MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015 MATERIAŁY JAROSŁAW WILCZYŃSKI

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015 MATERIAŁY JAROSŁAW WILCZYŃSKI MATERIAŁY SCHYŁKOWOPALEOLITYCZNE ZE STANOWISKA KRAKÓW-BIEŻANÓW 11 ORAZ 30 (GM. KRAKÓW, WOJ. MAŁOPOLSKIE) Abstract: The stone material presented in this paper was discovered during field investigation at Sites 11 and 30 in Kraków-Bieżanów in The material is related to late Palaeolithic settlement that determined the oldest phase of settling both sites. It consists of nearly 1,800 stone artefacts, including many blades and retouched tools, characteristic tanged points in particular. Most of the items are made of local grey-brown Jurassic flint; artefacts made of radiolarite, chocolate flint or Cretaceous erratic flint are considerably less numerous. Key words: Kraków-Bieżanów, late Palaeolithic settlement I. WSTĘP Prezentowane w niniejszej pracy materiały schyłkowopaleolityczne pochodzą z dwóch sąsiadujących stanowisk archeologicznych, na których w latach z ramienia Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad (KZdBA) prowadzone były badania ratownicze związane z budową autostrady A-4 pomiędzy Krakowem a Tarnowem (ryc. 1). Oba stanowiska położone są na południowym stoku wzniesienia wyznaczającego północną krawędź Pogórza Wielickiego, i zajmują dwa słabo wyodrębnione piaszczyste cyple rozdzielone lekko wciętym w stok wąwozem (Kondracki 2002, 322). Wznoszą się one ok. 15 m powyżej lokalnego cieku wodnego stanowiącego prawy dopływ Serafy wpadającej do Drwini. W wyniku kilkuletnich badań terenowych na obu stanowiskach uzyskano niezwykle bogaty materiał źródłowy, wiązany głównie z osadnictwem epoki brązu. Badania te dostarczyły również licznego inwentarza zabytków kamiennych, będącego przedmiotem dwóch opracowań powstałych na zlecenie KZdBA (Wilczyński 2012a; b). Na ich podstawie przygotowano niniejszy artykuł, którego celem jest przedstawienie materiałów schyłkowopaleolitycznych, będących świadectwem najstarszej fazy zasiedlenia obu stanowisk. W trakcie prowadzonych badań wykopaliskowych na stanowisku Kraków-Bieżanów 11 oraz 30 pozyskano ponad 3600 zabytków kamiennych. Zdecydowana większość tych materiałów odkryta została w obrębie warstw kulturowych, głównie warstwy 4. Warstwa ta zalegała na niemal całej powierzchni obu stanowisk i zawierała zróżnicowany materiał zabytkowy, którego znaczna część wiązana może być z osadnictwem epoki brązu. Fakt ten w sposób zasadniczy utrudnił określenie przynależności kulturowej poszczególnych artefaktów kamiennych. Dlatego też wydzielenie materiału schyłkowopaleolitycznego z obu stanowisk było możliwe jedynie w oparciu o surowiec użyty do ich produkcji (lokalny jurajski surowiec krzemienny barwy szarobrązowej, krzemień czekoladowy oraz radiolaryt), technologię produkcji (eksploatacja rdzeni dwupiętowych wspólnoodłupniowych) oraz typologię gotowych wyrobów (np. liściaki). Niezwykle pomocne dla określenia przynależności kulturowej materiałów krzemiennych były również obserwacje planigraficzne, które pozwoliły wyodrębnić na obu stanowiskach stosunkowo homogeniczne koncentracje materiałów krzemiennych. Wydzielony w ten sposób inwentarz kamienny tworzy stosunkowo spójny zbiór, tak pod względem surowcowym, jak i technologiczno-typologicznym, chociaż pamiętać 101

2 należy, że nie stanowi on pełnego inwentarza, a jedynie tę część, którą ze względów formalnych udało się zakwalifikować jako związaną z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym. II. SCHYŁKOWOPALEOLITYCZNE MATERIAŁY KAMIENNE ZE STANOWISKA KRAKÓW-BIEŻANÓW 11 II.1. Rozprzestrzenienie zabytków kamiennych Większość kamiennych zabytków schyłkowopaleolitycznych występowała w obrębie trzech koncentracji oznaczonych kolejno cyframi rzymskimi (ryc. 2). Pierwsze skupienie odkryte na arze 400/180 liczyło 49 zabytków (koncentracja I). W jego obrębie znalazła się liczna grupa wyrobów wykonanych z radiolarytu (23 egz.), w tym wiórów pochodzących z eksploatacji rdzeni dwupiętowych wspólnoodłupniowych (ryc. 8:5-10). W skład drugiego skupienia zlokalizowanego na arze 410/100 (koncentracja II ob. 1546) wchodziło 61 zabytków, głównie odłupków oraz wiórów. Trzecie, najliczniejsze skupienie materiałów kultury świderskiej (1381 egz.), objęło swym zasięgiem ary /70-90 (koncentracja III). Tworzące je zabytki odnajdywane były w obrębie warstwy 3 będącej żółtym piaskiem interpretowanym jako tzw. calec oraz w serii warstw ją przykrywających (m.in. warstwa 4, 946, 947, 1006). Kwestią otwartą pozostaje, na ile uchwycone układy przestrzenne wydzielonych skupień stanowią rzeczywiste ślady pozostałości obozowisk ludności schyłkowopaleolitycznej, a na ile powstały one w skutek działalności różnych procesów postdepozycyjnych. Za wtórnym transportem materiału krzemiennego wiązanego z osadnictwem kultury świderskiej świadczą dobitnie odkryte składanki przepalonych wyrobów w koncentracji III. Jest bowiem mało prawdopodobne, aby wtórnie przepalone wyroby były następnie przenoszone w obrębie funkcjonującego obozowiska. Poszczególne elementy wchodzące w skład składanek odkryto w znacznym oddaleniu od siebie, ponadto część z nich zalegała w różnych jednostkach stratygraficznych warstwie 3, 4 oraz 946. W oparciu o powyższe obserwacje można założyć, że odkryte koncentracje zabytków schyłkowopaleolitycznych stanowią zapewne pozostałości założonego w tym miejscu krótkotrwałego obozowiska łowców schyłkowopaleolitycznych, podlegały one jednak silnym przekształceniom, spowodowanym oddziaływaniem procesów postdepozycyjnych, jakie uruchomione zostały zarówno przez czynniki naturalne, jak i w związku z działalnością człowieka. II.2. Struktura inwentarza Na inwentarz schyłkowopaleolityczny odkryty na stanowisku Kraków-Bieżanów 11 składa się łącznie 1657 wyrobów krzemiennych (tab. 1). Wśród nich wydzielono 29 rdzeni, 199 odłupków, 638 wiórów, okruchów oraz łusek, a także 49 narzędzi retuszowanych i 2 rylczaki. Najbardziej charakterystyczną cechą tego inwentarza jest znaczący udział wiórów, stanowiących jeżeli pominiemy odpadki w postaci okruchów oraz łusek niemal 70% zabytków (tab. 2). II.3. Surowiec Większość zabytków wykonana została na lokalnym krzemieniu jurajskim barwy szarobrązowej (1159 egz.), który stanowi niemal 70% ogółu inwentarza i 95%, jeśli pominiemy okazy przepalone oraz zgrzane (tab. 3). Ten dobrej jakości surowiec częściowo dobywany był ze złóż wtórnych, na co wskazuje obecność na niektórych wyrobach silnie ogładzonych pierwotnych powierzchniach naturalnych. Jak można przypuszczać był on uzyskiwany ze złóż aluwialnych występujących w obrębie doliny Wisły (Kaczanowska, Kozłowski 1976, 204) lub też na drodze prowadzenia eksploatacji rozgrzebiskowej, której stosowanie stwierdzono m.in. na północnym obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej (Ginter 1999). Poza lokalnym surowcem jurajskim opisano również znacznie mniej liczne wyroby, do produkcji których wykorzystano radiolaryt barwy jasnowątrobianej (33 egz.) oraz barwy szarozielonej (1 egz.), krzemień czekoladowy (12 egz.), a także narzutowy krzemień kredowy (13 egz.). Dla pojedynczego narzędzia retuszowanego nie udało się określić surowca użytego do jego produkcji. Z radiolarytu, którego wychodnie zlokalizowane są w obrębie tzw. pasa skałkowego (Rydlewski 1989, 28), wykonanych zostało 24 wióry, 8 odłupków, pojedyncza łuska oraz, co należy podkreślić, pojedynczy okaz dwupiętowego rdzenia wspólnoodłupniowego (ryc. 5:6; 8:5-10). Większość tych zabytków odkryta została w obrębie krzemienicy I na arze 400/180. Z krzemienia czekoladowego pochodzącego z obszaru Gór Świętokrzyskich wykonano 8 wiórów oraz 4 narzędzia retuszowane (w tym 2 liściaki). Dodatkowo występujący na tym stanowisku narzutowy krzemień kredowy posłużył do produkcji dwóch rdzeni, odłupka, 7 wiórów oraz 3 narzędzi retuszowanych (w tym 2 liściaków). Uzyskiwany był on najprawdopodobniej z najbliższych wychodni tego surowca znajdujących się w obrębie doliny Wisły. II.4. Formy rdzeniowe Wśród form rdzeniowych łączonych z tą jednostką kulturową (29 egz.) wymienić można konkrecję z pojedynczymi odbiciami, 21 rdzeni dwupiętowych, cztery rdzenie jednopiętowe, pojedynczy egzemplarz o zmienionej orientacji oraz dwa fragmenty rdzeni (tab. 4; ryc. 3-5). Do produkcji rdzeni wykorzystywano najczęściej lokalny surowiec jurajski (21 egz.). Na uwagę zasługuje fakt odkrycia pojedynczego rdzenia wykonanego z radiolarytu barwy jasnowątrobianej (ryc. 5:6) oraz dwóch okazów wykonanych z narzutowego krzemienia kredowego (ryc. 4:4). Wśród

