość z nich miała obłamany wierzchołek oraz płaskie, uformowane piętki i została pozyskana za pomocą pośrednika. Część wiórów pochodziła z zaprawy wstępnej. Należy zwrócić uwagę na różnicę w dominującej technologii pozyskiwania półsurowca: wiórowego za pomocą pośrednika oraz odłupkowego za pomocą twardego tłuka. Narzędzia były wykonane przede wszystkim na wiórach pochodzących z rdzeni jednopiętowych wiórowych, za pomocą techniki z użyciem pośrednika. Negatywy na stronach górnych w nielicznych przypadkach wskazywały na pozyskiwanie półsurowca z rdzeni dwupiętowych i wielopiętowych. Najliczniej 127

14 występowały wióry retuszowane, drapacze oraz rylce. Podobna struktura inwentarza klasycznej fazy KB znana jest z sąsiednich stanowisk KB (Kraków- -Zesławice, Kraków-Pleszów), gdzie dominowały drapacze, rylce, półtylczaki, wióry retuszowane (Kaczanowska 1982/1983, 73). Liczne podobieństwa można także zauważyć w stosunku do materiałów ze stanowiska wyciąskiego, z badań w latach , gdzie wśród 46 narzędzi wyróżniono najwięcej wiórowców, drapaczy (po 7 egz.), rylców i zgrzebeł (po 6 egz.) (Kozłowski 1968). W mniejszej liczbie występowały także półtylczaki, narzędzia kombinowane, narzędzia zębate, przekłuwacze, a także łuszcznie (Kozłowski 1968). Dużą liczbę rylców ze stanowiska wyciąskiego, być może, należy łączyć z obecnością starszego osadnictwa (GW-Z) i tym samym ich występowaniem na złożu wtórnym, na co wskazuje M. Kaczanowska (1982/1983). Wiórowce, które w głównej mierze były wykonane z krzemienia jurajskiego w odmianie G (poza 2 egz.), pozyskane były z rdzeni jednopiętowych, wiórowych. Jeden z okazów pochodził z rdzenia dwupiętowego i został pozyskany za pomocą techniki naciskowej. Ich szerokość wynosiła średnio 30 mm, natomiast grubość 8 mm. Największy zachowany w całości okaz mierzył 139 mm. Wiórowce, zwłaszcza obuboczne, stanowiły element charakterystyczny dla KB (Kozłowski 1971b). Z obiektów fazy klasycznej KB ze stanowiska w Wyciążu (z badań od roku 1988) znana jest zaledwie jedna określona forma siekierowata (czworościenna). Siekiery, najczęściej uszkodzone i przerabiane, liczniej reprezentowane są w materiałach pochodzących ze starszych badań (Kozłowski 1968). W stosunku do pozostałych kategorii narzędzi oraz struktury typologiczno-narzędziowej z innych stanowisk, takich jak Kraków-Zesławice i Kraków-Pleszów, Kraków-Mogiła-Kopiec Wandy 53,55, gdzie licznie występowały siekiery czworościenne (Kaczanowska 1982/1983; Bober 1994, 27), można stwierdzić, że udział tych form (zwłaszcza w niezreutylizowanej formie) jest niewielki. Analogiczna sytuacja miała miejsce w inwentarzu KB na stanowisku Witkowice II, gdzie odnotowano niewielki udział typowych dla zesławicko-pleszowskiego horyzontu siekier oraz wiórowców (Rydlewski, Valde-Nowak 1980, 112). Dużą rolę odgrywał krzemień jurajski w odmianie G. Ze względu na wysoką jakość, był on szczególnie pożądanym surowcem. Świadczą o tym wykonane z niego (poza wiórowcami) narzędzia kombinowane, które, ze względu na swe walory techniczne, były wielokrotnie przerabiane i maksymalnie wykorzystywane. Na uwagę zasługuje zjawisko częstej rewitalizacji narzędzi w osadzie wyciąskiej. W inwentarzu odkryto także dość specyficzne okazy w postaci szerokich wiórów z drobnym lub bardzo drobnym retuszem i szczerbieniem. Podobne narzędzia, znane są ze stanowiska w Krakowie-Zesławicach 21 (Sochacki 1970, ). Raczej nieregularne krawędzie, które uformowane są drobnym retuszem (nierzadko wraz ze szczerbionymi krawędziami), wydają się być bardziej charakterystyczne dla materiałów klasycznych KB niż dla znanych materiałów z inwentarzy horyzontu przedbadeńskiego. W GW retusze są drobne, ale równe, które można określić jako półstrome (Kozłowski 1971a, 57). Najprawdopodobniej większość półsurowca z krzemienia jurajskiego w odmianie G była produkowana poza osadą, o czym świadczy obecność makrolitycznych wiórowców, przy jednoczesnym braku rdzeni oraz mała ilość pozostałości produkcyjnych z ww. surowca. Podobna tendencja widoczna jest w inwentarzach pochodzących z innych stanowisk nowohuckich KB, tj. Kraków-Zesławice 21, Kraków-Pleszów 17 i Kraków-Mogiła Kopiec Wandy 55 (Kaczanowska 1982/1983; Bober 1994, 27). Szczegółowe badania nad krzemieniem G J. Kopacza i A. Pelisiaka (1986; 1988; 1989; 1990; 1992) wskazują na istnienie czytelnych wychodni tego surowca, które znajdowały się na obszarze środkowego dorzecza rzeki Krztyni oraz w rejonie trójkąta Podlesice Niegowa Skarżyce (Kopacz, Pelisiak 1986; 1988; 1989; 1990; 1992; Soják ). Nie licząc schyłkowego stadium KPL (fazy Bronocice III-V wg. J. Kruka i S. Milisauskasa 1983), prawdopodobnie okres największego rozwoju eksploatacji krzemienia jurajskiego G z rejonu Krztyni był także związany z wczesnym (przedbadeńskim) i klasycznym horyzontem KB (Kopacz, Pelisiak 1992). Być może surowiec ten był pozyskiwany przez ludność KB zaliczaną do tzw. zespołów typu Mogiła, która zasiedlała tereny znajdujące się najbliżej, w porównaniu do pozostałych ugrupowań KB, wychodni usytuowanych w środkowej części Jury (Kopacz, Pelisiak 1992; Zastawny 1999). Występowanie zabytków z krzemienia jurajskiego G świadczy o powiązaniach z tradycją krzemieniarstwa KPL (a raczej z tradycją pucharowo- -badeńską), podobnie jak formy w typie zgrzebeł oraz siekiery. Rylce są formami najpewniej będącymi pozostałością tradycji młodszego CL-P. Podobieństwo w wytwórczości krzemieniarskiej pomiędzy CL-P a KB dotyczy również form półtylczaków z ukośnymi półtylcami (Kaczanowska 1982/1983, 85). Eksploatacja łuszczni z krzemienia jurajskiego, wielokrotnie reutylizowane narzędzia (w tym formy rdzeniowe np. siekiery przerabiane na rdzenie), mogą świadczyć o utrudnionym dostępie do złóż. Podobna sytuacja, związana prawdopodobnie z okresem niedostatku surowca i tym samym pojawieniem się form w postaci siekier wtórnie wykorzystywanych jako rdzenie, została także zauważona na stanowisku Witkowice II (Rydlewski, Valde-Nowak 1980). Krzemieniarstwo schyłkowe na stanowisku jest reprezentowane przez 9 okazów (w tym 5 narzędzi), pochodzących z 3 obiektów oraz obszaru poza nimi.

