MATERIAŁY KAMIENNE Z NEOLITU I WCZESNEJ EPOKI BRĄZU Z WIELOKULTUROWEGO STANOWISKA W MODLNICY, ST. 5, POW. KRAKOWSKI

Transkrypt

1 Modlnica, stanowisko 5. Od neolitu środkowego do wczesnej epoki brązu, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2011, s Jarosław Wilczyński MATERIAŁY KAMIENNE Z NEOLITU I WCZESNEJ EPOKI BRĄZU Z WIELOKULTUROWEGO STANOWISKA W MODLNICY, ST. 5, POW. KRAKOWSKI 1. Wstęp Przedmiotem niniejszego opracowania jest materiał kamienny łączony z neolitem oraz wczesną epoką brązu odkryty w obiektach ze stanowiska Modlnica 5, pow. krakowski. W artykule tym nie zostały ujęte zabytki związane z osadnictwem kultury ceramiki wstęgowej rytej, które jest przedmiotem osobnego opracowania. W trakcie badań ratowniczych prowadzonych na szeroką skalę w 2008 roku odkryto ponad 3 tysiące zabytków kamiennych, a dla 2167 egzemplarzy wyrobów kamiennych możliwe było określenie chronologii. Materiał ten jest zróżnicowany tak pod względem chronologii i typologii, jak również surowca z jakiego został on wykonany. Najwięcej materiału kamiennego odkryto w wypełniskach obiektów kultury malickiej (1081 egz.), grupy wyciąsko-złotnickiej kręgu lendzielsko-polgarskiego (227 egz.), kultury pucharów lejkowatych (400 egz.) oraz obiektów łączonych z osadnictwem kultury mierzanowickiej (407 egz.). Z obiektów pozostałych jednostek kulturowych pochodzą nieliczne zabytki: grupa modlnicko-pleszowska 2 wyroby, a zespoły typu Modlnica 40. Dodatkowo wydzielono 10 artefaktów wiązanych ogólnie z osadnictwem ludności kręgu ledzielsko-polgarskiego. Należy zaznaczyć, że nie ma zależności pomiędzy ilością obiektów danej kultury, a liczbą zabytków. Większość odkrytego materiału zabytkowego pochodzi z wypełnisk zaledwie kilku jam, które stanowią tylko niewielki procent wszystkich obiektów związanych z osadnictwem danej jednostki kulturowej. Najlepiej sytuacja ta jest widoczna na przykładzie materiałów kultury malickiej. Kamienny materiał zabytkowy podzielony został na pięć głównych kategorii. Pierwszą kategorię stanowią formy rdzeniowe, do których zaliczono artefakty z pojedynczymi negatywami, formy obłupniowe oraz wszelkiego typu rdzenie w wąskim znaczeniu tego słowa. Drugą stanowią odłupki oraz wióry, zarówno całe egzemplarze, jak również fragmenty większe niż 1,5 cm oraz łuski i okruchy noszące ślady negatywów. Trzecią kategorię stanowią łuszcznie, traktowane jako specyiczna odmiana narzędzi (Balcer 1977; Migal 1987). Do czwartej kategorii zaliczone zostały narzędzia retuszowane, które podzielono na poszczególne typy oraz siekiery i topory. Do kategorii tej nie zaliczono natomiast wiórów noszących ślady retuszy użytkowych lub wyświeceń żniwnych. Uczyniono tak dlatego, ponieważ za kryterium przynależności do tej kategorii przyjęto występowanie intencjonalnego retuszu formującego dane narzędzie lub, jak ma to miejsce w przypadku siekier i toporów, występowanie obróbki w postaci szlifowania. Taki podział podyktowany został świadomością, że stworzenie pełnej listy tego typu zabytków, tzn. noszących ślady użytkowania a więc pełniących de facto funkcję narzędzi, byłoby możliwe dopiero po analizie traseologicznej całego inwentarza (Korobkowa 1999: 16; Osipowicz 2010). Niestety przeprowadzenie takiej analizy w trakcie wykonywania tego opracowania, głównie ze względu na ograniczenia czasowe, było niemożliwe. Piątą kategorię stanowią pozostałe wyroby kamienne nie ujęte w dotychczasowych kategoriach (jak np. kamienie żarnowe, rozcieracze itp.). Do kategorii tej włączone zostały również wszelkiego rodzaju tłuczki tak kamienne, jak również licznie

2 JAROSŁAW WILCZYńSKI reprezentowane w tym materiale okazy krzemienne. Z analizy tej zostały wyłączone otoczaki rzeczne oraz nieokreślone fragmenty kamieni odnajdywane w wypełniskach obiektów. Przeprowadzony podział pozwolił uporządkować cały materiał zabytkowy oraz dał możliwość porównania poszczególnych inwentarzy ze sobą. Prezentowane opracowanie zawiera opis technologii oraz typologii odkrytych wyrobów. Ponadto na potrzeby analizy inwentarzy kamiennych stworzono ujednoliconą listę surowcową. Większość materiału wykonana została z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego, w obrębie którego wydzielono 4 odmiany: odmiana krzemienia brązowego odpowiadająca odmianie A wg M. Kaczanowskiej oraz J.K. Kozłowskiego (Kaczanowska, Kozłowski 1976), odmiana krzemienia szaro-brązowego odpowiadająca odmianie B wg wyżej wymienionych autorów, lokalny narzutowy jurajski krzemień barwy jasno brązowej o gładkiej korze, którego wychodnie znajdują się w dolinie cieku wodnego stanowiącego lewy dopływ Rudawy Wedonki, jak również w glinach morenowych znajdujących się w południowej części stanowiska, kredowy krzemień barwy szaro-białej lub szaro-kremowej pochodzący z rejonu Wielkiej Wsi odpowiadający odmianie K wg M. Kaczanowskiej i J.K. Kozłowskiego (Kaczanowska, Kozłowski 1976). Poza wyżej wymienionymi surowcami lokalnymi na stanowisku odnajdywane są jedynie pojedyncze wyroby wykonane z obsydianu, krzemienia naddniestrzańskiego, krzemienia świeciechowskiego, czy też narzutowego krzemienia kredowego. Dodatkowo część materiału została przepalona lub silnie zgrzana, co uniemożliwiło określenie surowca, z jakiego dany wyrób został wykonany. 