3 rdzeni przeważają okazy znajdujące się w fazie zaawansowanej eksploatacji (17 egz.). Są to głównie rdzenie dwupiętowe wspólnoodłupniowe (15 egz.), rzadko jednopiętowe (2 egz.). Wśród okazów szczątkowych (9 egz.) obok rdzeni dwupiętowych (6 egz.) obecne są dwa okazy jednopiętowe wiórowe oraz pojedynczy okaz odłupkowy o zmienionej orientacji. Występujące w tym inwentarzu rdzenie dwupiętowe eksploatowane były techniką uderzenia pośredniego i, jak można przypuszczać po śladach widocznych na powierzchniach rdzeni, posiadały pełną zaprawę obłupniową. Pięty tych rdzeni zawsze są ukośne, najczęściej zaprawione serią kilku odbić. Odłupnia często półdookolna (16 egz.), rzadziej płaska (5 egz.) przyjmuje kształt prostokątny. Krawędź pięty często jest prawcowana. Opisane wyżej cechy pozwalają jednoznacznie wiązać te rdzenie ze schyłkowopaleolitycznym osadnictwem kultury świderskiej (Schild 1969, 4-5). Wymiary największego rdzenia dwupiętowego wspólnoodłupniowego wiórowego wynoszą 76x30x23 mm, a najmniejszego 38x24x20 mm. II.5. Odłupki Wśród zabytków schyłkowopaleolitycznych wydzielono 199 egzemplarzy odłupków oraz ich fragmentów, których rozmiary przekraczały 2 cm. Stanowi to 12% ogółu inwentarza i prawie 22%, jeżeli nie uwzględnimy odpadków w postaci łusek oraz okruchów. Przeważają egzemplarze wykonane na lokalnym krzemieniu jurajskim (133 egz.), pozostałe surowce reprezentowane są przez pojedyncze wyroby. Wśród odłupków odkryto 140 egz. całych, 18 fragmentów proksymalnych, 5 środkowych oraz 36 dystalnych. Większość odłupków nosi na stronie górnej ślady powierzchni naturalnej: korowej lub termicznej (119 egz., 60%). Spośród nich 39 egz. pokrytych jest taką powierzchnią w całości lub w większej części, co stanowi prawie 20% wszystkich odłupków. Ponad połowa odłupków nosi na stronie górnej ślady negatywów jednokierunkowych zgodnych z osią odbicia (118 egz.). Znacznie mniej liczne są odłupki o negatywach poprzecznych do osi odbicia (35 egz.) czy dwukierunkowych (10 egz.). Piętka odłupków najczęściej uformowana jest pojedynczym (74 egz.) lub wieloma uderzeniami (26). Stosunkowo często obserwujemy również piętki krawędziowe (10 egz.), punktowe (8 egz.), jak też piętki naturalne korowe (17 egz.) lub termiczne (9 egz.). Na 16 egzemplarzach odłupków obserwujemy występowanie tzw. wargi. Nieliczne odłupki uznać możemy za odpadki powstałe w trakcie zabiegów związanych z naprawą pięty tzw. świeżaki oraz odnawiaki (8 egz.). Odłupki uzyskiwane w procesie obróbki surowca krzemiennego to najczęściej okazy niewielkie, o trójkątnym przekroju. Średnie wymiary całych odłupków wynoszą 30x26x5 mm. Zaledwie 9 egzemplarzy odłupków posiada rozmiary przekraczające 5 cm. II.6. Wióry W inwentarzu schyłkowopaleolitycznym opisano 638 egz. wiórów i ich fragmentów, stanowiących najliczniejszą grupę inwentarza (aż 70% jeżeli nie uwzględnimy łusek oraz okruchów). W większości są to egzemplarze wykonane z krzemienia jurajskiego (392 egz.), uwagę zwracają również okazy wykonane z radiolarytu (23 egz.), a w szczególności smukły okaz wykonany z radiolarytu barwy szaro- -zielonej o wymiarach 81x17x6 mm. Wśród wiórów opisano 111 całych egzemplarzy, 167 fragmentów proksymalych, 173 środkowych oraz 187 dystalnych. Ponad połowa wiórów (477 egz.) nie nosi na stronie górnej pierwotnych powierzchni naturalnych. Bardzo rzadko występują okazy pokryte w całości lub w większej części powierzchnią naturalną (35 egz.), co stanowi niewiele ponad 5% wszystkich wiórów. Powierzchnia naturalna najczęściej występuje na bokach wiórów (141 egz.), znacznie rzadziej na wierzchołku (10 egz.). Zdecydowana większość wiórów pochodzi z eksploatacji rdzeni jednopiętrowych i nosi na stronie górnej ślady negatywów zgodnych z kierunkiem odbicia (370 egz.). Wysoki udział mają również wióry pochodzące z eksploatacji rdzeni dwupiętowych wspólnoodłupniowych (159 egz.) co stanowi prawie ¼ całego zbioru. Udział ten dodatkowo wzrasta, gdy uwzględnimy wyłącznie okazy całe i wynosi wówczas ponad 30%. Wśród wiórów licznie reprezentowane są odpadki powstałe na etapie wstępnej eksploatacji przygotowanych wcześniej rdzeni: zatępce (34 egz. w tym 9 okazów wtórnych) oraz podtępce (44 egz.), stanowiące łącznie ponad 12% wszystkich okazów. Piętki wiórów najczęściej uformowane są pojedynczymi uderzeniami (215 egz.), rzadziej wieloma (24 egz.). Piętki naturalne (11 egz.) podobnie jak krawędziowe (12 egz.) czy punktowe (10 egz.) występują tylko sporadycznie. W przypadku 110 egz. piętek (tj. prawie 40%) obserwujemy występowanie tzw. wargi, a w 101 przypadkach ślady prawcowania (tj. 36%). Wynik ten świadczy o starannym prowadzeniu eksploatacji za pomocą miękkich tłuczków. W materiale tym wydzielono 7 egzemplarzy wiórów noszących na krawędziach drobny retusz użytkowy. Średnie wymiary całych wiórów wynoszą 44x13x3 mm. Są to więc okazy drobne, raczej smukłe. Długość 68 egzemplarzy przekracza 50 mm, co stanowi ponad 10% wszystkich okazów, a rozmiary największego wióra wynoszą 97x18x6 mm. II.7. Łuski oraz okruchy W materiale związanym z osadnictwem kultury świderskiej opisano 712 egz. drobnych łusek oraz 27 okruchów krzemienia noszących ślady odbić. Wyroby te stanowią łącznie ponad 44% inwentarza i zapewne pochodzą z fazy eksploatacji rdzeni oraz produkcji narzędzi. 103