15 Wszystkie były wykonane z krzemienia jurajskiego. Narzędzia zębato-wnękowe, łuszcznie, zgrzebła, wióry i odłupki wykorzystywane jako sierpaki, a także narzędzia wykonane na fragmentach naturalnych są powszechnie spotykane w wyżej wspomnianym horyzoncie chronologicznym (por. Valde-Nowak 1989; Kopacz 2001; Kopacz 2010; Vitoš 2013). 7. Uwagi końcowe Krzemieniarstwo neolityczne oraz schyłkowe na stanowisku Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A i 5B reprezentuje zjawiska znane już z innych rozpoznanych stanowisk Małopolski Zachodniej. Interesujące wydają się być wyniki analiz dotyczące horyzontu przedbadeńskiego, a także klasycznej kultury badeńskiej z inwentarzami szczególnie słabo rozpoznanych, a jednocześnie niezwykle interesujących z całościowej perspektywy transformacji krzemieniarstwa neolitycznego. Małopolskie ugrupowania okresu oddziaływań kręgu badeńskiego, pomimo jednolitości stylistyczno-formalnej w zakresie wytwórczości ceramiki, cechowały się zróżnicowaną wytwórczością narzędzi krzemiennych, uwarunkowaną zapewne lokalnym podłożem kulturowym, dostępem do surowca, a także kontaktami z innymi grupami rozwijającymi się w środkowym neolicie. Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego WYKAZ SKRÓTÓW MANH SA AAC Materiały Archeologiczne Nowej Huty, Kraków. Sprawozdania Archeologiczne, Kraków. Acta Archeologica Carpatia, Kraków. LITERATURA Balcer B Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lejkowatych. Eksploatacja, obróbka i rozprzestrzenienie, Wrocław Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem polskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź. Bober J Najnowsze materiały kultury ceramiki promienistej ze stanowiska 5, 5A, 5B w Krakowie-Nowej Hucie (Wyciąże), MANH 21, Grób nr 179 z Krakowa-Nowej Huty-Wyciąża (stan. 5), MANH 23, 7-9. Bober J., Kubica E Badania wykopaliskowe prowadzone w 1996 roku na stanowisku 5B w Krakowie-Nowej Hucie-Wyciążu, niepublikowany raport w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, Oddział Nowa Huta. Burchard B., Eker, A Osada kultury czasz lejowatych w Książnicach Wielkich, pow. Kazimierza Wielka, [w:] S. Nosek (red.), Studia i materiały do badań nad neolitem Małopolski, Wrocław-Warszawa- -Kraków, Burdukiewicz J. M Dynamiczna Analiza Technologiczna, [w:] S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań, Cabalska M Materiały z epoki brązu i wczesnego okresu epoki żelaza odkryte na stanowisku Nowa Huta- -Wyciąże I (5) w latach , MANH 7, Furholt M., Machnik J Iwanowice Babia Góra I and settlements with Baden ceramics in Little Poland. Questions concerning their duration, SA 58, GEOPORTAL Ginter B., Kozłowski J. K Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa. Godłowska M Próba rekonstrukcji osadnictwa neolitycznego w rejonie Nowej Huty, MANH 5, Plemiona kultury ceramiki promienistej, [w:] W. Hensel i T. Wiślański (red.), Prahistoria Ziem Polskich II. Neolit, Wrocław-Warszawa- -Kraków-Gdańsk,