2. Problematyka związana z homogenicznością odkrytych materiałów kamiennych Mając do dyspozycji ponad 3 tysiące zabytków kamiennych pochodzących z wielokulturowego stanowiska (ogólna ilość kamiennego materiału zabytkowego będącego przedmiotem studiów), stajemy przed zagadnieniem dotyczącym homogeniczności odkrytych materiałów, zalegających w wypełniskach poszczególnych obiektów. Ponieważ czas wykonania oraz funkcjonowania danego obiektu osadowego nie musi odpowiadać chronologii materiału zabytkowego znajdowanego w jego wypełnisku, kluczowym zagadnieniem staje się określenie przynależności kulturowej materiałów pochodzących z obiektów, w obrębie których znajdowany jest przemieszany materiał zabytkowy. Oczywiście znając krzemieniarstwo poszczególnych jednostek kulturowych możemy starać się wydzielić charakterystyczne dla nich zespoły narzędzi oraz form rdzeniowych. Na znaczące trudności napotykamy jednak w przypadku materiałów reprezentujących zbliżony sposób obróbki kamienia, jak ma to miejsce np. w przypadku kultur wczesnego neolitu. Również brane pod uwagę powinny być lokalne uwarunkowania lokalne (np. dostępność surowca) oraz specyika osadnictwa występującego na stanowisku (jest to szczególne widoczne w przypadku opisywanych materiałów kultury pucharów lejkowatych). Największe trudności przysparza dominujący w inwentarzach kamiennych debitaż, głównie odłupki, których specyika i uniwersalność nie pozwala precyzyjnie przypisać poszczególnym jednostkom kulturowym zwłaszcza jeżeli eksploatowano ten sam rodzaj surowca kamiennego. Dlatego też przy opisywaniu techniki obróbki/krzemieniarstwa danej jednostki kulturowej uwzględniono wyłącznie materiał pochodzący z obiektów zawierających czysty kulturowo materiał ceramiczny. Oczywiście zastosowanie aż tak ostrego kryterium eliminowałoby znaczną część posiadanego materiału kamiennego dla dalszych rozważań. Dlatego docelowo uznano, że ilość obcej domieszki w obiektach nie może przekraczać 10%, (najczęściej były to pojedyncze egzemplarze) przy jednoczesnym występowaniu istotnej ilości materiału ceramicznego. Oczywiście był to główny, choć nie jedyny warunek. Pamiętać należy bowiem o tym, że w przypadku stanowisk wielokulturowych nawet w obiektach, w których znajduje się jednorodny chronologicznie materiał ceramiczny, zabytki krzemienie mogą być na złożu wtórnym (Rook 1997; Tomaszewski 1999). Dlatego w trakcie prowadzonej analizy wzięto pod uwagę również drugie kryterium, którym była lokalizacja poszczególnych obiektów. Eliminowano bowiem materiały pochodzące z tych obiektów, w których odnotowano obecność zróżnicowanego materiału kamiennego (nawet w przypadku, gdy materiał ceramiczny był jednorodny), a sąsiadujących bezpośrednio z obiektami o odmiennej chronologii, 352

3 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 zawierającymi znaczne ilości materiału zabytkowego. Dotyczy to głównie materiałów wczesnej epoki brązu. Zastosowanie obu tych kryteriów pozwoliło uzyskać ogólną charakterystykę inwentarzy kamiennych poszczególnych jednostek kulturowych odkrytych na tym stanowisku, a opisane różnice wskazują, że przyjęte założenia, choć nie idealne, spełniły swą rolę. 3. Materiał kamienny kultury malickiej Cały materiał kamienny łączony z osadnictwem kultury malickiej pochodzi z 15 obiektów, w których odkryto łącznie 1081 zabytków. Zaznaczyć jednak należy, że aż 926 egz. artefaktów odkrytych zostało jedynie w 3 jamach: 1493, 2040 oraz 2387 (tabela 1; Grabowska, Zastawny 2011a: tabela 1). Wśród materiału zabytkowego wydzielono 52 egz. form rdzeniowych, 466 egz. odłupków, 332 egz. wiórów, 35 narzędzi, 184 egz. łusek oraz okruchów ze śladami negatywów oraz 12 zabytków kamiennych (kamieni żarnowych, tłuczków itp.). Materiał zabytkowy będący przedmiotem poniższej analizy pochodził wyłącznie z jednorodnych kulturowo obiektów. Pominięto materiały uzyskane z obiektu 5043, gdzie obok materiałów kultury malickiej znajdywane były fragmenty naczyń kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz z ob. 1398, 2538, a także z ob. 2321, gdzie pojedyncze wyroby krzemienne mają nieokreśloną chronologię. Pojedynczy odłupek pochodzi z grobu (ob. 2543). Okaz ten, o długości 2 cm, wykonany jest z krzemienia jurajskiego brązowego i stanowi najprawdopodobniej wtórną domieszkę. Większość inwentarza wykonana została z krzemiennego surowca jurajskiego (1002 egz.). Zdecydowanie dominuje tu odmiana krzemienia brązowego (959 egz.), który stanowi ponad 95% całości (jeżeli odliczymy kamienie oraz materiał przepalony) (tabela 2). Tak znaczny udział tego surowca w opisanym materiale nie dziwi i jest charakterystyczny dla materiałów ogólnie wiązanych z osadnictwem społeczeństw wczesnorolniczych w Małopolsce. Czynnikiem dodatkowym, sprzyjającym wysokiej frekwencji brązowego krzemienia jurajskiego na stanowisku jest położenie samej osady w niewielkiej odległości od wychodni tego surowca, gdzie zlokalizowane były stanowiska eksploatacji tych złóż odkryte m.in. w Sąspowie (Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976; Lech 1981: 184) oraz Bęble (Kowalski, Kozłowski 1958). Bardzo rzadko wykorzystywany był surowiec jurajski koloru szaro-brązowego (33 egz.) oraz lokalny krzemień narzutowy (10 egz.). Jest więc bardzo prawdopodobne, że pojedyncze egzemplarze odłupków, wiórów oraz łusek i okruchów wykonanych z surowca szarobrązowego lub lokalnego jurajskiego narzutowego, odnajdywanych w obiektach kultury malickiej, stanowią obcą domieszkę. Pojedynczy odłupek wykonany został z krzemienia kredowego narzutowego. Jedynym zabytkiem wykonanym z surowca ekstralokalnego, sprowadzonego na teren osady z większej odległości, jest obsydianowy rdzeń jednopiętowy (tabl. III: 2). Znalezisko