Dzieje wybranych miejscowości gminy Łopiennik Górny w świetle archeologicznych badań powierzchniowych AZP

Transkrypt

1 Jacek Kiszczak Dzieje wybranych miejscowości gminy Łopiennik Górny w świetle archeologicznych badań powierzchniowych AZP Abstrakt: Gmina Łopiennik Górny administracyjnie należy do województwa lubelskiego. W jej skład wchodzi piętnaście miejscowości. Niniejszy artykuł będzie miał na celu przedstawienie badań powierzchniowych AZP w wybranych miejscowościach tj. w Borowicy, Dobryniowie, Krzywym, Łopienniku Dolnym, Łopienniku Górnym i Łopienniku Nadrzecznym i Olszance. Badania powierzchniowe w ramach AZP zaczęto przeprowadzać w latach 80-tych ubiegłego wieku. Dzięki nim zostały zarejestrowane ślady bytowania najdawniejszych społeczności, począwszy od środkowej epoki kamienia (mezolitu) po okresy oświetlone źródłami pisanymi (średniowiecze i nowożytność). Dla większości miejscowości nie zostały przeprowadzone badania wykopaliskowe, które zweryfikowały by prospekcję powierzchniową. słowa klucze: gmina, miejscowości, AZP, pradzieje, okresy historyczne key words: community, locality, AZP, prehistory, historical periods Artykuł niniejszy ma na celu przedstawić wyniki badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski (dalej: AZP), które zostały przeprowadzone w poszczególnych miejscowościach gminy Łopiennik Górny. W pierwszej części zamieściłem ogólne informacje archeologiczne dotyczące całej gminy. W drugiej zostały przedstawione wybrane miejscowości w świetle badań archeologicznych 1. Mam nadzieję, że poniższa praca przybliży i zgłębi wiedzę o najdawniejszych czasach i społecznościach przedhistorycznych i historycznych zamieszkujących gminę Łopiennik Górny. Administracyjnie obszar gminy położony jest w województwie lubelskim, powiecie krasnostawskim. Należą do niej piętnaście sołectw. Poszczególne miejscowości posiadają bogatą literaturę historyczną ale słabo zostały oświetlone przez badania archeologiczne. W większości przypadków jedynie prowadzono prace terenowe związane AZP. W 1 W artykule zaprezentowałem takie miejscowości jak Borowica, Dobryniów, Łopiennik Dolny, Łopiennik Górny, Łopiennik Nadrzeczny, Olszanka. W wyborze kierowałem się duża intensywnością występowania materiałów ruchomych w trakcie prowadzonych badań powierzchniowych. str. 1 ISSN