16 Górski J Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w dniach lipca 1997 w Krakowie-Nowej Hucie Wyciążu, stan. 5, niepublikowany raport w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, Oddział Nowa Huta. Kaczanowska M Uwagi o surowcach, technice i typologii przemysłu krzemiennego kultury bodrogkereszturskiej i grupy Lažňany, AACZO, /1983 Z badań nad przemysłem krzemiennym kultury ceramiki promienistej, AAC 22, Bemerkungen zum Studium der neolithischen Feuersteininventare. Archaologisches Korrespondenzblatt Katalog wystawy: grupa Wyciąże-Złotniki, [w:] M. Kaczanowska (red.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich: Małopolska na przełomie epoki kamienia i miedzi, Biblioteka Muzeum Archeologicznego I, Kraków, Kaczanowska M., Kozłowski J. K Studia nad surowcami krzemiennymi południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, AAC 16, Kaczanowska M., Kozłowski J. K., Pawlikowski M Studia nad surowcami krzemiennymi południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, AAC 19, Kopacz J Początki epoki brązu w strefie karpackiej w świetle materiałów kamiennych, Kraków. Kopacz K Próba rekonstrukcji przemysłu kamiennego kultury mierzanowickiej na podstawie materiałów osadowych z terenu Nowej Huty, MANH 25, Kopacz J., Pelisiak A Z badań nad rejonem pracowniano osadniczym nad Krztynią, woj. Częstochowa, SA 38, Z badań rejonu pracowniano-osadniczego nad Krztynią-Pradłą, stan. 3, woj. Częstochowa (pracownia krzemieniarska), SA 39, Rejon pracowniano-osadniczy nad Krztynią. Z badań nad technikami produkcji siekier, SA 40, Z badań nad rejonem pracowniano osadniczym nad Krztynią. Huta Szklana, woj. Częstochowa, stan. 1B, SA 41, Z badań nad wykorzystaniem krzemienia jurajskiego odmiany G w neolicie, SA 44, Kozłowski J. K Materiały neolityczne i eneolityczne odkryte na stanowisku Nowa Huta Wyciąże I (badania w latach ), MANH 1, a Uwagi o znaczeniu i metodach badań nad neolitycznymi inwentarzami krzemiennymi, [w:] 130 J. K. Kozłowski (red.), Z badań nad krzemieniarstwem neolitycznym i eneolitycznym, Kraków, b Niektóre aspekty genezy kultury ceramiki promienistej w Polsce. Światowit 32, c Eneolityczne groby szkieletowe z Nowej Huty Wyciąże, pow. Kraków, Materiały starożytne i wczesnośredniowieczne 1, Grupa Wyciąże-Złotniki i bezpośrednie oddziaływania późnopolgarskie, [w:] M. Kaczanowska (red.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich: Małopolska na przełomie epoki kamienia i miedzi, Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie I, Kraków, Kruk J., Milisauskas S Chronologia absolutna osadnictwa neolitycznego z Bronocic, woj. Kieleckie, Archeologia Polski 28/2, Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S. W., Śnieszko Z Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Studium archeologiczne i paleogeograficzne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy, Kraków. Lech J Z badań nad kopalnią krzemienia na stanowisku I w Sąspowie, pow. Olkusz, [w:] J. K. Kozłowski (red.), Z badań nad krzemieniarstwem neolitycznym i eneolitycznym. Kraków, Odkrycie kopalni krzemienia na stanowisku I w Sąspowie, pow. Olkusz, SA 24, Neolityczne zespoły pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie, Polskie Badania Archeologiczne 19, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk Neolityczna kopalnia krzemienia na stanowisku I w Sąspowie, pow. Kraków i jej badania ratownicze w latach 1994 i 1996, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Z archeologii Ukrainy i Jury Ojcowskiej, Ojców, Danubian organization of flint mining in the southern part of the Polish Jura: a study from Sąspów near Cracow, [w:] M. Capote, S. Consuegra, P. Díaz-del-Río & X. Terradas (red.), Proceedings of the 2nd Conference of the UISPP Commission on Flint Mining in Pre- and Protohistoric Times (Madrid, October 2009), BAR International Series 2260, Oxford, Medunová-Benešová A Jevišovice Starý Zámek. Schicht C2, C1, C. Katalog der Funde, Fontes Archaeologiae Moravicae XIII, Brno. Mileska M. I Nadwiślańska Nizina, [w:] M. I. Mileska, W. Olendzki (red.), Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Warszawa, s. 580.