to ma swoje analogie w inwentarzach kultury malickiej znanych z terenu południowej Polski (Czerniak et al. 2005; Górski et al. 2005; Kadrow 1989; 1990). Należy jednak podkreślić, że w porównaniu z niektórymi zespołami, ilość ta jest bardzo nikła (Wilczyński 2011). W materiale tym wystąpiło dodatkowo 36 zabytków przepalonych lub mocno zgrzanych, w przypadku których określenie surowca nie było możliwe. W analizowanym materiale odkryto 52 egz. form rdzeniowych (tabl. I V, VII: 11). Wśród nich wydzielono 3 formy z pojedynczymi uderzeniami oraz 49 rdzeni. Rdzenie to głównie okazy jednopiętowe (37 egz.) wśród których przeważają okazy wiórowe (21 egz.), rzadziej występują okazy odłupkowe (10 egz.) lub wiórowo-odłupkowe (6 egz.). Rdzenie te najczęściej służyły uzyskiwaniu smukłych, drobnych wiórów. Dodatkowo wydzielono 11 okazów rdzeni o zmienionej orientacji odłupkowych oraz pojedynczy okaz rdzenia wiórowego o zmienionej orientacji. Do produkcji form rdzeniowych wykorzystywano gównie brązowy jurajski krzemień bardzo dobrej jakości (49 egz.). Jedynie pojedynczy okaz wykonany został z surowca szaro-brązowego oraz obsydianu. Jeden z rdzeni jednopiętowych został silnie zgarzany co uniemożliwiło określenie surowca jakiego użyto do jego produkcji. Większość rdzeni utworzona została na naturalnych konkrecjach (16 egz.), rzadziej na okruchach termicznych (8 egz.) czy masywnych odłupkach (3 egz.), (tabl. III: 4, 5). Z fazy zaczątkowej eksploatacji pochodzi 13 egz. form rdzeniowych. Wśród nich wydzielić można 3 formy z pojedynczymi odbiciami oraz 10 egz. rdzeni jednopiętowych. Formy zaczątkowe to egzemplarze, których maksymalne wymiary nie przekraczają 353

4 JAROSŁAW WILCZYńSKI 110 mm. Wśród rdzeni jednopiętowych wydzielono 3 egz. wiórowe, 5 egz. odłupkowych oraz 2 wiórowoodłupkowe. Wśród egzemplarzy wiórowych na uwagę zasługuje okaz rdzenia łódkowatego (tabl. II:1). Z fazy zaawansowanej eksploatacji pochodzi 29 rdzeni: 21 egz. jednopiętowych oraz 8 o zmienionej orientacji. Większość rdzeni jednopiętowych to okazy wiórowe (16 egz.), rzadziej wiórowo-odłupkowe (4 egz.), czy odłupkowe (tylko 1 egz.). Rdzenie wiórowe służyły do uzyskiwania poprawnych, smukłych wiórów długości kilku centymetrów. Spośród rdzeni o zmienionej orientacji (8 egz.) wydzielić możemy pojedynczy okaz rdzenia wiórowego. Pozostałe egzemplarze rdzeni o zmienionej orientacji to okazy odłupkowe, często wcześniej eksploatowane jako rdzenie jednopiętowe. Rdzenie szczątkowe (10 egz.) to okazy rdzeni jednopiętowych wiórowych (2 egz.), odłupkowych (4 egz.) oraz odłupkowych o zmienionej orientacji (4 egz.). Często są to niewielkie formy, nie przekraczające 4 cm, co może świadczyć o maksymalnym wykorzystaniu surowca (tabl. VII: 11). Zdecydowana większość rdzeni jednopietowych ma piętę zaprawioną kilkoma odbiciami (26 egz.). Nieliczne rdzenie posiadają piętę uformowaną pojedynczym uderzeniem (7 egz.) lub piętę pokrytą powierzchnią naturalną (4 egz.). Ślady zaprawy obserwujemy w przypadku 6 egzemplarzy. Widoczne są one na odłupni, wierzchołku oraz tyle rdzenia. Dobrym przykładem jest pojedynczy okaz rdzenia jednopiętowego łódkowatego noszącego ślady zaprawy wierzchołka, boków oraz tyłu (a wcześniej zapewne odłupni). Tylko w pojedynczym przypadku mamy do czynienia z utworzeniem wtórnego zatępiska na odłupni rdzenia. Ślady zaprawy, jakie obserwowane są na pojedynczych okazach rdzeni obejmują piętę wraz z odłupnią oraz wierzchołek i tył rdzenia. Zaprawa ta najczęściej polegała na formowaniu jednostronnego zatępiska. Zaskakującym faktem jest niski udział wśród wiórów zatępców, przy ich stosunkowo licznej reprezentacji wśród odłupków. Może to być spowodowane tym, że w pierwszej fazie eksploatacji odbijano odłupki, a dopiero później wióry stanowiące główny cel eksploatacji. Na taką możliwość wskazują również liczne egzemplarze rdzeni odłupkowych pochodzące z zaczątkowej fazy eksploatacji. Odłupnia, zwłaszcza we wstępnej fazie eksploatacji (szczególnie na rdzeniach utworzonych na płaskich konkrecjach), jest płaska i usytuowała na węższym boku surowiaka (12 egz.). Jednak wraz z postępem eksploatacji odłupnia rozszerza się na boki rdzenia, co ma miejsce zwłaszcza w przypadku konkrecji kulistych lub rdzeni mocno wyeksploatowanych. Często obserwujemy odłupnie półdookolne (16 egz.) lub dookolne (11 egz.). W opisywanym inwentarzu dominują rdzenie jednopiętowe wiórowe służące uzyskiwaniu drobnych wiórów, kilkucentymetrowej długości. Wraz z postępem eksploatacji widoczny jest wzrost udziału rdzeni o zmienionej orientacji. Formy te nie występują na wczesnym etapie, w fazie zaawansowanej eksploatacji stanowią niemal 30% wszystkich rdzeni, a wśród form szczątkowych osiągają już 40% (choć pamiętać należy, że w materiale tym występuje zaledwie 10 egz. rdzeni szczątkowych). Jednocześnie wzrasta udział rdzeni odłupkowych, które dominują wśród form szczątkowych. Jest to wynikiem zmniejszania się rozmiarów eksploatowanych brył, a także błędów powstających podczas ich eksploatacji. Końcowym etapem tego procesu jest zamienianie zużytych rdzeni na tłuczki krzemienne. Bardzo rzadko obserwujemy zabiegi naprawcze na rdzeniach w postaci wtórnych zatępisk (choć udział tego typu form technicznych wśród wiórów jest większy aniżeli zatępców pierwotnych). Jak można sądzić, pewnym sposobem naprawy była zmiana orientacji, jednak prowadziła ona głównie do uzyskiwania surowca odłupkowego, który tylko w niewielkim stopniu był dalej wykorzystywany (świadczy o tym niski