2 miejscowościach Borowica, Dobryniów, Łopiennik Dolny, Łopiennik Górny i Olszanka wykonano nadzory i badania wykopaliskowe (Konopka, Zaborowska 1997: 3, 20, 35; Sobczuk 2015; 3-18; Kiszczak 2017: ) 2. Wyniki tych badań są przedawnione i niestety nie doczekały się opublikowania w formie monografii 3. Program AZP został opracowany w latach 70-tych ubiegłego wieku. Powstał na gruncie badań powierzchniowych, przeprowadzanych przez archeologów i archeologów amatorów w XIX i XX wieku. Kraj został podzielony na równe prostokąty (obszary) o powierzchni 37,5 km 2 (7,5 x 5 km), które były systematycznie badane przez prospekcję powierzchniową (Ławecka 2003: 50; Kozioł 2012: 133). Granice administracyjne gminy Łopiennik Górny objęto w pięciu obszarach AZP o numerach 81-86, 81-87, 82-85, i W obszarze znajdują się miejscowości takie jak Borowica, Dobryniów, Dobryniów Kolonia, Łopiennik Dolny, Łopiennik Dolny Kolonia. Łopiennik Górny, Łopiennik Nadrzeczny i Łopiennik Podleśny. Badania terenowe w ramach AZP przeprowadzono w dniach IV r. przez Elżbietę Wołoszyn, konsultantem merytorycznym był Wojciech Mazurek Przebadany obszar obejmuje swym zasięgiem Obniżenie Dorohuckie. Przeważa teren równinno-pagórkowaty, środkiem którego przepływa Wieprz wraz z jego dopływem Łopą. W najniższej części obszaru w dolinie Wieprza wysokość waha się od 175 do 180 m n.p.m. Najwyższe wyniesienie w kierunku południowo-zachodnim od rzeki wynosi 233 m n.p.m. Stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze) koncentrują się w obrębie terasy nadzalewowej dużej doliny Wieprza i na stokach małej doliny Łopy. Wielkość stanowisk w większości dochodziła do 0,5 ha 4. Do obszaru wchodzą miejscowości Borowica, Wola Żulińska i Żulin. Badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w miesiącach marzec-maj 1984 r. przez Andrzeja Bronickiego. Obszar położony jest na Polesiu Wołyńskim i częściowo na południowo-wschodnim skraju Wyniosłości Giełczewskiej. Przeważają gleby brunatne na podłożu lessowym, łąki i miejscami wydmy. Stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze) 2 Badania archeologiczne przeprowadzono w 1991 r. w Borowicy, Dobryniowie i Łopienniku Dolnym przez pracowników ówczesnej Katedry Archeologii UMCS w Lublinie. W Łopienniku Górnym badania wykopaliskowe odbyły się w okresie międzywojennym. Badania prowadził Michał Drewko na ciałopalnym cmentarzysku kurhanowym. W 2015 r. Elżbieta Sobczuk przeprowadziła nadzory archeologiczne nad pracami ziemnymi w Olszance. 3 Wzmianki o nich pochodzą z Informatora Archeologicznego. Badania, rok 1991 oraz z krótkich artykułów opublikowanych przez autora w popularnonaukowej serii wydawniczej Nestor. Czasopismo Artystyczne (J. Kiszczak, Borowica historia i archeologia miejscowości, Nestor. Czasopismo Artystyczne, 3(37), 2016, s ; Borowica w badaniach powierzchniowych AZP wyniki oraz postulaty, Nestor. Czasopismo Artystyczne, 1(39), 2017, s ; Dobryniów i Kolonia Dobryniów archeologia miejscowości, Nestor. Czasopismo Artystyczne, 3(41), 2017, s ; Przy tym odnotować warto, że nie została przygotowana przez autorów badań (oprócz Olszanki) dokumentacja archeologiczna z wykopalisk oraz nie opracowano materiału ruchomego. W niektórych przypadkach nie są znane losy zebranych zabytków ruchomych. 4 Karty AZP 81-86, mps MZCh w Chełmie. str. 2 ISSN