17 Milisauskas S Early Neolithic Settlement and Society at Olszanica, Ann Arbor. Nowak M Materiały kamienne z okresu schyłkowego paleolitu, mezolitu, neolitu i wczesnej epoki brązu ze stanowiska 9 w Stanisławicach, [w:] M. Nowak, T. Rodak (red.), Osady z epoki kamienia oraz wczesnej epoki brązu na stanowiskach 9 i 10 w Stanisławicach, pow. bocheński. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2015, Pelisiak A Ze studiów nad wytwórczością kamieniarską w kręgu kultury badeńskiej, AAC 30, Poleska P., Bober J Wczesnosłowiańska półziemianka ze stanowiska 5B (Wyciąże) w Krakowie-Nowej Hucie, MANH 19, Rydlewski J., Valde-Nowak P Neolityczne i eneolityczne stanowisko Kraków-Witkowice II w świetle badań w 1976 roku, SA 32, Rydzewski J Nowe groby ludności kultury łużyckiej z Nowej- -Huty Wyciąża, st. 5, [w:] J. Chochorowski (red.), Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Księga jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi, Kraków, Schild R Próba ustalenia listy form związanych z procesem przygotowania obłupni i rdzeniowaniem w cyklu mazowszańskim, III Sympozjum Paleolityczne, z. 2, Dyskusja, Kraków, Lokalizacja prahistorycznych punktów eksploatacji krzemienia czekoladowego na północno- -wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, Folia Quaternaria 39, Sochacki Z The Radial-Decorated Pottery Culture, [w:] T. Wiślański (red.), The Neolithic in Poland, Wrocław-Warszawa-Kraków, Soják M Narzędzie z krzemienia jurajskiego G z Vel kej Lomnicy, Spisz Słowacki, AAC 34, Šebela L., Pavelčík J., Beneš, J., Dočkalová, M., Furholt, M., Gregor, M., Kratochvíl, Z., Komárková, V., Nývltová Fišáková, M., Opravil, E., Přichystal, A., Schenk, Z., Škrdla, P Hlinsko. Výšinná osada lidu badenské kultury, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 32. Valde-Nowak P Zabytki kamienne z wielokulturowej osady w Maszkowicach nad Dunajcem, AAC 28, Vitoš O Chronologia narzędzi kamiennych ze stanowiska Maszkowice 1, gm. Łącko, [w:] M. Nowak, D. Stefański, M. Zając (red.), Retusz jak i dlaczego? Wielperspektywiczność elementu twardzowego, Kraków, Wendorf F., Schild R A Middle Stone Age sequence from the Central Rift Valley, Ethiopia, Wrocław. Wojciechowski W Kultura ceramiki wstęgowej rytej, [w:] J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich I, cz. 1. Epoka kamienia, Warszawa-Łódź, Zastawny A Uwagi na temat chronologii osadnictwa kultury badeńskiej w zachodniej części Małopolski, SA 51, The Baden and the Funnel Beaker-Baden Settlement in Lesser Poland, [w:] M. Furholt, M. Szmyt, A. Zastawny (red.), The Baden Complex and the Outside World. Kraków, Obrządek pogrzebowy grupy Wyciąże, [w:] A. Czekaj-Zastawny (red.), Obrządek pogrzebowy kultur pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski południowo- wschodniej (5600/ BC), Kraków, a The Baden complex in Lesser Poland horizons of cultural influences, [w:] M. Nowak, A. Zastaw ny (red.), The Baden culture around the Western Carpathians, Kraków, b Absolute chronology of the Baden culture in Lesser Poland new radiocarbon dates, [w:] M. Nowak, A. Zastawny (red.), The Baden culture around the Western Carpathians, Kraków,

