1.1 BADANIA WYKOPALISKOWE W TARGOWISKU, POW. WIELICKI. ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Transkrypt

1 Jacek Górski, Bartłomiej Konieczny Badania wykopaliskowe w Targowisku, pow. wielicki. Zagadnienia wstępne Via Archaeologica. Źródła z badań Badania wykopaliskowych wykopaliskowe w Targowisku, pow. wielicki. Zagadnienia wstępne na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s Jacek Górski, Bartłomiej Konieczny 1.1 BADANIA WYKOPALISKOWE W TARGOWISKU, POW. WIELICKI. ZAGADNIENIA WSTĘPNE Szerokoprzestrzenne badania ratownicze w obrębie kompleksu stanowisk w Targowisku (gm. Kłaj, pow. wielicki) trwały, z przerwami, przez 11 lat, od sierpnia 2000 roku do października 2010 roku. Przeprowadzone były przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Instytut Archeologii UJ Krakowski Zespół do Badań Autostrad, sp. j. (dalej: KZdBA) na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Badania podjęto w związku z planowaną budową autostrady A4 (odcinek Wieliczka Bochnia). Poza wstępną fazą badań, kierowali nimi mgr Bartłomiej Konieczny (stanowiska 10-11) i prof. dr hab. Lech Czerniak. Kompleks wielokulturowych stanowisk kultury łużyckiej w Targowisku znajduje się w północnej części wsi. Ciągnie się z północnego-zachodu na południowy-wschód, poczynając od lokalnej kulminacji (225 m n.p.m.), po stok cypla (poniżej 208 m n.p.m.) wciętego w dolinę Raby (ryc. 1). Jest to obszar Podgórza Bocheńskiego, na południowym obrzeżu zachodniego krańca Kotliny Sandomierskiej (Kondracki 1994). Stanowiska usytuowane są na stoku i krawędzi lessowej terasy Raby, która płynie w odległości około 1-2 km na wschód od stanowiska. Od południa zasięg płaskiego fragmentu terenu, na którym leży stanowisko, jest rozcięty przez dolinę Tusznicy niewielkiego, lewobrzeżnego dopływu Raby. Kompleks osadniczy kultury łużyckiej znajduje się w potencjalnie strategicznym terenie, w charakterystycznym miejscu, gdzie meandrująca Raba zmienia generalny bieg z linii północ-południe na wschód-zachód. Opływa przy tym wyróżniającą się w terenie formę terenową określaną jako Góra Chełm (268,5 m n.p.m.). Był to z pewnością ważny punkt orientacyjny dla populacji prahistorycznych, widoczny z odległości wielu kilometrów. Wraz z cyplem w Targowisku, Góra Chełm tworzy rodzaj bramy flankującej wylot doliny Raby do rozległej doliny Wisły. Stanowisko leży bowiem w strefie granicznej między pogórzami Karpackimi, a równinną i płaską doliną Wisły (ryc. 2). W rejonie stanowiska starsze, mioceńskie podłoże zostało przykryte lessowymi osadami czwartorzędowymi o miąższości sięgającej średnio kilku metrów. Wykształciły się z nich bardzo dobrej jakości gleby brunatne. Przylegające do cypla w Targowisku obszary zalewowe doliny Raby są pokryte utworami aluwialnymi. Na zdjęciach satelitarnych w dolinie Raby widoczne są liczne starorzecza, nieczytelne obecnie w terenie. Celem pracy jest całościowa i wieloaspektowa publikacja źródłowa kompleksu osadniczego kultury łużyckiej w Targowisku. Zdecydowana większość materiałów pochodzi z wczesnego etapu jej rozwoju, datowanego na środkowy i pierwszą połowę młodszego okresu epoki brązu. Ślady osadnictwa kultury łużyckiej odkrywano wzdłuż badanego pasa autostrady na długości około 1400 m (ryc. 2), na powierzchni ok. 6,7 ha. W skład kompleksu wchodzą trzy osiedla: osada A we wschodniej części stanowiska 10, osada C w zachodniej części kompleksu, na pograniczu stanowisk 11 i 12 oraz nieliczne ślady osadnictwa na pograniczu stanowisk 10 i 11 (osada B). Centralną część stanowiska 10, między osadami A i C, zajmuje duże cmentarzysko ciałopalne (I). Na obu osadach wyróżniono ponad 600 obiektów zagłębionych w ziemię, w tym relikty budynków mieszkalnych, dużą konstrukcję słupową oraz skomplikowany system rowów, rowków i palisad oddzielających cmentarzysko 7