3 koncentrują się wzdłuż drobnych cieków wodnych płynących równoleżnikowo i w dolinie Wieprza. Większości wystąpiły stanowiska o powierzchni 0,5 ha, rzadziej dochodziły do 1 ha 5. Obszar obejmuje miejscowości Krzywe, Łopiennik Górny, Majdan Krzywski, Nowiny i Olszankę. Badania powierzchniowe AZP przeprowadziła na jesieni 2004 r. Teresa Mazurek. Teren w całości znajduje się w obrębie Wyniosłości Giełczewskiej, w rozlewiskach dopływów Łopy. Dominującą rolę odgrywają gleby typu rędzin i brunatne. Pola orne zajmują 75% obszaru, 20% lasy a 5% zabudowania i sady 6. Obszar swym zasięgiem obejmuje Łopiennik Górny, Łopiennik Nadrzeczny, Łopiennik Podleśny, i Olszankę. Badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w miesiącach październik listopad 2004 r. przez Wojciecha i Teresę Mazurków. Obszar położony jest w środkowym dorzeczu Wieprza, na lewym jej brzegu. W całości wchodzi w obręb Wyniosłości Giełczewskiej. Przeważają gleby typu rędzin lub brunatne na podłożu lessowym 7. Do obszaru zaliczono jedynie jedną miejscowość gminną Gliniska. Prospekcję powierzchniową AZP przeprowadził w kwietniu 2001 r. Zbigniew Wichrowski. W całości teren znajduje się na Wyniosłości Giełczewskiej. Głównymi formami terenowymi są wierzchowiny, największa wysokość bezwzględna przekracza 280 m n.p.m. Dominują gleby typu rędzin i brunatne na podłożu lessowym Borowica Na terenie dzisiejszej miejscowości pierwsze badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w latach 80 przez Andrzeja Bronickiego, Elżbietę Wołoszyn oraz Wojtka Mazurka. Wyróżnionych zostało wówczas 27 stanowisk (punktów) archeologicznych. Zebrano materiał ruchomy w postaci narzędzi krzemiennych i ceramiki naczyniowej (Kiszczak 2017: 11; ryc. 1, 2). Najstarsze artefakty w postaci rdzeni, odłupka krzemiennego i grocika trapezowatego przyporządkowano społecznościom kultur mezolitycznym (ok. połowy IX VI tysiąclecia BC). Ze wczesnego neolitu pochodzi rylec węgłowy na wiórowcu i najprawdopodobniej odłupek krzemienny. Na epokę neolitu i eneolitu wydatowane zostały materiały należące do kultury pucharów lejkowatych (ok BC) oraz kultury ceramiki sznurowej (ok /2200 BC) (Kiszczak 2017: 12). W największym stopniu reprezentowana była epoka brązu. Z tego okresu pochodzą liczne narzędzia i odłupki 5 Karty AZP 81-87, mps MZCh w Chełmie. 6 Karty AZP 82-85, mps MZCh w Chełmie. 7 Karty AZP 82-86, mps MZCh w Chełmie. 8 Karty AZP 83-85, mps MZCh w Chełmie. str. 3 ISSN

4 krzemienne oraz fragmenty ceramiki naczyniowej. Najstarsze zabytki archeologiczne zostały wytworzone we wczesnej epoce brązu, najprawdopodobniej przez społeczności kultury trzcinieckiej (ok. 1800/ BC). Ze środkowej epoki brązu i okresu halsztackiego pochodziły fragmenty naczyń, które były użytkowane przez kulturę łużycką (ok. 1350/ /400 BC). Zastanawiający jest fakt, że w trakcie całych badań powierzchniowych zebrany został tylko jeden fragment skorupy wczesnośredniowiecznej. Dla części artefaktów nie udało się określić przynależności kulturowej oraz chronologii (Kiszczak 2017: 12) 9. Interesującym zabytkiem archeologicznym jest żelazny czekanik, który pochodzi z okresu wczesnego średniowiecza lub staropolskiego (ryc. 3). Znaleziony został w 1995 r. przez Pana Dariusza Kopniaka. Artefakt posiada długość 10,5 cm, szerokość ostrza 5 cm, długość tulejki 3,2 cm Ostrze jest lekko łukowate, obuch płaszczyznowy, nieznacznie wklęsły, toporzysko posiada otwór sercowaty. Zabytek został wykonany z żelaza (Kotowicz 2004: 21) 10. Ryc. 1. Wybrany inwentarz zabytków ruchomych pochodzących z badań powierzchniowych AZP w Borowicy. 1-8 ceramika pradziejowa (rys. J. Kiszczak 2017). 9 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 10 Artefakt znajduje się w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. str. 4 ISSN

5 Ryc. 2. Wybrany inwentarz zabytków ruchomych pochodzących z badań powierzchniowych AZP w Borowicy. 1, 5-7, 9 ceramika pradziejowa; 2-4, 8 narzędzia krzemienne (rys. J. Kiszczak 2017). Ryc. 2. Żelazny czekanik odnaleziony w miejscowości Borowica, gm. Łopiennik Górny (fot. J. Kiszczak). str. 5 ISSN