18 AGNIESZKA BRZESKA-PASEK Flint stone materials from the Neolithic and the Bronze Epoch from the site 5, 5a, 5b in Krakow-Nowa Huta-Wyciąże (Research in the years ) Summary This article is an attempt at describing chipped flint inventory from the multi-cultural site Kraków- -Nowa Huta Wyciąże 5, 5A and 5B. Artefacts which were analysed derive from the excavations conducted in Wyciąże in the years The first research was carried out here in the years Numerous traces of settlement were discovered then (467 features): of the Linear Band Pottery culture (further: LBPC), the Lengyel Polgár cycle (further: L-PC), the Wyciąże group (further: WG) and the Baden culture (further: BC) (Kozłowski 1968; Bober 1998). Besides anthropogenic features, burials of the Wyciąże- -Złotniki group (further: W-ZG) and of the Lusatian culture were discovered on the site (Kozłowski 1968, 1971c; Cabalska 1983; Rydzewski 1996). The site is located on a loess headland of the left-bank terrace of the Vistula River (Bober 1998), within the Krakow-Nowa Huta. Similarly as on other sites in Nowa Huta, a complicated stratigraphic position of features and accumulation layers has posed difficulties for an explicit interpretation and cultural classification. They are almost always multi-cultural sites with numerous features, including older artefacts on a secondary deposit. Because of the fact that artefacts were mixed up in landfills in most pits discovered during the excavations in the years , they have not been chronologically identified yet, and this paper is the first attempt at their cultural classification. The first stage of the research was drawing up detailed typo-technological characteristics of all, previously unpublished, flint and obsidian artefacts (620 specimens) on the basis of the dynamic analysis method (R. Schild 1969). They were attributed to LBPC, W-ZG, WG, BC and to the Bronze Age. The basis for the assessment were characteristic features of flint artefacts, co-occurrence with pottery classified as representing a given period or culture (field journals) and, in the case of WG and BC, being found in objects with specific cultural attribution (Bober 1998). LBPC artefacts represent the oldest settlement horizon on the site. They were found in 2 features and the area outside the anthropogenic pits. To this culture 17 artefacts were attributed, including 5 cores and 5 tools (including 2 truncated blades). Almost all specimens were made of Krakow Jurassic flint. Those artefacts possessed features characteristic for early- -Neolithic flint knapping. The size of blade blanks and tools did not exceed 1.5 cm in width and 5 cm 132 in length. Usually the tools were made from irregular flakes; the same refers to flake negatives visible on cores, classified as early Neolithic. Cores classified as LBPC have broad flaking surfaces, and on those surfaces there are visible negatives of rather irregular, small blades. Almost all specimens have one striking platform. Metric dimensions as well as forms of the above mentioned artefacts allude to flint knapping known from LBPC sites in western Lesser Poland. Chipped flint inventories of the analysed culture in Lesser Poland are characterised by stylistic-formal uniformity throughout the period in which they occurred (Wojciechowski 1989; Balcer 1989). Endscrapers, truncated blades and retouched blades constituted the most numerous groups of tools in LBPC settlements. To the W-ZG 21 artefacts were attributed. They were derived from 10 features and the area outside of them. Almost all were made of Krakow Jurassic raw material. Almost half of the inventory (10 specimens) are remains of the manufacturing process, while the remaining 11 specimens are tools. Those artefacts were attributed to the late L-PC horizon on the basis of characteristic features of middle-neolithic flint knapping, pottery typical for the L-PC found in the vicinity of flint artefacts, and knowledge about already identified features associated with the early horizon of the Baden influences, and classical phase of the BC. Dimensions and the degree of regularity of the blade blanks were the basic criteria. They were medioand macro-lithic specimens acc. to terminology used by B. Balcer (1983). They included regular or very regular blades and tools which were made on them, 2-3 cm wide. Specimens attributed to this settlement horizon are blades obtained from the single platform cores. Flake cores with changed orientation and double platform blade-flakes cores were also exploited. All the above mentioned core forms, crested blades, endscrapers, but primarily burins, were forms commonly occurring in the younger L-PC period. Among tools the most numerous group are burins, which is very characteristic for the discussed horizon. In western Lesser Poland an archaeological unit known as Wyciąże group (Godłowska 1976; 1979, 305) or Wyciąże-Książnice group (Kozłowski 1971; see also Burchard, Eker 1964) has been distinguished, in which elements of the late L-PC and elements of the Baden horizon seem to be noticeable. Acc. to A. Zastawny (2015a), that group was to develop app.