4 II.8. Narzędzia retuszowane Wśród 49 narzędzi wiązanych z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym wydzielono: 7 drapaczy, 12 rylców, 6 półtylczaków, 3 przekłuwacze, 18 liściaków głównie fragmentów podstaw, 1 wiór retuszowany oraz 2 odłupki retuszowane (tab. 5). Ponadto wyróżniono 2 rylczaki będące odpadkami z produkcji oraz naprawy rylców. Do produkcji narzędzi wykorzystywano zróżnicowany surowiec krzemienny. Najliczniej występują okazy wykonane z lokalnego krzemienia jurajskiego (30 egz.), mniej liczne są narzędzia wykonane z krzemienia czekoladowego (3 egz. przekłuwacz oraz 2 liściaki) oraz krzemienia kredowego narzutowego (4 egz. drapacz, przekłuwacz oraz 2 liściaki). Dodatkowo opisano 11 okazów narzędzi przepalonych, co uniemożliwiło określenie surowca, z jakiego zostały wykonane. Wszystkie drapacze to okazy wykonane na regularnym półsurowcu wiórowym (7 egz.) (ryc. 6:1-5). Do ich produkcji wykorzystywano najczęściej półsurowiec pozbawiony naturalnych powierzchni termicznych lub korowych (6 egz.), o przekroju trapezowatym (5 egz.), rzadziej trójkątnym (2 egz.). Tylko pojedynczy okaz zachowany jest w całości i posiada drobno zaretuszowany bok oraz na stronie dolnej ślady płaskich odbić wykonanych od strony drapiska (tabl. IV:5). Licznie reprezentowaną grupą inwentarza narzędziowego są rylce (12 egz.), stanowiące 1/4 wszystkich narzędzi (ryc. 6:6-12; 7:1-3). Wśród nich wydzielono 3 okazy rylców węgłowych, kombinację rylca węgłowego i łamańca oraz 8 rylców klinowatych. Są to okazy wykonane najczęściej na wiórach, niekiedy bardzo regularnych. Do produkcji dwóch rylców wykorzystano odłupki. Narzędzia te najczęściej pozbawione są powierzchni naturalnych (7 egz.), wykonane zostały na półsurowcu o przekroju trapezowatym (5 egz.), rzadziej trójkątnym (4 egz.) czy wielokątnym (3 egz.). Wymiary najdłuższego rylca wynoszą 75x13x5 mm. Rylce węgłowe to okazy, których proste łuskowisko ustawione jest ukośnie w stosunku do osi półsurowca. Rylce klinowate to najczęściej okazy środkowe zwielokrotnione, wydzielono również dwa okazy rylców klinowatych dwukońcowych. Dodatkowo opisano 2 rylczaki będące odpadkami pochodzącymi z etapu produkcji oraz naprawy rylców (ryc. 7:4). Półtylczaki (6 egz.) to zawsze okazy o prostym półtylcu, ukośne, wykonane na drobnych, regularnych wiórach (ryc. 7:5, 6). Do produkcji czterech okazów wykorzystano lokalny krzemień jurajski, pozostałe zostały przepalone. Dwa egzemplarze zachowane w całości to okazy o wymiarach 37x22x5 mm oraz 50x14x3 mm. Przekłuwacze (3 egz.) to okazy wykonane na regularnych wiórach pozbawionych naturalnych powierzchni (ryc. 7:7, 8). Narzędzia te wykonane 104 zostały na krzemieniu jurajskim, krzemieniu czekoladowym oraz kredowym krzemieniu narzutowym. Dwa okazy reprezentowane są przez fragmenty żądeł, okaz zachowany w całości posiada rozmiary 48x16x5 mm. Wśród liściaków (18 egz.) dominują egzemplarze dwukątowe (17 egz.) (ryc. 7:9-16; 8:1-4, 11), wydzielono również pojedynczy okaz trzpieniowaty (ryc. 7:17). Większość narzędzi tego typu reprezentowana jest przez fragmenty; podstawy (10 egz.), fragmenty środkowe (1 egz.) oraz wierzchołkowe (2 egz.). Tylko 5 okazów zachowanych jest w całości. Są to zazwyczaj egzemplarze smukłe, rozmiary największego okazu osiągają 75x15x5 mm. Pojedynczy liściak trzpieniowaty to okaz krępy o wymiarach 34x14x4 mm. Podstawy tych narzędzi formowane są płaskim retuszem strony dolnej, któremu niemal zawsze towarzyszy stromy retusz jednego lub obu krawędzi bocznych (12 egz.). Dodatkowo trzy liściaki dwukątowe posiadają ukośnie retuszowany wierzchołek (ryc. 7:9; 8:2). Pojedynczy liściak dwukątowy zachowany we fragmencie posiada uszkodzenie podstawy powstałe prawdopodobnie w trakcie uderzenia o twardą powierzchnię (tzw. impact trace) (ryc. 8:11). Ostatnią grupę narzędzi stanowią wióry i odłupki retuszowane. Fragment środkowy retuszowanego wióra pokryty jest na stronie górnej retuszem półstromy. Do jego produkcji wykorzystano wiór o trójkątnym przekroju z krzemienia jurajskiego. Dwa odłupki retuszowane to niewielkie okazy, których rozmiary nie przekraczają 2,5 cm. Wykonane zostały na egzemplarzach w całości lub części pokrytych powierzchnią korową i uformowane są za pomocą retuszu stromego oraz półstromego. III. SCHYŁKOWOPALEOLITYCZNE MATERIAŁY KAMIENNE ZE STANOWISKA KRAKÓW-BIEŻANÓW 30 III.1. Rozprzestrzenienie zabytków kamiennych W skład inwentarza schyłkowopaleolitycznego odkrytego na obszarze stanowiska Kraków-Bieżanów 30 wchodzi nieliczny zespół zabytków kamiennych, które koncentrowały się w części południowo-wschodniej stanowiska na arach /230 (ryc. 9). Koncentracja o średnicy około 10 metrów, w skład której wchodziły cztery rdzenie, dwa liściaki dwukątowe oraz 52 wióry i odłupki, stanowi prawdopodobnie pozostałości krótkotrwałego obozowiska założonego przez grupę łowców schyłkowopaleolitycznych. Na pozostałym obszarze stanowiska występowały pojedyncze zabytki, rejestrowane głównie w obrębie wydzielonych warstw. III.2. Struktura inwentarza Z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym wiązać można 107 zabytków kamiennych. Na inwentarz