6 2. Dobryniów Na terenie dzisiejszej miejscowości pierwsze badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone pod koniec lat 80-tych przez E. Wołoszyn i W. Mazurka. Zarejestrowanych zostało wówczas 10 stanowisk (punktów) archeologicznych. Zebrano materiał ruchomy w postaci narzędzi krzemiennych i mało charakterystycznej ceramiki naczyniowej (Kiszczak 2017: 14) 11. Najstarsze ślady osadnictwa w postaci nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej i odłupka krzemiennego pochodziły od neolitycznej kultury pucharów lejkowatych (ok BC). Młodsze artefakty użytkowane były przez ludność wczesno brązowej kultury strzyżowskiej (ok BC). Zebrano także fragmenty ceramiki kultury łużyckiej (ok. 1350/ /400 BC). oraz z okresu wczesno rzymskiego. Na niektórych stanowiskach wystąpił materiał słowiański (X-XIII w.). Kilka fragmentów skorup wydatowane zostały na okres późnego średniowiecza (XIV-XV w.) i staropolski (XVII-XVIII w.) (Kiszczak 2017: 14-16). 3. Krzywe Badania powierzchniowe zostały przeprowadzone w 2004 r. przez W. i T. Mazurków. Zlokalizowano 10 stanowisk (punktów) archeologicznych(ryc. 4) 12. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z okresu neolitu. Zebrano materiał archeologiczny kultury amfor kulistych (ok BC) i kultury ceramiki sznurowej (ok /2200 BC). Zebrano także kilka skorup pradziejowych do których nie udało się określić przynależności kulturowej. Kolejne zabytki ceramiczne pochodzą z okresu wczesnego średniowiecza. Najliczniej reprezentowany był okres późnego średniowiecza i wczesno nowożytny, świadczy to o intensywnym użytkowaniu tego obszaru w tamtych okresach. Wystąpiły skorupy ceramiki naczyniowej pochodzące z dawnego folwarku XVIII, XIX-wiecznego 13. W miejscowości najprawdopodobniej istniało cmentarzysko kurhanowe. Jednakże prospekcja terenowa dała negatywny skutek. Najprawdopodobniej kopce musiały zostać zniwelowane przez prace orne, które nie pozostawiły śladów na powierzchni Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 12 Karty AZP Ibidem. 14 Ibidem. str. 6 ISSN

7 Ryc. 4. Wybrany inwentarz pradziejowych zabytków ceramicznych pochodzących z badań powierzchniowych AZP. 1-Łopiennik Górny; 2-4-Krzywe (rys. A. Bronicki 2004, oprac. J. Kiszczak). 4. Łopiennik Dolny Badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w 1988 r. przez E. Wołoszyn i W. Mazurka. Wyróżniono 12 stanowisk (punktów) archeologicznych. Jedno stanowisko wczesnośredniowieczne (IX-X w.) - cmentarzysko nie zostało zweryfikowane w terenie (Kiszczak 2017: ) Najstarsze materiały ruchome w postaci fragmentów ceramiki i wyrobów krzemiennych należały do neolitycznych kultur pucharów lejkowatych (ok BC) i amfor kulistych (ok BC). Kolejny okres reprezentowany był przez wczesno brązową kulturę strzyżowską (ok BC) i trzciniecką (ok. 1800/ BC). oraz brązową kulturę łużycką (ok. 1350/ /800 BC). Zebrano także skorupy str. 7 ISSN