19 B.C. The WG inventory comprised 24 flint artefacts. Tools (11 specimens) constituted almost a half of the inventory. Retouched blades (3 specimens) and truncated blades (3 specimens) were the most numerous. Other specimens included: the burin, the combined tool, the endscraper, the denticulate tool and the axe. Besides specimens made of Krakow Jurassic flint (11 specimen, including 5 tools), 8 artefacts (including 5 tools and 1 splintered piece) were made of Jurassic G flint, 1 of Volhynian flint, 1 of obsidian, 1 of light chocolate flint, 1 of Świeciechow flint. Flint knapping of the pre-baden horizon at site in Wyciąże (in practice, of the Wyciąże group) possessed certain features linking older local traditions (diversity in using of raw materials, occurrence of burins in the inventory, with a clearly visible downward trend regarding the quantity in relation to W-ZG), associated with previous L-PC settlement and visible influences of the Funnel Beaker culture (futher: FBC) (artefacts from Jurassic G flint, axes and splinters made on fragments of polished axes). The above facts allow for assuming that flint knapping in the WG was based on the W-ZG foundations with a significant participation of the FBC. Most analysed artefacts were attributed to the classical phase of the BC. They derived from 23 features and the area beyond them. Among 224 specimens there were: 98 tools, blanks (including 19 blades), 23 cores (including 5 splintered pieces), 72 specimens which were waste from an early phase of exploitation and repairs, and 3 unidentified flakes. Finds of technical forms and analysed cores indicate advanced core preparation. Typical forms were single platform flat cores, with trimmed edge (Kozłowski 1971). A specific form was a plank-shaped core. Retouched blades, endscrapers and burins occurred most frequently. Quite specific specimens in the form of broad blades with fine or very fine retouch and delicate retouch also occurred in the inventory. Similar tools are known from the site in Krakow-Zesławice 21 (Sochacki 1970, 324). Most specimens were made from the Krakow Jurassic flint (app %). Among other raw materials the most numerous were pieces of Jurassic flint in its G variety, which constituted app. 9.4 % of the whole inventory. Raw materials of non-local origin were marginally present in the inventory. A great importance had Jurassic flint in its G variety, which is confirmed by retouched blades made from it, as well as altered and maximally used combined tools. The occurrence of pieces made of Jurassic G may bear testimony to some FBC tradition (or rather FBC-B one), similarly to forms of the sidescripers and the axe. Burins are forms that most probably have been relics of the traditions of the younger L-PC. The similarity between flint knapping of the L-PC and BC also concerns the forms of the diagonally truncated blades (Kaczanowska 1982/1983, 85). To flint knapping related to the Bronze Age 9 specimens were referred (including 5 tools), found in 3 features and the area beyond them. All were made of Jurassic flint. Denticulate-notch tools, splintered pieces, sidescrapers, blades and flakes used as sickle inserts, as well as tools made on natural fragments are commonly encountered in the aforementioned chronological horizon (see Valde-Nowak 1989; Kopacz 2001; Kopacz 2010; Vitoš 2013). 133