2 JACEK GÓRSKI, BARTŁOMIEJ KONIECZNY Ryc. 1. Targowisko, stan Lokalizacja kompleksu stanowisk na tle przebiegu autostrady A4 (wg Zastawny 2014) Fig. 1. Targowisko, site Location of the complex sites against a background of the route of A4 motorway (acc. to Zastawny 2014) Ryc. 2. Targowisko, stan Kompleks osadniczy kultury łużyckiej: A osada wschodnia (stan. 10), B osada środkowa (pogranicze stan. 10 i 11), C osada zachodnia (pogranicze stan. 11 i 12), I cmentarzysko (rys. A. Zastawny) Fig. 2. Targowisko, site Lusatian culture settlement complex: A Eastern settlement (site 10), B middle settlement (borderline sites 10 and 11), C Western settlement (borderline sites 11 and 12), drown by A. Zastawny 8

3 Badania wykopaliskowe w Targowisku, pow. wielicki. Zagadnienia wstępne Ryc. 3. Lokalizacja stanowisk w Targowisku, pow. wielicki. Sytuacja po przeprowadzeniu badań powierzchniowych. 1 nr stanowiska, 2 stanowiska odkryte w 1990 i 1992 r., 3 stanowiska odkryte do 1979 r. i zweryfikowane w 1990 i 1992 r., 4 zasięgi stanowisk po badania , 5 zasięgi stanowisk po badaniach , 6 przebieg autostrady, 7 znaleziska grobowe (wg Naglik 2003) Fig. 3. Location of the sites in Targowisko, distr. wielicki. The situation after surface survey. 1 No site, 2 sites discovered in 1990 and 1992, 3 sites discovered until 1979 revised in 1990 and 1992, 4 ranges of sites after surface survey , 5 ranges of sites after surface survey , 6 route of motorway, 7 finds grave (acc. to Naglik 2003) 9

4 JACEK GÓRSKI, BARTŁOMIEJ KONIECZNY od osady. Na trzech osadach znaleziono łącznie ponad fragmentów naczyń. Na cmentarzysku odkryto ponad 650 popielnicowych i jamowych grobów ciałopalnych. Częściowo układ pracy jest zdeterminowany podziałem badanej przestrzeni między dwa niezależne zespoły, w ramach których prowadzono później opracowania materiałów. Dlatego odrębnie zostały omówione odkrycia na stanowisku 10/11 i 12. Osobno przedstawione zostało również cmentarzysko. Ze względu na olbrzymią liczbę źródeł ruchomych, część ilustracyjna w formie tablic z ceramiką została umieszczona na płycie dołączonej do tomu. Tamże zamieszczono tabele z opisem cech formalnych, zdobniczych, technologicznych i mikromorfologicznych ceramiki. Również opis archeologiczny grobów i katalog antropologiczny znajduje się na płycie. Opublikowane zostały również inne wyniki badań i analiz towarzyszących, w tym stricte archeologicznych (analizy krzemieniarskie i kamieniarskie) oraz z zakresu archaeological science (makroszczątki, analizy fizyko-chemiczne zabytków brązowych, szklanych i bursztynowych, szlify ceramiczne, analizy antropologiczne i paleośrodowiskowe). Uzupełniają i wzbogacają one informacje o różnych aspektach funkcjonowania społeczności z epoki brązu w Targowisku. Historia badań stanowisk archeologicznych została niedawno szczegółowo omówiona (Grabowska, Konieczny 2014, 8-11). Pierwsze wzmianki o odkryciu zabytków archeologicznych na terenie lessowego cypla zlokalizowanego w północno-wschodniej części Targowiska pochodzą z lat trzydziestych XX wieku. Z relacji księdza Józefa Motyki, miejscowego archeologa amatora, wynika, że znajdywano tu liczne fragmenty ceramiki i wyroby krzemienne na polach określanych przez mieszkańców jako Ogrody (Motyka 1947, 265). Pierwsze, systematyczne badania archeologiczne na tym terenie przeprowadzili Antoni Jodłowski i Kazimierz Reguła w 1965 roku. W trakcie badań powierzchniowych odkryli na cyplu w Targowisku dwa stanowiska (nr 4 i 5), datowane na neolit, czasy kultury łużyckiej i wczesne średniowiecze (Jodłowski, Reguła 1965, 409; Szybowicz 1980, 30, 49). Kolejną akcję rozpoznawczą przeprowadzili w latach pracownicy Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej PP PKZ O/Kraków pod kierunkiem Teofila Dębowskiego, w związku z projektowaną budową autostrady. Odkryto wówczas w Targowisku