udział narzędzi wykonanych z tego typu surowca). Znaczny udział w opisywanym materiale stanowią odłupki oraz ich fragmenty (466 egz.) w zdecydowanej większości wykonane na jurajskim krzemieniu barwy brązowej (422 egz.). Pozostałe surowce reprezentowane są jedynie przez pojedyncze okazy. Wśród nich 19 egz. zostało przepalonych lub silnie zgrzanych, co uniemożliwiło identyikację surowca, na jakim zostały one wykonane. Wśród odłupków odkryto 329 egz. całych, 29 części proksymalnych, 4 części środkowe oraz 103 części dystalne. Większość odłupków nosi na stronie górnej ślady powierzchni naturalnej: korowej lub termicznej (327 egz.), z czego aż 144 egz. pokrytych jest taką powierzchnią w całości lub w większej części. Stanowi to ponad 30% wszystkich odłupków. Ponad połowa odłupków nosi na stronie górnej ślady negatywów jednokierunkowych zgodnych z osią odbicia (257 egz.). Znacznie mniej liczne są odłupki o negatywach poprzecznych do osi odbicia (95 egz.). Nielicznie reprezentowane 354

5 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 są egzemplarze o negatywach dwukierunkowych i koncentrycznych. Stosunkowo liczne są natomiast egzemplarze zatępców odłupkowych, tak jednobocznych (12 egz.), jak i dwubocznych (13 egz.). Piętka odłupków najczęściej uformowana jest pojedynczym uderzeniem (186 egz.); często płaszczyznę tą stanowi powierzchnia naturalna (65 egz.). Rzadko obserwujemy piętkę kątową lub uformowaną wieloma uderzeniami (31 oraz 30 egz.). Jeszcze rzadziej występuje piętka krawędziowa (22 egz.) oraz punktowa (18 egz.). Na 64 egzemplarzach odłupków obserwujemy występowanie tzw. wargi. W materiale wiązanym z osadnictwem kultury malickiej znajduje się 332 egz. wiórów i ich fragmentów, co stanowi 30% ogółu inwentarza, wliczając w to łuski, okruchy oraz pozostałe zabytki kamienne. Wśród wiórów znajduje się 88 egzemplarzy całych, 110 części proksymalych, 64 części środkowych oraz 70 części dystalnych. Większość wiórów, podobnie jak pozostałych wyrobów krzemiennych wiązanych z tą kulturą, wykonana została na jurajskim krzemieniu barwy brązowej (303 egz.). Do produkcji pozostałej części wykorzystano krzemień szaro-brązowy (7 egz.) oraz lokalny jurajski krzemień narzutowy (1 egz.). Dodatkowo 21 egz. wiórów zostało przepalonych lub silnie zgrzanych, co uniemożliwiło ustalenie rodzaju surowca, na jakim zostały one wykonane. Prawie połowa wiórów nie nosi na stronie górnej żadnych pierwotnych powierzchni naturalnych (164 egz.). Stosunkowo licznie występują okazy pokryte w całości lub większej części powierzchnią korową lub pierwotną powierzchnią termiczną (67 egz.). Powierzchnia naturalna najczęściej występuje na bokach wiórów (116 egz.), rzadziej wierzchołkach (32 egz.), czy piętkach (4 egz.), co związane jest z rozszerzaniem się odłupni na niezaprawione boki rdzenia. Zdecydowana większość wiórów pochodzi z eksploatacji rdzeni jednopiętrowych (271 egz.). Znacznie mniej liczne są okazy noszące na stronie górnej ślady negatywów dwukierunkowych (13 egz.), czy poprzecznych (12 egz.). Wśród wiórów stwierdzono również obecność 9 zatępców, w tym 6 okazów wtórnych. Piętki wiórów najczęściej uformowane są pojedynczym uderzeniem (134 egz.), znacznie rzadziej przyjmują formę piętki kątowej (20 egz.) czy tez uformowanej wieloma uderzeniami (20 egz.). W przypadku prawie 60% piętek (115 egz.) obserwujemy występowanie tzw. wargi, co świadczy o starannie prowadzonej eksploatacji za pomocą miękkiego tłuczka oraz pośrednika. W materiale tym wydzielono 14 egzemplarzy wiórów noszących na krawędziach drobny retusz użytkowy oraz 5 egzemplarzy wiórów (1 cały, 4 fragmenty) posiadających wyświecenie żniwne. Średnie wymiary całych wiórów, uzyskiwanych w procesie technologicznym, wynoszą 43 x 16 x 5 mm. Są to więc okazy nieduże, smukłe. W opisywanym materiale rzadkością są egzemplarze, których długość przekracza 65 mm znaleziono tylko 10 takich okazów, co stanowi zaledwie 3% wszystkich wiórów. Rozmiary największego wióra odkrytego w obiekcie kultury malickiej wynoszą 89 x 14 x 7 mm. W materiale związanym z osadnictwem kultury malickiej opisano 185 egz. drobnych łusek oraz okruchów krzemienia noszące ślady odbić. Najczęściej są to wyroby wykonane z brązowego krzemienia jurajskiego (151 egz.). Jedynie pojedyncze okazy wykonane są z innego surowca a dodatkowo 26 egz. to fragmenty przepalone, odnośnie których nie jest możliwe określenie surowca, na jakim zostały wykonane. Narzędzia (35 egz.) stanowią nieco ponad 3% całego inwentarza. Wśród nich można wydzielić 12 egz. drapaczy, 6 egz. półtylczaków, 2 trapezy, 1 egz. przekłuwacza oraz fragment uszkodzonego przekłuwacza/ wiertnika, 4 egz. wiórów retuszowanych, 7 egz. odłupków retuszowanych oraz 1 fragment narzędzia nieokreślonego typu. Dodatkowo do kategorii tej zaliczono pojedynczy egzemplarz siekiery kamiennej wykonanej z amibolitu (?). Do produkcji narzędzi wykorzystywano krzemień jurajski brązowy (31 egz.) oraz szaro-brązowy (1 egz. wiór retuszowany). Dodatkowo 2 okazy narzędzi zostały silnie zgrzane, co uniemożliwiło określenie surowca, jakiego użyto do ich produkcji. Drapacze (12 egz.) to egzemplarze utworzone w przeważającej części na wiórach (tabl. 6: 1 11). Tylko dwa egzemplarze powstały na odłupkach. W pięciu przypadkach do produkcji drapaczy wykorzystywano wióry pokryte w znacznym stopniu lub nawet w całości powierzchnią naturalną (korową lub pierwotną termiczną). Większość to okazy całe (7 egz.), drobne, których długość nie przekraczała 5 cm, najmniejszy okaz posiada rozmiary 27 x 14 x 4mm. Półtylczaki (6 egz.) to okazy zdwojone (3 egz.), jak również egzemplarze pojedyncze ukośne (2 egz.) i proste (1 egz.), (tabl. VI: 14, 15, VII: 1 4). Na większości z nich (5 egz.) obserwujemy wyświecenie żniwne. Wszystkie wykonane zostały na wiórach o prostym przekroju, prawie zawsze pozbawionych pierwotnych 355