5 ten składa się 6 rdzeni, 53 wióry, 22 odłupki oraz 26 narzędzi głównie liściaków (tab. 6). Jest to więc stosunkowo ubogi inwentarz, jaki został uzyskany w trakcie szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku inwentarza ze stanowiska Kraków-Bieżanów 11 widoczny jest wysoki udział wiórów oraz dodatkowo narzędzi retuszowanych. III.3. Surowiec Większość zabytków wykonana została z charakterystycznego lokalnego surowca jurajskiego barwy szaro-brązowej (69 egz.), co stanowi ponad 64% ogółu inwentarza i ponad 87% jeśli pominiemy okazy przepalone oraz zgrzane (tab. 7). Ten dobrej jakości surowiec krzemienny częściowo dobywany był ze złóż wtórnych, na co wskazuje obecność na niektórych wyrobach silnie ogładzonych pierwotnych powierzchniach naturalnych. Poza lokalnym surowcem jurajskim opisano również dwa wióry wykonane z krzemienia kredowego narzutowego. Dodatkowo do produkcji pojedynczych wyrobów wykorzystano ekstralokalne surowce kamienne. Pierwszym z nich jest krzemień czekoladowy, z którego wykonano pojedynczy szczątkowy egzemplarz rdzenia jednopiętowego oraz dwa wióry. Drugi to krzemień świeciechowski wykorzystany do produkcji pojedynczego wióra oraz liściaka. Ponadto odkryto fragment środkowy wióra, drapacz oraz zachowany w całości liściak wykonane z radiolarytu koloru jasnowątrobianego. III.4. Formy rdzeniowe Wśród rdzeni łączonych z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym wymienić można pięć okazów rdzeni dwupiętowych wspólnoodłupniowych wykonanych z lokalnego krzemienia jurajskiego oraz pojedynczy szczątkowy rdzeń jednopiętowy wiórowo-odłupkowy z krzemienia czekoladowego (ryc. 10:1-5). Rdzenie te często występują w postaci szczątkowej przez co zatraciły one swój pierwotny wiórowy charakter. Spośród nich dwa to okazy reprezentujące zaawansowaną fazę eksploatacji (egzemplarz wiórowy oraz odłupkowo-wiórowy), pozostałe cztery rdzenie to okazy szczątkowe (trzy odłupkowe i pojedynczy egzemplarz wiórowo-odłupkowy). Opisane rdzenie eksploatowane były techniką uderzenia bezpośredniego i posiadały pełną zaprawę obłupniową. III.5. Odłupki Wśród odłupków (22 egz.) najczęściej reprezentowane są okazy całe (9 egz.) oraz fragmenty dystalne (9 egz.). Ponad połowa odłupków nosi na stronie górnej ślady powierzchni naturalnych korowych lub termicznych (12 egz.). Większość odłupków nosi na stronie negatywowej ślady odbić jednokierunkowych zgodnych z osią odbicia (15 egz.), znacznie rzadziej są obserwowane negatywy poprzeczne (5 egz.) czy wielokierunkowe (2 egz.). Piętka odłupków najczęściej uformowana jest pojedynczym odbiciem (10 egz.). III.6. Wióry Wióry (53 egz.) reprezentowane są przez okazy zachowane w całości (16 egz.), fragmenty proksymalne (11 egz.), środkowe (9 egz.) oraz dystalne (17 egz.). Większość wiórów pozbawiona jest naturalnych powierzchni (33 egz.), a tylko 2 wióry pokryte są taką powierzchnią w większej części. Strona górna wiórów najczęściej posiada negatywy jednokierunkowe zgodne z osią odbicia (25 egz.). Liczne są również okazy o negatywach dwukierunkowych będących wynikiem prowadzenia eksploatacji rdzeni dwupiętowych wspólnoodłupniowych (19 egz.). W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że ich duża liczba w tym zespole jest pozorna, ponieważ do zabytków schyłkowopaleolitycznych przyporządkowano wszystkie tego typu zabytki (była to jedna z cech diagnostycznych) natomiast nie uwzględniono tu pozostałych wiórów, które znalazły się w materiałach o nieokreślonej chronologii (mogą one bowiem należeć do materiałów związanych z osadnictwem świderskim, jak również młodszym neolitycznym). Piętki wiórów najczęściej uformowane są pojedynczymi uderzeniami (21 egz.), bardzo rzadko wieloma (2 egz.). W przypadku ponad połowy piętek wiórów obserwowane są ślady prawcowania. Odnalezione na stanowisku wióry to okazy zazwyczaj smukłe, proste, o trójkątnym (31 egz.) lub trapezowatym (18 egz.) przekroju. Średnie rozmiary całych okazów wynoszą 52,4x15,9x4,7 mm. Największy egzemplarz wióra posiada wymiary 72x18x5 mm. III.7. Narzędzia retuszowane Wśród 26 narzędzi wiązanych z osadnictwem kultury świderskiej wydzielono: dwa drapacze cztery okazy rylców, dwa ukośne półtylczaki, pojedynczy wiertnik oraz 17 liściaków głównie fragmentów podstaw (tab. 5). Drapacze to okazy wykonane na regularnym półsurowcu wiórowym (ryc. 10:6, 7). Egzemplarz wykonany z lokalnego krzemienia jurajskiego posiada retusz drapiska lekko zachodzący na jeden z boków. Drapacz radiolarytowy posiada drapisko niemal proste. Rylce to okazy wykonane na wiórach, niekiedy bardzo masywnych (ryc. 11:1-4). Wśród nich wydzielono pojedynczy okaz rylca łamańca, rylec węgłowy zdwojony obuboczny dwukońcowy oraz dwa okazy rylców klinowatych środkowego zwielokrotnionego wykonanego na bardzo regularnym wiórze oraz zwielokrotnionego zdwojonego dwukońcowego. Półtylczaki to okazy ukośne, pojedynczy okaz wykonany został na masywnym wiórze pochodzącym z eksploatacji rdzenia dwupiętowego wspólnoodłupniowego, którego długość wynosi niemal 10 cm (ryc. 11:5, 6). 105