20 Tabela 1. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Współwystępowanie zabytków krzemiennych i ceramicznych w obiektach. Ob. obiekt, I liczba zabytków krzemiennych (szt.), II - wczesny neolit, III neolit, IV ceramika bukowogórska, V neolit i brąz, VI neolit i kultura łużycka, VII neolit i wczesne średniowiecze, VIII kultura ceramiki wstęgowej rytej, IX kultura ceramiki wstęgowej kłutej, X kultura lendzielska, XI kultura pucharów lejkowatych, XII grupa Wyciąże-Księżnice, XIII kultura badeńska, XIV kultura ceramiki sznurowej, XV epoka brązu, XVI kultura mierzanowicka, XVII kultura trzciniecka, XVIII kultura łużycka, XIX kultura trzcienicka i łużycka, XX kultura lateńska, XX (C) Celtowie, XXI kultura łużycka i kultura przeworska, XXII kultura przeworska, XXIII okres wpływów rzymskich, XXIV (W) średniowiecze (wczesne średniowiecze), XXV nieokreślone, XXVI obiekt kultury badeńskiej (Bober 1998), XXVI (W) obiekt grupy Wyciąże (Bober 1988). Określenia powyższe są tożsame z informacjami znajdującymi się w księgach polowych, znajdujących się w Oddziale MAK w Nowej-Hucie-Branicach Table 1. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Co-occurrence of flint stone and ceramic artefacts in objects. Ob. feature, I number of flint artefacts (pcs.), II the early Neolithic, III the Neolithic, IV Bükk pottery, V the Neolithic and the Bronze, VI the Neolithic and the Lusatian culture, VII the Neolithic and the early Middle Ages, VIII the Linear Band Ware culture, IX the Stroked Pottery culture, X the Lengyel culture, XI the Funnel-Beaker culture, XII the Wyciąże group, XIII the Baden culture, XIV the Corded Ware culture, XV the Bronze epoch, XVI the Mierzanowice culture, XVII the Trzciniec culture, XVIII the Lusatian culture, XIX the Trzciniec and Lusatian culture, XX the La Tene culture, XX (C) the Celts, XXI the Lusatian culture and the Przeworsk culture, XXII the Przeworsk culture, XXIII the period of Roman influence, XXIV (W) the medieval period (early Middle Ages), XXV undetermined, XXVI features of the Baden culture (Bober 1998), XXVI (W) feature of the Wyciąże group (Bober 1988). The above terms are identical with the information to be found in the field books located in the MAK Branch in Nowa-Huta-Branice Liczba fragmentów ceramiki I XXVI (W) Ob. II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIV(W) XXV 1 (1988; 520/C) (1988; 518/C) (1988; 465/C) (1988; 465/C) (1988; 466/D) 17 (1988; 393/C) 18 (1988; 393/C) 19 (1988; 443/C) 20 (1988; 443/C) ? ?? 3 + W 134

21 21 ( /C) 26 (1988; 466/D) 27 (1988; 368/C) 29 (1988; 418/C) 30 (1988; 418/C) 32 (1988; 418/C) 5 (1990; 540/D) 33 (1990; 540/D) 36 (1990; 267/B) 39 (1990; 143/A) 40 (1990; 143/B) 41 (1990; 143/B) 42 (1990; 142/A, B) 43 (1990; 142/B; 143/A) 44 (1990; 142/A) 46 (1990; 142/A) 50 (1990; 142/A, B, 143/ A) 2 (1991; odc. 6) 51 (1991; 440/B) 52 (1991; 440/B) (W) ? W (W)

22 53 (1991; 440/B) 54 (1991; 441/A) 55 (1991; 441/A; 440/B) 56 (1991; 441/A i B) 56 i 60 (1991; 441/B) 60 (1991; 441, B) 60A (1991; 441, B) 61 (1991; 118/A) 63 (1991; 118/A) 65 (1991; 118/C) 68 (1991; 118, A/C) 69 (1991; 118/C) 71 (1991; 118/C) 72 (1991; 143/A) 73 (1991;143/ A) 76 (1991;143/ A) 1a,b,c (1994; 6, B; 7, A, B) 2a,b (1994; 7/A) W C 102 W W ? W 40 3 (1994; 7/A) (1994; 7/D) 5 35 W 25 1 (1995; 6/B, 20/ D, 21/ C) ? 100?

23 4 (1995; 21/C) (1995; 6/B) W 8 (1995; 20/B,C, D) (1995; 21/C) 2 1 6? 6? W (1995; 21/C) (1995; 21/C) 1 1 W (1996; 130/D) ? (1996; 135/C) 2 3? (1996; 135/D) (1996; 134/D, 135/C) 22 (1996; 130/C,D) 24 (1996; 130/C, D) 25 (1996; 134/C,D) 26 (1996; 130/C) 27 (1996; 129/C, D) 28 (1996; 129/D) 30 (1996; 129/D, 130/C) 5 1+3? ? 4? ? ? ? ? 5? ?