8 gliniane związane ze społecznościami z okresu wczesno rzymskiego (I-II w.) i średniowiecznego (XI-XV w.) (Kiszczak 2017: 13-16) Łopiennik Górny W miejscowości podczas badań powierzchniowych zlokalizowano dwadzieścia trzy stanowiska (punkty) archeologiczne. Pierwsze badania w ramach AZP zostały przeprowadzone w 1988 r. przez E. Wołoszyn i W. Mazurka (Kiszczak 2017: 13-16). Zebrany został bardzo liczny materiał ruchomy (ryc. 4-5). Najstarsze zabytki pochodziły z epoki neolitu oraz epoki brązu. Reprezentują je społeczności kultur pucharów lejkowatych (ok BC) oraz kultury łużyckiej (ok. 1350/ /800 BC). Dla części materiałów nie udało się określić przynależności kulturowej czy chronologicznej (Kiszczak: ). Kolejne badania przeprowadzono w 2004 r. przez T. i W. Mazurków. Najstarsze zabytki pochodziły od ludności kultury pucharów lejkowatych (ok BC) i łużyckiej (ok. 1350/ /800 BC). Młodsze artefakty dopasowano do kultury pomorskiej (ok. VII-III w. BC). Najmłodsze horyzonty chronologiczne stanowiły materiały ruchome pochodzące z okresu wczesnego średniowiecza (V/VI-XIII) i późnego średniowiecza (XIV-XV w.). Dla niektórych artefaktów nie została określona chronologia oraz przynależność kulturowa Łopiennik Nadrzeczny W miejscowości zlokalizowano 23 stanowiska (punkty) archeologiczne. Pierwsze badania powierzchniowe przeprowadziła E. Wołoszyn i W. Mazurek w 1988 r. W 2004 r. przeprowadzono weryfikacyjne badania powierzchniowe. Wówczas kierowali nimi T. i W. Mazurek (Kiszczak 2017: 13-16). Najstarsze ślady człowieka pochodzą z okresu wczesnego neolitu, wówczas na ziemiach polskich rozwijała się rolnicza kultura ceramiki wstęgowej rytej (ok. 5500/ BC). Na okres neolitu wydatowano zabytki ceramiczne i krzemienne archeologicznej kultury pucharów lejkowatych (ok BC) i kultury lubelskowołyńskiej ceramiki malowanej (1. połowa III tys. ok BC). Do wczesnej epoki brązu zaliczono artefakty należące do kultury mierzanowickiej (ok BC). Zebrany został także materiał pochodzący z epoki brązu. Ten okres reprezentowały ludność kultury strzyżowskiej (ok BC) i łużyckiej (ok. 1350/ /800 BC). Kolejny okres bytności człowieka nastąpił we wczesnym i późnym średniowieczu. Zebrano także nowożytne 15 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 16 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie str. 8 ISSN

9 skorupy ceramiczne. Dla części materiału nie udało się określić przynależności kulturowej (Kiszczak 2017: 13-16) 17. Ryc. 4. Wybrany inwentarz pradziejowych zabytków ceramicznych pochodzących z badań powierzchniowych AZP w Łopienniku Górnym (rys. A. Bronicki 2004, oprac. J. Kiszczak). 7. Olszanka Badania powierzchniowe AZP przeprowadzili T. i W. Mazurkowie w 2004 r. W miejscowości zlokalizowano w sumie 11 stanowisk (punktów) archeologicznych 18. Zebrany materiał ruchomy stanowiły pojedyncze narzędzia krzemienne, odłupki i fragmenty ceramiki naczyniowej. Dla większości nie udało się określić przynależności kulturowej. Jedynie jeden fragment ceramiki i odłupek krzemienny przyporządkowano neolitycznej kulturze lubelsko- 17 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 18 Karty AZP i str. 9 ISSN