6 Pojedynczy okaz wiertnika to egzemplarz zachowany fragmentarycznie, wykonany na wiórze z rdzenia dwupiętowego wspólnoodłupniowego. Wśród liściaków (17 egz.) dominują egzemplarze dwukątowe (14 egz.), najczęściej podstawy (9 egz. ryc. 11;7-11; 12:1-7, 9). Do egzemplarzy tych zaliczyć prawdopodobnie można także dwa fragmenty wierzchołkowe, które posiadają stromo retuszowane boki (ryc. 12:8, 10). Dodatkowo w inwentarzu tym opisano pojedynczy okaz liściaka trzpieniowatego (ryc. 12:11). Okazy zachowane w całości (5 egz.) reprezentowane są przez formy drobne, których długość nie przekracza 6 cm. Sposób formowania podstaw liściaków nawiązuje do egzemplarzy opisanych ze stanowiska Kraków-Bieżanów 11. Cztery okazy liściaków dwukątowych posiadają stromo retuszowany wierzchołek przypominający w niektórych przypadkach półtylec (ryc. 11:9; 12:1, 2, 6). Czasami ciągły retusz półstromy lub stromy widoczny jest wzdłuż jednej lub obu krawędzi liściaka (ryc. 12:9, 10). Pojedynczy okaz liściaka trzpieniowatego (ryc. 12:11) posiada podstawę uformowaną stromym retuszem formującym trzpień, któremu towarzyszy płaski retusz strony spodniej. Podobnie jak w inwentarzu z Krakowa-Bieżanowa 11, tutaj również opisany został pojedynczy okaz liściaka ze śladem uderzenia (tzw. impact trace) (ryc. 12:9) IV. DYSKUSJA Materiały wiązane z kulturą świderską odkryte na stanowisku Kraków-Bieżanów 11 oraz 30 wyznaczają najstarszą fazę zasiedlenia tych dwóch stanowisk. Przypadało ono na młodszy dryas, będący ostatnim chłodnym okresem kończącym plejstocen (zlodowacenie Vistulianu). Odnotowano wówczas znaczące ochłodzenie, które z jednej strony wstrzymało zanik lądolodu, a z drugiej przyczyniło się do rozwoju lodowców w górach (Mojski 1993, 285). Jednocześnie rozpoczął się proces powstawania wydm w dolinach rzek m.in. Wisły oraz Bugu (Sulgustowska 1989, 15). Okres ten związany był również z powrotem na obszary Polski typowej fauny plejstoceńskiej, z jej głównym przedstawicielem reniferem, stanowiącym przypuszczalnie podstawę gospodarki łowieckiej ludności świderskiej (Chmielewska 1978, 110). Jak się uważa polowania te wiązały się z długodystansowymi wędrówkami sezonowymi, które sprzyjały powstaniu niezwykle zaawansowanego systemu wymiany surowcowej (Schild 1975, 338), związanej w głównej mierze z dalekosiężną dystrybucją krzemienia czekoladowego i jego wysokim udziałem w obrębie inwentarzy świderskich (Schild 1976, 165). Tym należy tłumaczyć obecność w opisanym inwentarzu takich surowców, jak krzemień czekoladowy czy radiolaryt. Radiolaryt sprowadzany był z obszaru Pienin i terenu dzisiejszej Słowacji i w okresie 106 schyłkowego paleolitu docierał na teren Niżu, jednak nie osiągał jego północnych obszarów (Sulgustowska 2005, 72). Obecność w inwentarzu stanowiska Kraków-Bieżanów 11 rdzenia radiolarytowego poświadcza przenoszenie na większe odległości narzędzi nie tylko oraz debitażu wykonanych z tego surowca, lecz również całych brył radiolarytu, których eksploatację podejmowano dopiero na obszarze obozowisk zakładanych już w znacznej odległości od wychodni tego surowca. Oba wymienione wyżej surowce wyznaczać mogą kierunek wędrówek, jakie odbywali łowcy schyłkowopaleolityczni zamieszkujący to stanowisko lub mogą świadczyć o utrzymywaniu przez tę grupę ożywionych kontaktów z innymi społecznościami łowieckimi zasiedlającymi obszary, na których znajdowały się wychodnie radiolarytu. O wędrówkach ludności świderskiej na tereny Spiszu świadczyć mogą pojedyncze stanowiska tej kultury, jak na przykład Velky Slavkov, Lučivná/Svit-Pod Skalkou, Spišská Teplica, jak również Stará Ľubovňa-Pod Štokom II (Barta 1980, 14; Soják 2002, 266, 272; Valde-Nowak et al. 2007, 10). Występowanie w obrębie inwentarzy z Krakowa-Bieżanowa 11 oraz 30 importów surowców kamiennych potwierdza obserwowaną na licznych stanowiskach kultury świderskiej tendencję do zaopatrywania się w surowiec o najwyższych parametrach użytkowych (Schild 1976, 173). Pamiętać jednak należy, że niektóre skały krzemionkowe mogły być podejmowane ze złóż wtórnych, oddalonych od pierwotnych wychodni danego surowca. Uwaga ta odnosi się zwłaszcza do krzemienia świeciechowskiego, którego złoża pierwotne zlokalizowane są na zachodnim obrzeżu Wyżyny Lubelskiej (Balcer 1975, 147), a którego narzutową formę spotykamy m.in. na powierzchni akumulacyjno-erozyjnego tarasu Wisły w Zakrzowie pod Krakowem (Kozłowski 1960, 10) lub na obszarze Kotliny Sandomierskiej (Libera 2005, 158; Wilczyński 2010, ). Podobna uwaga może odnosić się do zabytków wykonanych z krzemienia czekoladowego, którego wychodnie odkryto ostatnio w okolicach Jaskini Biśnik, a wtórnie otoczone konkrecje tego krzemienia występują na obszarze Kotliny Sandomierskiej (Wilczyński 2010, ; Krajcarz et al. 2012, 418). Inwentarz kamienny odkryty na stanowisku Kraków-Bieżanów 11 oraz 30, wraz z zespołami pochodzącymi z innych położonych nieopodal stanowisk otwartych, jest świadectwem krótkotrwałego pobytu ludności schyłkowopaleolitycznej na tym terenie (Przybyła, Stefański 2003; Stefański 2012a; b). Jej obecność związana była w głównej mierze z uzupełnieniem zapasów surowca krzemiennego oraz z naprawą instrumentarium łowieckiego, o czym świadczyć może znaczny udział wśród narzędzi uszkodzonych grotów broni miotanej (liściaków). Eksploatacja lokalnego surowca krzemiennego związana była z funkcjonowaniem na tym obszarze krótkotrwałych