6 JAROSŁAW WILCZYńSKI powierzchni naturalnych (tylko na 1 egz. widoczna jest powierzchnia termiczna). Narzędzia te (obok pojedynczych wiórów, na których występują wyświecenia żniwne) pełniły funkcje wkładek sierpowych. Trapezy (2 egz.) to okazy bardzo krótkie, krępe, których długość nie przekracza 2 cm (tabl. VI: 12, 13). Parametry te wskazują, że narzędzia te nie pracowały jako wkładki sierpowe, lecz były elementami ostrzy broni miotanej zapewne strzał. Brak na nich również wyświeceń czy też retuszu użytkowego. Jeden z tych egzemplarzy uformowany jest za pomocą retuszu wykonanego na stronę górną. W materiale tym opisano pojedynczy egzemplarz przekłuwacza oraz okaz uszkodzonego przekłuwacza/ wiertnika oba narzędzia wykonane na wiórach. Wióry retuszowane (4 egz.) to okazy wykonane na półsurowcu nieprzekraczającym 5 cm długości (tabl. VII: 5). Przeważają wióry wykonane na jurajskim krzemieniu barwy brązowej. Tylko 1 egzemplarz wykonany został z krzemienia szaro-brązowego. Retusz obserwowany na opisanych narzędziach jest najczęściej półstromy lub zębaty. Odłupki retuszowane (7 egz.) wykonane zostały na masywnym półsurowcu, często noszącym na stronie górnej ślady kory lub pierwotnej powierzchni naturalnej (tabl. VII: 6 8, 10). Narzędzia te to okazy masywne, długość większości z nich przekracza 5 cm. Najczęściej na narzędziach tych występuje retusz zębaty (5 egz.), rzadziej płaski lub stromy. Jako narzędzia doraźne, były zazwyczaj wykorzystywane do przypadkowych czynności, niewymagających specjalnego przygotowania i czasu. Dodatkowo w materiale tym wydzielono pojedynczy fragment narzędzia nieokreślonego typu. Pojedynczy egzemplarz siekiery odkryty w obiekcie 3061, wykonany został z amibolitu (?) (tabl. VII: 9). Jest to niewielki egzemplarz zachowany we fragmencie, bardzo płaski i jednocześnie szeroki, o wymiarach 60 x 49 x 11 mm. W opisanym materiale wydzielono ponadto 4 fragmenty kamieni żarnowych wykonanych z piaskowca kwarcytowego, 6 tłuczków krzemiennych (4 wykonane z krzemienia brązowego, 1 z krzemienia szarobrązowego oraz 1 z lokalnego jurajskiego krzemienia narzutowego) oraz 2 odłupki kamienne (w tym 1 pochodzący z siekiery, wykonany z amibolitu). Dodatkowo w wypełniskach obiektów 1493, 2387, 2960 oraz 5102 odkryto 8 kamieni pominiętych w przedstawionej analizie. Porównanie uzyskanych wyników badań z podobnymi materiałami z innych stanowisk kultury malickiej napotyka na pewne trudności. Związane są one przede wszystkim z niewielką ilością tego typu zabytków pochodzących z południowej Polski. Znane obecnie inwentarze malickie składają się najczęściej z pojedynczych okazów rdzeni oraz narzędzi (Aksamit T., 1971; Czekaj-Zastawny, Milisauskas 1997; Kaczanowska, Kozłowski 1971; Kadrow 1990), rzadziej są to liczniejsze zespoły (Cabalska 1964). Sytuację tą poprawiły badania prowadzone na stanowiskach położonych na trasie budowy autostrady A 4 w okolicach Targowiska. Jednak uzyskane materiały są dopiero opracowywane i na wyniki tych analiz trzeba jeszcze poczekać (Czekaj-Zastawny et al. 2004; Czerniak et al. 2005; Górski et al. 2005). Wspomnieć można, iż występujący w opisywanym inwentarzu rdzeń obsydianowy dobrze odpowiada podobnym okazom, jakie odnalezione zostały na stanowisku Targowisko 11 (Wilczyński 2010). 4. Materiał kamienny grupy pleszowsko-modlnickiej kręgu lendzielsko-polgarskiego Z grupą pleszowsko-modlnicką związany jest jedynie pojedynczy dystalny fragment odłupka oraz łuska. Materiały te pochodzą odpowiednio z obiektu 781 oraz 2202 (por. Grabowska, Zastawny 2011b: tabela 1). 5. Materiał kamienny grupy wyciąsko-złotnickiej kręgu lendzielsko-polgarskiego Zabytkowy materiał kamienny wiązany z osadnictwem grupy wyciąsko-złotnickiej pochodzi z 6 obiektów: 54, 2237, 2254, 2637, 4070 oraz 4071 (tabela 3; por. Grabowska, Zastawny 2011b: tabela 2). Spośród obiektów tych tylko obiekt 4071 dostarczył znacznej ilości materiału, pozostałe jamy zawierały pojedyncze wyroby. Na materiał ten składa się łącznie 227 wyrobów, wśród których wydzielić można pojedynczy rdzeń oraz 1 fragment termiczny rdzenia, 86 odłupków, 67 wiórów, 9 narzędzi retuszowanych i rylczak, 61 łusek oraz okruchów noszących ślady negatywów, oraz pojedynczy tłuczek krzemienny. 356

7 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 Większość zabytków kamiennych wykonana jest z krzemienia jurajskiego (163 egz.), z czego 89 egz. wykonano z jego brązowej odmiany (tabela 4). Do produkcji pozostałych wyrobów użyto krzemienia szaro-brązowego (49 egz.) oraz lokalnego jurajskiego narzutowego (25 egz.). Należy podkreślić, że udział tych dwóch surowców znacznie wzrasta w porównaniu z poprzednio omówionym inwentarzem kultury malickiej oraz występującą na tym stanowisku kulturą ceramiki wstęgowej rytej. W inwentarzu znaczny udział mają również zabytki przepalone lub silnie zgrzane 61 egz., co stanowi prawie 40%. Wśród surowców importowanych należy wymienić 3 wyroby wykonane z obsydianu 2 wióry oraz pojedynczy odłupek (tabl. VIII: 7 9). Wśród form rdzeniowych wystąpił pojedynczy rdzeń utworzony na kulistej konkrecji jurajskiego krzemienia szaro-brązowego. Jest