dwa nowe punkty stanowisko A i B, z materiałami z neolitu, okresu wpływów rzymskich, średniowiecza i datowanymi ogólnie na okres prahistoryczny. W 1990 roku badania powierzchniowe, w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski, na obszarze AZP , przeprowadzili Ryszard Naglik i Tomasz Wichman z Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Przyniosły one kolejne informacje o zasięgu i chronologii stanowisk. Starsze, zweryfikowane stanowiska oznaczono numerami W trakcie tych badań odkryto w rejonie cypla także nowe stanowiska (nr 24 i 26 w Targowisku). W grupie stanowisk w interesującej nas miejscowości wyróżniono materiały z neolitu (kultura lendzielska), epoki brązu (kultura mierzanowicka i łużycka), okresu wpływów rzymskich (kultura przeworska) i z różnych faz średniowiecza. W 1996 roku przeprowadzono kolejne badania powierzchniowe (Jacek Górski, Elżbieta Trela, Mirosław Zając Muzeum Archeologiczne w Krakowie), związane z planami rozpoczęcia prac na projektowanej autostradzie A-4. W tym czasie wykonano sondaże na zagrożonych budową stanowiskach. Badania w Targowisku, z ramienia KZdBA, prowadził Krzysztof Bydoń (Naglik 2001, 314, 315). W roku 1999 przeprowadzono ostatnią serię badań powierzchniowych na zlecenie KZdBA (Tomasz Rodak, Albert Zastawny). Już w początkowej fazie wykopalisk okazało się, że wydzielone w trakcie badań powierzchniowych stanowiska (ryc. 3) łączą się ze sobą. W związku z tym, w celu uproszczenia nazewnictwa podzielono jego powierzchnię mechanicznie na: wschodnią część cypla (stanowisko 10), obszar między lokalną drogą a drogą Targowisko-Kłaj (stanowisko 11) i teren na zachód od niej (stanowisko 12). Na znacznych partiach stanowiska warstwę ziemi ornej i współczesnych nawarstwień zdjęto przy pomocy sprzętu mechanicznego. Jej miąższość wynosiła cm. Głębsze nawarstwienia eksplorowano ręcznie. Umożliwiło to precyzyjną eksplorację archeologicznej warstwy kulturowej, o metrowej miąższości, w zachodniej części stanowiska 11, wraz z prowadzeniem planigrafii zabytków. Analogicznie zadokumentowano podobną strukturę, o mniejszej miąższości, na stanowisku 10. W części zajętej przez cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej humus zdejmowano ręcznie lub prowadzono eksplorację grobów od poziomu gruntu. Eksplorację obiektów grobowych prowadziła na stanowisku ekipa antropologów i archeologów. W uzasadnionych przypadkach wycinano blok lessu razem z pozostałościami grobu i eksplorację prowadzono w warunkach gabinetowych. W celu wstępnego zabezpieczenia zabytków ceramicznych w zespołach grobowych, a jednocześnie 10

5 Badania wykopaliskowe w Targowisku, pow. wielicki. Zagadnienia wstępne poprawy możliwości ich zadokumentowania, zastosowano prostą, odwracalną metodę impregnacji z użyciem wodnego roztworu cukru. Osadnictwo w kompleksie stanowisk w Targowisku jest wielokulturowe i wielofazowe (Grabowska, Konieczny 2004; Górski i in. 2006; Grabowska, Konieczny 2014, 13-17). Najstarsze fazy osadnictwa są reprezentowane przez obozowiska z górnego paleolitu i mezolitu (Wilczyński 2014). Niezwykle bogate są pozostałości osadnictwa neolitycznego (Zastawny 2014) z czasów kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury malickiej jest to największa obecnie przebadana i opracowana osada tej jednostki kulturowej. Mniej jest śladów zasiedlenia tego obszaru przez ugrupowania środkowego i późnego neolitu. Najważniejsze jest odkrycie kilku obiektów osadowych kultury lubelsko-wołyńskiej. Nieliczne są również materiały, które można przypisać ogólnie kręgowi lendzielsko-polgarskiemu. Pojedyncze zabytki ceramiczne zaliczono do kultury pucharów lejkowatych, kultury badeńskiej oraz kultury ceramiki sznurowej. Te ostatnie mają charakter materiałów osadowych. Z wczesnego okresu epoki brązu pochodzą dwie, różnofazowe osady kultury