7 przydomowych pracowni krzemieniarskich. Odłupki występujące w obu inwentarzach pochodzą zarówno z etapu zaprawy (obecność licznych okazów noszących ślady naturalnej powierzchni), jak również naprawy rdzeni (niewielkie rozmiary odłupków oraz obecność wśród nich świeżaków oraz odnawiaków). Najbardziej charakterystyczną cechą obu inwentarzy jest znaczący udział wiórów, stanowiących jeżeli pominiemy odpadki w postaci okruchów oraz łusek niemal 70% zabytków. Zasadne wydaje się pytanie na ile wyraźna przewaga wiórów w tym inwentarzu jest rzeczywiście związana z działalnością człowieka prowadzoną na tym stanowisku, a na ile wynika z łatwiejszego aniżeli ma to miejsce w przypadku odłupków zaliczenia do materiałów schyłkowopaleolitycznych charakterystycznego półsurowca wiórowego. Za odrzuceniem takiego przypuszczenia przemawia jednak wysoki udział wiórów obserwowany w przypadku homogenicznych koncentracji zabytków kamiennych (tab. 2). Wysoki udział wiórów w obu inwentarzach schyłkowopaleolitycznych świadczy o przynoszeniu na stanowisko rdzeni już wcześniej wstępnie przygotowanych, które były następnie poddawane jedynie zabiegom korygującym, a dalsza ich eksploatacja polegała w głównej mierze na odbijaniu serii wiórów z rdzeni dwupiętowych. Wśród narzędzi retuszowanych na obu stanowiskach występują liczne rylce (głównie okazy klinowate) oraz liściaki, wśród których występują niemal wyłącznie okazy dwukątowe. Prezentowany inwentarz narzędziowy nie jest pełny, a udział poszczególnych typów narzędzi retuszowanych traktować należy z ostrożnością. W obu zespołach zwraca uwagę zwłaszcza znaczący odsetek ostrzy broni miotanej (liściaków), nie notowany na innych stanowiskach schyłkowopaleolitycznych (Kozłowski, Kozłowski 1996, 89). Jest to spowodowane występowaniem prezentowanych wyrobów schyłkowopaleolitycznych na wtórnym złożu w obrębie warstw kulturowych lub wypełnisk obiektów o młodszej chronologii. Z tego względu na obu stanowiskach nie było możliwe wydzielenie pełnego inwentarza tej kultury, z wyjątkiem form przewodnich, do których zaliczają się m.in. liściaki, stąd ich widoczna nadreprezentacja. Opisane wyżej inwentarze schyłkowopaleolityczne nawiązują do materiałów znanych z sąsiednich stanowisk m.in. z Krakowa-Bieżanowa 15, 20, 27 oraz 33, chociaż zaznaczyć należy, że różnią się one miedzy sobą udziałem poszczególnych grup inwentarza, jak też instrumentarium narzędziowym (Przybyła, Stefański, 2003, 48; Byrska et al. 2006, 497; Jarosz et al. 2012, 556). Wszystkie wymienione stanowiska późnopaleolityczne tworzą kompleks osadniczy obejmujący swym zasięgiem szereg wzniesień stanowiących północną krawędź Pogórza Wielickiego. Stanowiska schyłkowopaleolityczne odkryte zostały również na terenach położonych na południe od centrum Krakowa. W jego skład wchodzą m.in. takie stanowiska jak Kraków-Borek Fałęcki, Kraków-Kobierzyn, Kraków-Kurdwanów oraz Kraków-Zakrzów (Czapkiewicz 1930; 1936; Kozłowski, 1960; Roczkalski, Włodarczak 2002). Na wszystkich stanowiskach schyłkowopaleolitycznych z okolic Krakowa dominuje lokalny krzemień jurajski. Dodatkowo spotykane są surowce ekstralokalne takie jak radiolaryt, krzemień czekoladowy oraz świeciechowski, najczęściej reprezentowane przez pojedyncze okazy, rzadziej całe serie (Stefański, Wilczyński 2012, 439). W obrębie inwentarzy kamiennych, podobnie jak ma to miejsce w przypadku stanowiska Bieżanów 11 oraz 30, wśród liściaków przeważają okazy dwukątowe nad trzpieniowatymi. Na tym tle wyróżnia się stanowisko 10 w Krakowie Kurwdanowie, gdzie poza pojedynczym liściakiem dwukątowym wystąpiły wyłącznie okazy trzpieniowate (Roczkalski, Włodarczak 2002, 39). Niestety inwentarze schyłkowopaleolityczne pozyskane z okolic Krakowa zazwyczaj nie stanowią zespołów zwartych. Uwaga ta odnosi się zarówno do inwentarzy pochodzących z początku XX wieku, jak również dużej części materiałów uzyskanych w trakcie badań ratowniczych prowadzonych w ostatnich latach na trasie budowy autostrady A-4. Jest to wynikiem charakteru osadnictwa schyłkowpaleolitycznego, które zasiedlało głównie piaszczyste skłony wzniesień, łatwo ulęgające przekształceniom w wyniku erozji oraz działalności człowieka. Skutkuje to również brakiem jakichkolwiek materiałów organicznych, przez co nie jest możliwe ustalenie ich szczegółowej chronologii. Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, Kraków WYKAZ SKRÓTÓW Kraków-Bieżanów, stanowisko 27 S. Kadrow (red.) Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce. Kraków-Bieżanów, stanowisko 27 i Kraków-Rżąka, stanowisko 1. Osada kultury łużyckiej, Kraków AAC Acta Archaeologica Carpathica, Kraków. 107

8 LITERATURA Balcer B Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lejkowatych. Eksploatacja, obróbka i rozprzestrzenienie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Barta J Velky Slavkov pierwsza osada kultury świderskiej na Słowacji, AAC 20, Byrska M., Fraś J., Matoga A., Pieróg I., Przybyła M., M., Stefański D Wstępne wyniki ratowniczych badań archeologicznych na wielokulturowych stanowiskach 8, 11, 12, 14, 15 oraz 20 w Krakowie-Bieżanowie, woj. małopolskie, [w:] Z. Bukowski, M. Gierlach (red.), Raport Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata (= Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego [d. Zeszyty ORBA]. Seria B: Materiały Archeologiczne), Warszawa, Chmielewska M Późny paleolit pradoliny warszawsko-berlińskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Czapkiewicz B Notatki Archeologiczne. Zabytki z epoki kamiennej z Zakrzowa w pow. wielickim, [w:] J. Kostrzewski (red.), Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr Włodzimierza Demetrykiewicza, Poznań, Czapkiewicz B Ślady przemysłu świderskiego na stanowiskach wydmowych w okolicy Krakowa, Wiadomości Archeologiczne 14, Ginter B Swiderian flint mines and workshops at Gojść on the upper Warta River, Lubelskie Materiały Archeologiczne 13, Jarosz P., Włodarczak E., Włodarczak P Ratownicze badania autostradowe w dolinie Wisły Kraków-Bieżanów, stanowisko 33 [w:] S. Kadrow (red.), Raport Tom I, Warszawa, Kaczanowska M, Kozłowski J., K Studia nad surowcami krzemiennymi południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, AAC 16, Kadrow S Stanowisko 27 w Krakowie-Bieżanowie i 1 w Krakowie-Rżące zarys geomorfologii, Kraków-Bieżanów, stanowisko 27 i Kraków-Rżąka, stanowisko 1 osada kultury łużyckiej, [w:] Kraków-Bieżanów, stanowisko 27, Kozłowski J. K Pradzieje powiatu krakowskiego, Prace Archeologiczne I, zeszyt 1, Kraków. 108 Kozłowski J. K., Kozłowski S. K Le paléolithique en Pologne, serie Préhistoire d Europe nr 2, Grenoble. Krajcarz Mt., Krajcarz M., Sudoł M., Cyrek K From far or from near? Sources of Kraków-Częstochowa banded and chocolate silicite raw material used during the Stone Age in Biśnik Cave (southern Poland), Antropologie 50/4, Libera J Osadnictwo schyłkowopaleolityczne w północnej części Kotliny Sandomierskiej, Archeologia Kotliny Sandomierskiej, Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli 4, Mojski J Europa w plejstocenie, Warszawa. Osipowicz G Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej. Studium traseologiczne, Toruń. Przybyła M. M., Stefański D Zabytki krzemienne ze stanowiska 27 w Krakowie-Bieżanowie i stanowiska 1 w Krakowie-Rżące, Kraków-Bieżanów, stanowisko 27, Roczkalski B., Włodarczak P Obozowisko późnopaleolityczne w Krakowie- -Kurdwanowie (stanowisko 10), (w:) P. Włodarczak (red.), Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce. Południowe obejście Krakowa. Materiały z epoki kamienia i wczesnego okresu epoki brązu, Rydlewski J Pienińskie złoża radiolarytu i ich eksploatacja w epoce kamienia i wczesnej epoce brązu na Podhalu, AAC 28, Schild R Próba ustalenia listy form związanych z procesem przygotowania obłupni i rdzeniowaniem w cyklu mazowszańskim, III Sympozjum Paleolityczne z. 2, Późny paleolit, [w:] Chmielewki W., Hensel W. (red.), Prahistoria ziem polskich. Paleolit i mezolit, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, Flint mining and trade in Polish prehistory as seen from the perspective of the chocolate flint of Central Europe. A second approach, AAC 16, Soják M Osídlenie horného Spiša na sklonku staršej doby kamennej, [w:] J. Gancarski (red.), Starsza i środkowa epoka kamienia w Karpatach polskich, Krosno,