to okaz jednopiętowy wiórowo-odłupkowy o szerokiej półdookolnej odłupni oraz pięcie przygotowanej wieloma uderzeniami. Na rdzeniu brak widocznych śladów zaprawy, ale liczne egzemplarze zatępców oraz podtępców (często wykorzystywanych jako półsurowiec do produkcji narzędzi) wskazują, że w trakcie obróbki starannie przygotowywano przyszłą odłupnię. Dodatkowo w materiale tym opisano pojedynczy fragment termiczny rdzenia. Odłupki (84 egz.) stanowią najliczniejsza grupę w tym inwentarzu. Do ich produkcji wykorzystywano jurajski krzemień barwy brązowej (34 egz.), krzemień szaro-brązowy (20 egz.), krzemień jurajski narzutowy (10 egz.) oraz obsydian (1 egz.). Wśród odłupków wydzielono 62 okazy całe, 4 części proksymalne oraz 18 części dystalnych. Większość odłupków nosi na stronie górnej ślady pierwotnych powierzchni naturalnych (53 egz.). Spośród nich 20 okazów pokrytych jest taką powierzchnią w większości. W materiale tym przewagę stanowią odłupki ze śladami negatywów zgodnych z osią odbicia (54 egz.), znacznie mniej liczne są odłupki o negatywach poprzecznych (14 egz.). Piętka najczęściej uformowana jest za pomocą pojedynczego uderzenia (40 egz.), bardzo rzadko jest surowa (7 egz.), czy uformowana wieloma uderzeniami (4 egz.). Licznie w tym materiale reprezentowane są wióry (69 egz.), które stanowią 30% całego inwentarza, a aż 41% jeśli pominiemy łuski oraz okruchy (dla porównania w przypadku materiałów malickich jest to 37%). Udział tego typu półsurowca w inwentarzu grupy wyciąsko złotnickiej jest więc najwyższy spośród wszystkich jednostek kulturowych obecnych na omawianym stanowisku. Dominują wióry wykonane z krzemienia brązowego (29 egz.), rzadziej krzemienia szaro-brązowego (18 egz.). Tylko 2 okazy wykonane zostały z krzemienia jurajskiego narzutowego. Dodatkowo, co warto podkreślić, w inwentarzu tym występują 2 drobne wióry wykonane z obsydianu. Znaczna część wiórów jest przepalona lub silnie zgrzana (18 egz.). Wióry to głównie egzemplarze zachowane fragmentarycznie. Wśród nich wydzielono 23 egz. całe, 15 części proksymalnych, 9 części środkowych oraz 22 części dystalne. Znaczna większość wiórów pozbawiona jest jakichkolwiek śladów pierwotnych powierzchni naturalnych (39 egz.). Wióry pokryte w znacznej części taką powierzchnią stanowią niewielki udział (6 egz.). Kora najczęściej obecna jest na bokach wiórów (20 egz.), rzadziej na wierzchołku (7 egz.). Zdecydowana większość wiórów pochodzi z eksploatacji rdzeni jednopiętowych (53 egz.). Stosunkowo liczne są zatępce (8 egz.), w tym okazy wtórne (4 egz.). Piętka wiórów uformowana jest na ogół pojedynczym uderzeniem (29 egz.). Na 16 okazach w części piętkowej obserwujemy ślady tzw. wargi. Dodatkowo, pojedynczy wiór pozbawiony retuszu intencjonalnego posiada ślady wyświecenia żniwnego. Należy zauważyć, że obecne w materiałach tej jednostki kulturowej wióry należą do okazów znacznych rozmiarów. Średnie wymiary całych egzemplarzy wynoszą 72 x 27 x 9 mm, a aż 28 egz. (w tym również fragmentów) jest dłuższa niż 65 mm, co stanowi 40% wszystkich wiórów obecnych w tym inwentarzu. Jest to zarazem największy taki wskaźnik uzyskany dla materiałów opisanych z tego stanowiska. Wiór o maksymalnych rozmiarach, wynoszących 118 x 35 x 9 mm, jest jednocześnie największym znanym okazem wióra pochodzącym z modlnickiego stanowiska (jest większy od okazów znanych z materiałów kultury pucharów lejkowatych, z wyjątkiem sierpca, wykonanego z krzemienia naddniestrzańskiego, będącego bezsprzecznie importem). Podkreślić należy również występowanie w tym materiale drobnych wiórów wykonanych z obsydianu, mogących świadczyć o kontaktach przedstawicieli tej jednostki kulturowej z terenami zakarpackimi. W materiale tym znajduje się 61 egz. łusek oraz okruchów noszących ślady negatywów. Znaczna część tego typu zabytków wykonana jest z krzemienia brązowego (23 egz.), rzadziej wykonane są one z lokalnego 357

8 JAROSŁAW WILCZYńSKI narzutowego krzemienia jurajskiego (12 egz.). Okazy przepalone oraz mocno zagrzane stanowią znaczny odsetek (22 egz.). Wśród narzędzi wystąpiły 3 okazy drapaczy oraz 6 egz. rylców (tabl. VIII:1 6, 10, 11). Dodatkowo opisano pojedynczy okaz rylczaka (w składance z rylcem). Do produkcji narzędzi wykorzystano jurajski krzemień brązowy (2 egz.) oraz szaro-brązowy (5 egz.). W przypadku 2 mocno zgrzanych oraz przepalonych okazów ustalenie surowca, na jakim zostały one wykonane nie było możliwe. Drapacze to okazy wykonane na wiórach (2 egz.) oraz odłupku (1 egz.). Wydzielono pojedynczy okaz wysokiego drapacza lekko pyskowatego z retuszem drapiska zachodzącym na boki wióra, drapacz prosty wykonany na bezkorowym regularnym wiórze o trapezowatym przekroju oraz egzemplarz zaczątkowy wykonany na odłupku korowym (tabl. VIII: 1 3). Rylce tworzą zwarty zespół, bardzo jednolity morfologicznie (tabl. VIII: 4 6, 10, 11). Wszystkie wykonane zostały na masywnych, szerokich wiórach, których szerokość najczęściej przekracza 3 cm. W 3 przypadkach do ich produkcji wykorzystano podtępce. Spośród rylców wymienić można dwa rylce łamańce (oba egz. boczne), pojedynczy rylec klinowaty zwielokrotniony, rylec węgłowy płaski, pojedynczy okaz rylca jedynaka płaskiego (z odbiciem na stronę dolną) oraz kombinację rylca łamańca z uszkodzonym rylcem nieokreślonego typu. Dodatkowo w materiałach łączonych z tą jednostką kulturową opisano pojedynczy tłuczek wykonany z krzemienia jurajskiego narzutowego. W wypełnisku obiektu 4070 odkryto również 2 otoczaki kamienne, nie