mierzanowickiej, zlokalizowane we wschodniej części badanego obszaru. Liczne są, analizowane w tym miejscu znaleziska kultury łużyckiej. W trakcie badań wykopaliskowych odkryto i przebadano także osadę kultury przeworskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich. Rozpoznano również fragment osady wczesnośredniowiecznej funkcjonującej od drugiej połowy XII po pierwszą połowę XIII wieku. Są to zapewne relikty najstarszej fazy istnienia wsi Targowisko, poświadczonej źródłowo po raz pierwszy w roku 1198 (Górski et al. 2006). Podziękowania Przekazuję wielkie wyrazy wdzięczności kierownikom badań terenowych prof. dr. hab. Lechowi Czerniakowi i mgr. Bartłomiejowi Koniecznemu za przekazanie mi do opracowania materiałów z obu osad kultury łużyckiej. Obu Kolegom jestem też winny wielkie podziękowania za życzliwość i wszelką pomoc udzieloną mi podczas opracowania. W merytoryczną stronę przedsięwzięcia, na etapie opracowania inwestorskiego, byli zaangażowany mgr Konrad Kopacz i mgr Elżbieta Trela-Kieferling. Rysunki zabytków do opracowania wykonywały w większości Izabela Jurkiewicz i Hanna Sosnowska. Graficznie ujednoliciła je Iwona Górska wykonując rysunki w tuszu. Karolina Maślanka i Karol Nawrot wykonali, po badaniach terenowych, pierwsze wersje planów stanowiska i dokumentację obiektów w wersji elektronicznej. Za zaangażowanie w pomoc techniczną dziękuję bardzo moim bratankom Monice i Bartkowi, który jest odpowiedzialny za ostateczny kształt części ilustracyjnej i kształt katalogowej bazy danych ceramiki w częściach dotyczących materiałów z osad. J.G. Literatura Górski J., Grabowska B., Izdebska E., Konieczny B., Wilczyński J., Wojenka M Wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w obrębie stanowisk 8-11, 24 i 26 w Targowisku, gm. Kłaj, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne. Raport , Grabowska B., Konieczny B Wstępne opracowanie wyników archeologicznych badań wykopaliskowych prowadzonych w 2001 roku na stanowisku 11 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne. Raport , Wielokulturowy kompleks osadniczy na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki, woj. małopolskie uwagi wprowadzające, (w:) red. A. Zastawny, Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Jodłowski A., Reguła K Sprawozdanie z badań powierzchniowych przeprowadzonych wzdłuż lewobrzeżnej terasy Raby na odcinku Myślenice-Bochnia w 1965 r., Sprawozdania Archeologiczne 19, Kondracki J Geografia Polski. Mezoregiony fi zycznogeografi czne, Warszawa. Motyka J Z pradziejów Nadrabia, Światowit 18 ( ), Naglik R Sprawozdanie z badań ratowniczych prowadzonych w związku z budową autostrady A4 na terenie b. woj. krakowskiego i zachodniej części b. woj. tarnowskiego w latach , (w:) Wstępne wyniki 11

6 JACEK GÓRSKI, BARTŁOMIEJ KONIECZNY konserwatorskich badań archeologicznych w strefi e budowy autostrad w Polsce za lata , Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne, Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego na st. 9 w Targowisku, gm. Kłaj, Acta Archaeologica Carpathica 38, Szybowicz A Katalog zabytków archeologicznych Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka. Wilczyński J Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki, (w:) A. Zastawny red. Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Zastawny A. (red.) 2014 Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Jacek Górski, Bartłomiej Konieczny Introductory remarks Summary This volume is intended as a comprehensive multifaceted presentation of the Lusatian culture settlement complex in Targowisko, the Wieliczka district (Fig. 1). The vast majority of materials come from the early stage of the culture, dated to the middle Bronze Age or the first half of the late Bronze Age. Traces of the Lusatian culture settlement along the explored stretch of the motorway take up an area approx. 