9 Stefański D. 2012a Materiały krzemienne ze stanowiska 8 w Krakowie-Bieżanowie (wraz z włączonym stanowiskiem 14 w Krakowie-Bieżanowie (tom II), [w:] I. Wojcik (red.), Wielokulturowa osada w Krakowie-Bieżanowie stanowisko 8 (wraz z włączonym stanowiskiem 14 w Krakowie-Bieżanowie), powiat krakowski (nr na autostradzie 97 i 98) Kraków-Bieżanów, stanowisko 15 (nr autostradowy 99, 101 i 209), maszynopis w archiwum KZdBA. 2012b Materiały krzemienne ze stanowiska 15 w Krakowie-Bieżanowie (tom VII), [w:] M. M. Przybyła (red), Kraków-Bieżanów, stanowisko 15 (nr autostradowy 99, 101 i 209), maszynopis w archiwum KZdBA. Stefański D., Wilczyński J Extralocal raw materials in the Swiderian culture: case study of Kraków-Bieżanów sites, Antropologie 50/4, Sulgustowska Z Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plejstocenu, Warszawa Kontakty społeczności późnopaleolitycznych i mezolitycznych między Odrą, Dźwiną i górnym Dniestrem. Studium dystrybucji wytworów ze skał krzemionkowych, Warszawa. Valde-Nowak P., Soják M., Wąs M On the problems of Late Paleolithic settlement in northern Slovakia, Slovenská Archeológia 55/1, Wilczyński J Obsydian products from Targowisko 10 site (Wieliczka distr.), [w:] J. Gancarski (red.), Starsza i środkowa epoka kamienia w Karpatach polskich, Krosno, a Materiały kamienne z wielokulturowego stanowiska Kraków-Bieżanów 11, pow. Kraków, maszynopis w archiwum KZdBA. 2012b Kraków Bieżanów 30. Materiały kamienne, maszynopis w archiwum KZdBA. JAROSŁAW WILCZYŃSKI The late Palaeolithic stone material from Kraków-Bieżanów Sites 11 and 30 Summary The stone material presented in this paper was discovered during field investigation carried out on behalf of the Kraków Team for Archaeological Supervision of Motorway Construction at Sites 11 and 30 in Kraków-Bieżanów in The material is related to late Palaeolithic settlement that determined the oldest phase of settling both sites. It consists of nearly 1,800 stone artefacts, including many blades and retouched tools, characteristic tanged points in particular. Most of the items are made of local grey-brown Jurassic flint; artefacts made of radiolarite, chocolate flint or Cretaceous erratic flint are considerably less numerous. The late Palaeolithic settlement at both sites was primarily conditioned by the need to replenish flint reserves and to repair hunting equipment, as evidenced by the substantial percentage of damaged points of throwing weapons among the tools. The exploitation of local flint was linked to short-term household flint workshops operating in that area. Cores brought to the settlement were already preliminarily prepared, and further processing consisted mainly in the blade exploitation of correct double platform cores. The retouched tools included numerous burins, mostly dihedral ones, and tanged points, the leaf-shaped forms being predominant. The late Palaeolithic stone material from Kraków-Bieżanów is reminiscent of inventories known from neighbouring sites in the Kraków area, though they differ in the percentages of particular groups of inventory and in the types of tools. The sites are part of the settlement complex of the Swiderian culture encompassing a number of elevations which form the northern edge of the Wieliczka Upland. However, as the late Palaeolithic inventories from the Krakow area seldom make homogeneous assemblages and contain no organic material, their detailed chronology cannot be identified. Translated by Anna Skucińska 109

10 Tab. 1. Kraków Bieżanów stan. 11. Struktura inwentarza wiązanego z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym Table 1. Kraków-Bieżanów, Site 11. The structure of the inventory related to late Palaeolithic settlement Ilość % % (bez łusek i okruchów) Rdzenie 29 1,8 3,2 Odłupki ,6 Wióry ,6 69,5 Okruchy 27 1,6 - Łuski Narzędzia retuszowane 49 2,9 5,5 Rylczaki 2 0,1 0,2 Suma Tab. 2. Kraków-Bieżanów stan 11. Struktura inwentarza poszczególnych jednostek planigraficznych wydzielonych w obrębie materiałów schyłkowopaleolitycznych (z pominięciem okruchów, łusek oraz rylczaków) Table 2. Kraków-Bieżanów, Site 11. The structure of the inventory of planigraphy units identified within the late Palaeolithic material (except for chunks, chips and burin spalls) Koncentracja I ar 400/180 Koncentracja II ar 410/100 Koncentracja III ar /70-90 Inwentarz odkryty na całym stanowisku Ilość % Ilość % Ilość % Ilość % Rdzenie 0-1 1,7 12 1,8 29 3,1 Odłupki 10 20, , ,8 Wióry 34 69, , , ,7 Narzędzia 5 10,2 1 1,7 13 1,9 49 5,4 Suma Tab. 3. Kraków Bieżanów stan. 11. Struktura inwentarza wiązanego z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym surowiec Table 3. Kraków-Bieżanów, Site 11. The structure of the inventory related to late Palaeolithic settlement: raw material Lokalny krzemień jurajski Radiolaryt Krzemień czekoladowy Krzemień kredowy narzutowy Okazy przepalone lub zgrzane Krzemień nieokreślony N % Rdzenie ,8 Odłupki Wióry ,6 Okruchy ,6 Łuski Narzędzia 2, retuszowane Rylczaki ,1 Suma Suma 110

11 Tab. 4. Kraków Bieżanów stan. 11. Formy rdzeniowe wiązane z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym Table 4. Kraków-Bieżanów, Site 11. Core forms related to late Palaeolithic settlement Rdzenie Ilość Fragmenty: 2 Forma z pojedynczymi uderzeniami: 1 Jednopiętowe: wiórowe: 4 Dwupiętowe wspólnoodłupniowe: wiórowe 17 wiórowo-odłupkowe 3 odłupkowe 1 O zmienionej orientacji: odłupkowe 1 Suma 29 Tab. 5. Kraków Bieżanów stan. 11 oraz 30, pow. Wieliczka. Poszczególne grupy inwentarza narzędziowego wiązanego z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym Table 5. Kraków-Bieżanów, Sites 11 and 30, Wieliczka district. Groups within the tool inventory related to late Palaeolithic settlement KB 11 KB 30 SUMA N % N % N % Drapacze 7 14,3 2 7, Rylce 12 24,5 4 15, ,3 Półtylczaki 6 12,2 2 7,7 8 10,7 Przekłuwacze/Wiertniki 3 6,1 1 3,8 4 5,3 Liściaki 18 36, , ,7 Wióry retuszowane ,3 Odłupki retuszowane 2 4, ,7 SUMA Tab. 6. Kraków Bieżanów stan. 30. Struktura inwentarza wiązanego z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym Table 6. Kraków-Bieżanów, Site 30. The structure of the inventory related to late Palaeolithic settlement Ilość % Rdzenie 6 5,6 Odłupki 22 20,6 Wióry 53 49,5 Narzędzia retuszowane 26 24,3 Suma

12 Tab. 7. Kraków-Bieżanów stan. 30, pow. Kraków. Inwentarz zabytków krzemiennych łączonych z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym surowiec Table 7. Kraków-Bieżanów, Site 30, Kraków district. The inventory of flint artefacts related to late Palaeolithic settlement: raw material Krzemień Okazy Krzemień Krzemień Krzemień Suma Radiolaryt kredowy przepalone jurajski czekoladowy świeciechowski narzutowy lub zgrzane N % Rdzenie ,6 Odłupki ,6 Wióry ,5 Narzędzia retuszowane ,3 Suma