10 wołyńskiej ceramiki malowanej (1. połowa III tys.-ok p.n.e.). Artefakty zostały ogólnie wydatowane na okres pradziejowy, wczesne i późne średniowiecze (VIII-XV w.) oraz nowożytność (XIX-XX w.) 19. Podsumowanie Badania powierzchniowe prowadzone w ramach AZP dostarczyły nowych wiadomości do poznania najdawniejszych dziejów gminy Łopiennik Górny. Najstarsze ślady bytowania człowieka na jej obszarze pochodzą ze schyłkowego paleolitu i mezolitu. Materiał krzemienny należał do kultury świderskiej. Kolejnym etapem zasiedlania jest wczesna epoka neolitu oraz neolit. Reprezentuje je najwcześniejsza, rolnicza kultura ceramiki wstęgowej rytej, kultura pucharów lejkowatych, kultura wołyńsko-lubelska ceramiki malowanej, kultura amfor kulistych oraz kultura ceramiki sznurowej. Na okres wczesnego brązu wystąpiły materiały kultury mierzanowickiej, kultury trzcinieckiej oraz strzyżowskiej. Następnym okresem jest epoka brązu i wczesna epoka żelaza. Zebrano liczny materiał ceramiczny kultury łużyckiej. Wystąpiły także ślady kultury pomorskiej. Okres przedrzymski i rzymski jest bardzo słabo oświetlony przez materiał archeologiczny. Dopiero Słowianie zaczynają intensywnie użytkować badany obszar od okresu wczesnego średniowiecza po współczesność. Wyniki prowadzonych badań powierzchniowych bez zweryfikowania ich metodą wykopaliskową, z zastosowaniem najnowszej aparatury badawczej nie do końca oddają stan rzeczywisty który istniał w danej miejscowości w okresach przedhistorycznych czy historycznych. Spowodowane jest to odkrywaniem materialnych pozostałości ludzkich przypadkowo, często bez kontekstu archeologicznego. Podchodzić się powinno do nich krytycznie, z dużą dozą niepewności. W gminie Łopiennik Górny jak wspominałem powyżej tylko niektóre miejscowości doczekały się badań wykopaliskowych. Dlatego próba rekonstrukcji funkcjonowania społeczności w dawnych czasach nie będzie w stu procentach możliwa. W większości wypadków możliwe jest odchodzenie od stanu rzeczywistego, który istniał w pradziejach czy średniowieczu. Mam na uwadze, że odtwarzanie najdawniejszych dziejów z pomocą jedynie badań powierzchniowych obarczone jest duże uproszczenie, obarczone sporym ryzykiem błędu. 19 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. str. 10 ISSN

11 Literatura A. Źródła niepublikowane Bronicki A. (1984). AZP 81-87, mps MZCh w Chełmie. Mazurek T. (2004). AZP 82-85, mps MZCh w Chełmie. Mazurek W. (2004). AZP 82-86, mps MZCh w Chełmie. Wichrowski Z. (2001). AZP 83-85, mps MZCh w Chełmie. Wołoszyn E. (1988). AZP 81-86, mps MZCh w Chełmie. B. Źródła drukowane Informator Archeologiczny. Badania, rok 1991, (1997). W: M. Konopka, H. Zaborowska (red.). Warszawa, s. 3, 20, 32. Kiszczak J. (2016). Borowica historia i archeologia miejscowości. Nestor. Czasopismo Artystyczne 3(37): Kiszczak J. (2017). Borowica w badaniach powierzchniowych AZP wyniki oraz postulaty. Nestor. Czasopismo Artystyczne 1(39): Kiszczak J. (2017). Dobryniów i Kolonia Dobryniów archeologia miejscowości. Nestor. Czasopismo Artystyczne 3(41): Kiszczak J. (2017). Łopiennik. Dzieje miejscowości w świetle badań archeologicznych. Nestor. Czasopismo Artystyczne 4(42): Kozioł K., et al., (2012). Archeologiczne Zdjęcie Polski jako element infrastruktury informacji przestrzennej. Rocznik Geomatyki t. X, z. 4(54): Ławecka D. (2003). Wstęp do archeologii. Warszawa. str. 11 ISSN