ujęte w przedstawionej analizie. Materiał tej jednostki kulturowej tworzy bardzo zwarty zespół, różniący się od pozostałych inwentarzy pochodzących z tego stanowiska. Inwentarz ten ma wyraźne cechy przemysłu makrowiórowego, w którym znaczny udział mają poprawne, regularne wióry, często znacznych rozmiarów, co jest charakterystyczne dla pokrewnych jednostek kulturowych rozwijających się w okresie wczesnego eneolitu południowej Polski (Balcer 1983: 115). Również narzędzia tworzą charakterystyczny zespół, w którym występują jedynie drapacze oraz liczniejsze od nich rylce. Zjawisko występowania licznych rylców w materiałach tej fazy związane jest z pojawieniem się tzw. prądu z rylcami (sformułowanie zaczerpnięte od M. Kaczanowskiej) i obserwowane jest również na innych stanowiskach grupy wyciąsko-złotnickiej, np. Nowej Hucie-Wyciążu st. 5 (Kozłowski 1968: 80). Odkryte tu materiały krzemienne mają pokrój makrolityczny, co odróżnia je od innych inwentarzy osadowych odkrytych m.in. w Nowej Hucie-Pleszowie (Kozłowski 1969: 47), czy Podłężu (Nowak et al. 2007: 457), a zbliża z kolei do materiałów uzyskanych z badań prowadzonych na cmentarzysku w Nowej Hucie-Wyciążu (Kozłowski 1971: 75). Jest wielce prawdopodobne że odkryty tutaj interesujący zespół krzemienny (zwłaszcza inwentarz narzędziowy) jest wynikiem specjalistycznej działalności podejmowanej na terenie osady, związanej być może z obróbką twardych materiałów, do czego najczęściej wykorzystywano narzędzia w typie rylców (Korobkowa 1999: 68). Przypuszczenie to potwierdzić mogłaby jedynie analiza traseologiczna tego materiału. 6. Materiał kamienny wiązany ogólnie z osadnictwem kręgu lendzielsko-polgarskiego Dodatkowo w analizowanym materiale opisano 10 zabytków występujących w obiekcie nr 2259, datowanym ogólnie na fazę osadnictwa społeczności kręgu lędzielsko-polgarskiego (tabela 5; por. Grabowska, Zastawny 2011b: tabela 3). Wymienić tu można 2 odłupki, 5 wiórów, 2 łuski/odruchy oraz pojedynczy przepalony fragment szlifowanego (?), nieokreślonego narzędzia krzemiennego. Brak ściślejszych chronologicznych ustaleń dla tego materiału oraz dodatkowo jego mała ilość sprawia, że inwentarz ten nie jest przedmiotem dalszych, bardziej szczegółowych studiów. 7. Materiał kamienny zespołów typu Modlnica (z ceramiką ściegu bruzdowego Furchenstichkeramik) Obiekty zespołów typu Modlnica dostarczyły zaledwie 40 wyrobów kamiennych pochodzących z 4 obiektów (tabela 6; por. Zastawny, Grabowska 2011: tabela 1). W tej liczbie wystąpiło 5 form rdzeniowych, 13 odłupków, 17 wiórów, 2 łuski/okruchy, 3 narzędzia retuszowane oraz pojedynczy kamienny retuszer. 358

9 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 Do produkcji większości zabytków kamiennych użyto krzemienia jurajskiego (32 egz.). Z tej liczby 15 okazów wykonano z krzemienia brązowego, 11 z krzemienia szaro-brązowego oraz 6 z lokalnego krzemienia jurajskiego narzutowego (tabela 7). Wśród form rdzeniowych (5 egz.) wyróżniono 1 fragment termiczny rdzenia, pojedynczy okaz rdzenia jedopiętowego wiórowo-odłupkowego oraz 3 egzemplarze rdzeni o zmienionej orientacji (2 odłupkowych i 1 wiórowego). Zostały one wykonane z krzemienia jurajskiego brązowego (4 egz.) oraz krzemienia szarobrązowego (1 egz.). Większość rdzeni pochodzi z zaawansowanej fazy eksploatacji (3 egz.), pojedynczy okaz to rdzeń szczątkowy. Jedyny rdzeń jednopiętowy to egzemplarz wykonany na kolistej konkrecji krzemienia, o surowej pięcie i odłupni usytuowanej na szerszym boku surowiaka. Odłupki (13 egz.) wykonane zostały z krzemienia brązowego (3 egz.), szaro-brązowego (3 egz.) oraz lokalnego krzemienia narzutowego (4 egz.). Dodatkowo 3 egz. zostały przepalone. Wśród odłupków dominują okazy całe (12 egz.), często pozbawione pierwotnych powierzchni naturalnych (7 egz.). Najczęściej negatywy na stronie górnej są zgodne z osią odbicia (8 egz.), rzadziej poprzeczne (4 egz.). Piętka najczęściej uformowana jest pojedynczym odbiciem (8 egz.). Wióry (16 egz.) stanowią najliczniejszą grupę w tym inwentarzu, co wynikać może jednak z niewielkiego zbioru, jakim dysponujemy, a niekoniecznie związane jest z rodzajem działalności podejmowanej na terenie osady. Większość wiórów wykonana jest z krzemienia brązowego (6 egz.) oraz szaro-brązowego (6 egz.). Wśród wiórów znajduje się 5 egzemplarzy całych, 7 części proksymalnych, 1 część środkowa oraz 3 części dystalne. Zdecydowana większość wiórów pozbawiona jest pierwotnych powierzchni korowych (11 egz.) i pochodzi z eksploatacji rdzeni jednopiętowych (12 egz.). Piętka wiórów najczęściej uformowana jest za pomocą pojedynczego uderzenia (8 egz.). Wióry uzyskiwane w procesie obróbki są znacznych rozmiarów, szerokie; średnie wymiary całych egzemplarzy wynoszą 71 x 26 x 8 mm. W materiale tym wydzielono 2 egzemplarze przepalonych okruchów krzemiennych, noszących ślady negatywów. Wśród narzędzi wydzielono pojedynczy okaz półtylczaka ukośnego, noszącego ślady wyświecenia żniwnego (tabl. VIII: 12), fragment wióra retuszowanego na boku drobnym retuszem półstromym oraz odłupka retuszowanego retuszem półstromym. Okazy te wykonane zostały z krzemienia brązowego (2 egz.) oraz szaro-brązowego (1 egz.). W materiale łączonym z zespołami typu Modlnica odkryto również pojedynczy retuszer z piaskowca kwarcytowego. Dodatkowo w wypełnisku obiektu 1601 oraz 4435 odkryto 3 fragmenty kamieni granitowych nie ujętych w przedstawionej analizie. Niestety, tak niewielka ilość odkrytych materiałów kamiennych nie pozwala na formułowanie szerszych wniosków na temat techniki obróbki oraz sposobów wykorzystywania surowca kamiennego. Można tylko stwierdzić, że wióry uzyskiwane w procesie technologicznym są duże, masywne, co jest charakterystyczne dla jednostek kulturowych eneolitu. Do charakterystyki tej nie pasuje obecny w tym materiale okaz półtylczaka wykonany na drobny wiórku, stąd też można przypuszczać, że stanowi on obcą domieszkę. Również surowiec krzemienny, występujący w tych materiałach, jest zbliżony do materiałów grupy wyciąsko-złotnickiej. Pojawia się tu liczniej surowiec jurajski narzutowy oraz jurajski szaro-brązowy. 