13 Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk Kraków-Bieżanów 11 oraz 30, pow. Kraków Fig. 1. The location of Sites 11 and 30 in Kraków-Bieżanów, Kraków district 113

14 Ryc. 2. Plan stanowiska Kraków-Bieżanów 11 wraz z zaznaczonymi koncentracjami zabytków schyłkowpaleolitycznych Fig. 2. A plan of Site 11 in Kraków-Bieżanów with concentrations of late Palaeolithic artefacts 114

15 Ryc. 3. Kraków-Bieżanów, stan. 11, pow. Kraków. Zabytki krzemienne kultury świderskiej (1-6). Rdzenie (1-6). 1, 2, 4-6 warstwa 4, 3 hałda. 1, 3-6 lokalny krzemień jurajski, 2 krzemień przepalony Fig. 3. Kraków-Bieżanów, Site 11, Kraków district. Flint artefacts of the Swiderian culture (1 6). Cores (1 6). 1, 2, 4 6 layer 4; 3 slag heap. 1, 3 6 local Jurassic flint; 2 burnt flint 115

16 116 Ryc. 4. Kraków-Bieżanów, stan. 11, pow. Kraków. Zabytki krzemienne kultury świderskiej (1-6). Rdzenie (1-6). 1, 3-6 warstwa 4, 2 w-wa , 5 lokalny krzemień jurajski, 4 krzemień kredowy narzutowy, 6 krzemień przepalony Fig. 4. Kraków-Bieżanów, Site 11, Kraków district. Flint artefacts of the Swiderian culture (1 6). Cores (1 6). 1, 3 6 layer 4; 2 layer , 5 local Jurassic flint; 4 Cretaceous erratic flint, 6 burnt flint

17 Ryc. 5. Kraków-Bieżanów, stan. 11, pow. Kraków. Zabytki krzemienne kultury świderskiej (1-6). Rdzenie (1-6). 1, 4-5 warstwa 4, 2 w-wa 947, 6 w-wa 3. 1, 3 krzemień przepalony, 2, 4, 5 lokalny krzemień jurajski, 6 radiolaryt Fig. 5. Kraków-Bieżanów, Site 11, Kraków district. Flint artefacts of the Swiderian culture (1 6). Cores (1 6). 1, 4 5 layer 4; 2 layer 947; 6 layer 3. 1, 3 burnt flint; 2, 4, 5 local Jurassic flint; 6 radiolarite 117

18 Ryc. 6. Kraków-Bieżanów, stan. 11, pow. Kraków. Zabytki krzemienne kultury świderskiej (1-12). Drapacze (1-5), rylce (6-12). 1-5, 7-12 warstwa 4, 6 w-wa krzemień czekoladowy, 2, 3, 5, 7, 8, lokalny krzemień jurajski, 4, 6, 9 krzemień przepalony Fig. 6. Kraków-Bieżanów, Site 11, Kraków district. Flint artefacts of the Swiderian culture (1 12). Endscrapers (1 5); burins (6 12). 1 5, 7 12 layer 4; 6 layer chocolate flint; 2, 3, 5, 7, 8, local Jurassic flint; 4, 6, 9 burnt flint 118

19 Ryc. 7. Kraków-Bieżanów, stan. 11, pow. Kraków. Zabytki krzemienne kultury świderskiej (1-3). Rylce (1-3), rylczak (4), półtylczaki (5, 6), przekłuwacze (7, 8), liściaki dwukątowe (9, 10, 12-16), podstawa liściaka? (11), liściak trzpieniowaty (17). 1 warstwa 1841, 2 w-wa 847, 3, 5, 8, 11, 12, 15, 17 w-wa 4, 4 w-wa 1097,6,7,13 w-wa 3, 9 w-wa 516, 14 w-wa 1048, 16 w-wa , 4, 11, 12, 16 krzemień przepalony, 2, 3, 5-7, 13-15, 17 lokalny krzemień jurajski, 8, 10 krzemień kredowy narzutowy, 9 krzemień czekoladowy. Fig. 7. Kraków-Bieżanów, Site 11, Kraków district. Flint artefacts of the Swiderian culture (1 3). Burins (1 3); burin spall (4); truncated blades (5, 6); perforators (7, 8); tanged point without a separated shafts (9, 10, 12 16); base of a tanged point? (11); pedunculated point (17). 1 layer 1841; 2 layer 847; 3, 5, 8, 11, 12, 15, 17 layer 4; 4 layer 1097; 6, 7, 13 layer 3; 9 layer 516; 14 layer 1048; 16 layer , 4, 11, 12, 16 burnt flint; 2, 3, 5 7, 13 15, 17 local Jurassic flint; 8, 10 Cretaceous erratic flint; 9 chocolate flint 119

20 Ryc. 8. Kraków-Bieżanów, stan. 11, pow. Kraków. Zabytki krzemienne oraz wykonane z radiolarytu kultury świderskiej (1-11). Liściaki dwukątowe (1-4, 11), wióry (5-9), odłupek (10). 1,3-11 warstwa 4, 2 w-wa 1. 1,2,4 lokalny krzemień jurajski, 3 krzemień przepalony, 5-10 radiolaryt, 11 krzemień czekoladowy Fig. 8. Kraków-Bieżanów, Site 11, Kraków district. Flint or radiolarite artefacts of the Swiderian culture (1 11). Tanged point without a separated shafts (1 4, 11); blades (5 9); flake (10). 1, 3 11 layer 4; 2 layer 1. 1, 2, 4 local Jurassic flint; 3 burnt flint; 5 10 radiolarite; 11 chocolate flint 120

21 Ryc. 9. Plan stanowiska Kraków-Bieżanów 30 wraz z zaznaczoną koncentracją zabytków schyłkowpaleolitycznych Fig. 9. A plan of Site 30 in Kraków-Bieżanów, with a concentration of late Palaeolithic artefacts 121

22 Ryc. 10. Kraków-Bieżanów, stan. 30, pow. Kraków. Zabytki krzemienne kultury świderskiej (1-7). Rdzenie (1-5), drapacze (6, 7). 1-6 warstwa 4, 7 w-wa , 6 lokalny krzemień jurajski, 5 krzemień czekoladowy, 7 radiolaryt Fig. 10. Kraków-Bieżanów, Site 30, Kraków district. Flint artefacts of the Swiderian culture (1 7). Cores (1 5); endscrapers (6, 7). 1 6 layer 4; 7 layer , 6 local Jurassic flint; 5 chocolate flint; 7 radiolarite 122

23 Ryc. 11. Kraków-Bieżanów, stan. 30, pow. Kraków. Zabytki krzemienne kultury świderskiej (1-11). Rylce (1-4), półtylczaki (5, 6), liściaki dwukątowe (7-11). 1 w-wa 1477, 2, 3, 6-9, 11 w wa 4, 4 w-wa 2528, 10 w-wa , 8, 11 krzemień przepalony, 2-7, 9 -krzemień jurajski lokalny, 10 krzemień świeciechowski Fig. 11. Kraków-Bieżanów, Site 30, Kraków district. Flint artefacts of the Swiderian culture (1 11). Burins (1 4), truncated blades (5, 6); tanged point without a separated shafts (7 11). 1 layer 1477; 2, 3, 6 9, 11 layer 4; 4 layer 2528; 10 layer , 8, 11 burnt flint; 2 7, 9 local Jurassic flint; 10 Świeciechów flint 123