1,400 metres long (Fig. 2). The complex covers three settlements: settlement A in the eastern part of Site 10, settlement C at the border between Sites 11 and 12 in the western part of the complex, and a few settlement traces (settlement B) at the border between Sites 10 and 11. The central part of Site 10 between A and C is taken up by a large cremation cemetery. Nearly 600 semi-subterranean structures, including relics of dwelling houses, and over 35,000 pieces of ceramics have been uncovered in both settlements. At the cemetery, the team has identified over 650 urn burials and burials in pits. The Lusatian culture complex at Targowisko, situated in the northern part of the village, stretches along the NW SE axis from the local culminations (225 m above sea level) to the slope of a promontory (under 208 m above sea level) jutting into the Raba valley. This is the area of the Bochnia Foothills, at the southern border of the western end of the Sandomierz Basin (Kondracki 1994). The sites lie on the slope and the edge of a loess terrace of the Raba, which flows approx. 1 2 km to the east. From the south, a flat section of that terrain is cut through by the valley of the Tusznica, a small left-bank tributary of the Raba. The settlement complex occupies a potentially strategic position in the place where the meandering Raba changes its general N S direction to the E W direction, washing the distinctive Góra Chełm (Mount Chełm) landform (268.5 m above sea level), which must have been an important landmark, visible from a distance of several kilometres, in prehistory. Together with the promontory at Targowisko, Góra Chełm flanks the gateway of the Raba valley to the broad Vistula valley. The area where the complex is located is covered with loess deposits which have become a basis for high-quality brown soil. History of the archaeological exploration has recently been presented in detail (Grabowska, Konieczny 2014: 8 11). The first mentions of archaeological finds at the loess promontory in the north-eastern part of Targowisko date back to the 1930s, when the exploration was carried out by amateur researchers. Since the 1960s, several surface surveys were organised in the village. Large-scale excavations started in 2000 because of the planned construction of the A4 motorway and continued, with interruptions and varying intensity, until 2010 (Fig. 3). The settlement complex in Targowisko encompasses many phases and cultures (Grabowska, Konieczny 2014, 13 17). The oldest phases are represented by camps from the Upper Palaeolithic and the Mesolithic Ages (Wilczyński 2014). Abundant finds are related to Neolithic settlement (Zastawny 2014) in the Linear Pottery and the Malice culture periods, while traces dated to the middle and late Neolithic Age are less numerous. The most important discovery is that of several settlement features linked with the Lublin-Volhynian culture. Materials which can generally be attributed to the Lengyel-Polgár cycle 12

7 Badania wykopaliskowe w Targowisku, pow. wielicki. Zagadnienia wstępne are rather scarce; Funnel Beaker, Baden and Corded Ware cultural influences are shown by single ceramic artefacts. The early Bronze Age in Targowisko is exemplified by two Mierzanowice culture settlements coming from its different phases and situated in the eastern section of the explored area. The Lusatian culture has left many traces at the sites. The research has also revealed a Przeworsk culture settlement from the early period of Roman influences and a fragment of an early mediaeval settlement dated to the second half of the 12 th century and the first half of the 13 th century, probably related to the earliest phase of the Targowisko village, attested in sources for the first time in Translated by A. Skucińska 13