24 Tabela. 2. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Współwystępowanie zabytków krzemiennych i ceramicznych w warstwach arów; oznaczenia w nagłówkach kolumn jak w tabeli 1 Table. 2. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Co-occurrence of flint and ceramic artefacts in layers of ares; labels in column headings the same as in table 1 I Ob. Liczba fragmentów ceramiki II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIV (W) XXV Odc. 3 (0-20 cm) 1 7 Odc. 4 (20-40 cm) 2 70 Ar 6/B (0-60 cm) W 161 Ar 7/A (0-60 cm) ? 7 105? W 74 Ar 7/B (0-110 cm) 26 2+? ?? 416 Ar 7/D (0-110 cm) ? 7+? 63+W 410 At 7/D (z rowów wzdłuż ścian E i S; cm) 5 21 Ar 20/D (40-60 cm) Ar 21/C (0-80 cm) Ar 21/C (przy ścianie W odc cm) 1 2?? Ar 118/A (20-30 cm) 1 77 Ar 118/C (20-50 cm) Ar 129/C (20-60 cm) 3 1+?? ? 37 Ar 129/D (20-50 cm) Ar 130/D (20-90 cm) 9?? 1 1+? 269 Ar 134/C (20-40 cm) 3 84 Ar 134/D (20-60 cm) 10??? 59 Ar 135/C (20-60 cm) 6 5+? 1 1+? 38 Ar 135/D (20-60 cm) Ar 142/A (30-40 cm) 1 15? 7 Ar 142/B (0-30 cm) 2 26? 3 Ar 143/A (0-110 cm) 8 44? 8? 1 Ar 143/B (0-20 cm) 1 Ar 203/C (0-25 cm) 1 3 Ar 213/D (0-20 cm)

25 Ar 223/B (0-25 cm) 1 2? 2? 2? 2? Ar 232/A (0-100 cm) ? 42 Ar 267/B (0-20 cm) 2 12 Ar 267/D (20-80 cm) 5 37? 63 Ar 311/C ( cm) Ar 368 (60-80 cm) 2 4? Ar 368/C (40-60 cm) 1 11 Ar 393/C (40-60 cm) 1? 102 Ar 418/C ( cm) 16? ? Ar 440/B (0-70 cm) Ar 441/B (z profilu w ścianie E) 1 9 Ar 441/A (40-50 cm) 3 39? Ar 441/B (20-90 cm) ? Ar 443/C (20-70 cm) 10? Ar 465/C (20-60 cm) 5 67 Ar 466/D (0-60 cm) Ar 493/C ( cm) 3 121? Ar 495/C (0-60 cm) 6 48 Ar 520/C (0-140 cm) Ar 540/D (20-25 cm) 6 19 Ar 565/B (0-25 cm) Materiał luźny

26 Tabela 3. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Struktura typologiczno-surowcowa zabytków krzemiennych w inwentarzu KB Table 3. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Typological and raw-material structure of flint artefacts in the Baden Culture inventory kategoria typ zabytku czekoladowy jurajski G jurajski mleczny jurajski podkrakowski jurajski wielkowiejski wołyński kwarcyt nieokreślony razem razem pozostałości produkcyjne z wczesnej fazy eksploatacji i pochodzące z zabiegów naprawczych odłupki wióry wióro-odłupki odłupki półsurowiec wióry wióro-odłupki rdzenie rdzenie łuszcznie nieokreślone odłupki odłupki retuszowane wióry retuszowane 7 7 drapacze narzędzia kombinowane narzędzia wnękowe 1 1 narzędzia zębate 1 1 odłupki retuszowane półtylczaki przekłuwacze 1 1 narzędzia i ich fragmenty rylce rylczaki 1 1 siekiery fragmenty nieokreślone (odłupki) siekiery czworościenne 1 1 tłuczki wiertniki 1 1 wióro-odłupki retuszowane wiórowce wióry retuszowane zgrzebła razem

27 Tabela. 4. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Struktura typologiczno-surowcowa zabytków krzemiennych bez przynależności kulturowej Table. 4. Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B. Typological and raw-material structure of flint artefacts without cultural attribution kategoria zabytku surowiec rdzenie czekoladowy czekoladowy jasny jurajski podkrakowski nieokreślony suma pozostałości produkcyjne pochodzące z wczesnej fazy eksploatacji i z zabiegów naprawczych odłupki półsurowiec wióry wióro-odłupki narzędzia okazy nieokreślone

28 Ryc.1. Lokalizacja stanowiska Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B ( Fig.1. Location of the site Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B ( Ryc. 2. Zdjęcia satelitarne stanowiska Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B ( Fig. 2. Satellite photographs of the site Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B ( 142

29 Ryc. 3. Stanowisko Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B widok od strony południowej Fig. 3. Site Kraków-Nowa Huta-Wyciąże 5, 5A, 5B view from the south 143