8. Materiał kamienny kultury pucharów lejkowatych Na materiał zabytkowy omawianej kultury składa się łącznie 400 zabytków. Wśród nich wyróżniono 29 form rdzeniowych, 202 odłupki, 45 wiórów, 58 łusek i okruchów ze śladami negatywów, 39 narzędzi retuszowanych (w tym siekiery oraz rylczaki), 15 łuszczni oraz 12 zabytków kamiennych (m.in. fragmentów kamieni żarnowych oraz tłuczków). Zabytki te pochodzą z obiektów, których przynależność chronologiczna do kultury pucharów lejkowatych nie budzi wątpliwości (tabela 8; por. Zastawny et al. 2011, tabela 1). W analizie tej pominięto materiały kamienne znajdujące się w jamie nr 2285, gdzie materiał krzemienny lub jego znaczna część wydaje się być domieszką materiału kultury ceramiki wstęgowej rytej, o czym świadczy (obok obecności tak datowanego materiału ceramicznego) występowanie znacznej ilości wyrobów wykonanych z krzemienia brązowego oraz obsydianu. Dodatkowo w wypełnisku ob. 705 natraiono na pojedynczy jednopiętowy rdzeń wiórowy, wiązany z osadnictwem kultur wczesnorol- 359

10 JAROSŁAW WILCZYńSKI niczych kultury ceramiki wstęgowej rytej lub malickiej (tabl. X: 2). Większość zabytków krzemiennych wykonana została na surowcu jurajskim (345 egz.) (tabela 9). Do produkcji wyrobów krzemiennych najczęściej używano jurajskiego krzemienia brązowego (138 egz.), rzadziej barwy szaro-brązowej (95 egz.), krzemienia kredowego odmiany K (59 egz.) oraz lokalnego narzutowego krzemienia jurajskiego (53 egz.). Jedynie 2 okazy narzędzi wykonane zostały z krzemienia naddniestrzańskiego (tabl. XII: 1, XIII: 1), 1 z narzutowego krzemienia kredowego oraz 1 rylczak z krzemienia świeciechowskiego. Niestety, tak niski udział surowców importowanych nie pozwala nam nawiązać do wcześniejszych ustaleń chronologicznych kultury pucharów lejkowatych poczynionych dla tego typu wyrobów (Kruk, Milisauskas 1999, 154). Natomiast stwierdzić możemy, iż niska frekwencja krzemienia świeciechowskiego wskazuje na późniejszą fazę tego osadnictwa (Balcer 1976). Krzemień kredowy K wykorzystywany był do produkcji siekier czworościennych przykład takiego wyrobu pochodzi z obiektu o nieokreślonej chronologii nr 9505, znajdującego się poza terenem badanej osady kultury pucharów lejkowatych. Dodatkowo w materiale tym wystąpiło 39 zabytków przepalonych, w przypadku których określenie surowca nie było możliwe. W materiale łączonym z omawianą kulturą wydzielono 29 okazów form rdzeniowych (tabl. IX, X: 1, 4). W tej liczbie zawierają się: naturalna konkrecja oraz 2 fragmenty termiczne rdzeni (pominięte w dalszej analizie), formy z pojedynczymi odbiciami (3 egz.) oraz rdzenie (24 egz.). Formy rdzeniowe stanowią znaczący odsetek inwentarza, prawie 8%, co jest najwyższym wskaźnikiem w porównaniu z materiałami pozostałych jednostek kulturowych występujących na tym stanowisku. Świadczy to o intensywnie prowadzonej na terenie osady działalności związanej z eksploatacją lokalnych surowców krzemiennych, mającej jednak charakter przydomowy, nie zaś wyspecjalizowanej pracowni. Najczęściej do produkcji rdzeni wykorzystywany był jurajski krzemień brązowy (13 egz.) lub szaro-brązowy (9 egz.), rzadziej lokalny narzutowy krzemień jurajski (4 egz.). Podkreślić należy brak wśród rdzeni okazów wykonanych z krzemienia kredowego odmiany K. Dodatkowo 3 okazy rdzeni zostały silnie zgrzane lub przepalone co uniemożliwiło określenie surowca, z jakiego zostały wykonane. Wśród rdzeni (23 egz.) dominują okazy jednopiętowe (14 egzemplarzy), rzadsze są rdzenie o zmienionej orientacji (8 egz.) oraz podkrążkowate (1 egz.). W większości są to egzemplarze odłupkowe (15 egz.), rzadziej wiórowe (6 egz.). Nielicznie reprezentowane są również okazy wiórowo-odłupkowe (2 egz.). Większość rdzeni zaczątkowych utworzona została na okruchach termicznych. Trudno jednak ustalić, jaki półsurowiec wykorzystywany był w przypadku opisywanych form szczątkowych lub mocno wyeksploatowanych rdzeni, które przeważają w tym materiale. Z fazy zaczątkowej eksploatacji pochodzą 4 rdzenie, wszystkie to okazy jednopiętowe: 1 wiórowy, 2 odłupkowe oraz 1 wiórowo-odłupkowy. Wśród nich występuje tylko pojedynczy egzemplarz dochodzący do 10 cm, pozostałe to okazy, których rozmiary nie przekraczają 6 cm! Może to świadczyć o tym, że mieszkańcy tej osady albo nie znali lokalizacji lepszych złóż krzemienia występujących w okolicy stanowiska, albo preferowali taki właśnie sposób zaopatrywania się w surowiec. Z fazy zaawansowanej eksploatacji pochodzi 12 rdzeni. Wśród nich 4 egz. to okazy jednopiętowe (2 wiórowe, 1 odłupkowy oraz 1 wiórowo-odłupkowy), aż 7 egzemplarzy o zmienionej orientacji (1 wiórowy oraz 6 wiórowo-odłupkowych) oraz pojedynczy egzemplarz rdzenia podkrążkowatego odłupkowego. Wśród rdzeni tych znajduje się pojedynczy okaz rdzenia jednopiętowego wiórowego o półdookolnej odłupni, służący do pozyskiwania regularnego surowca wiórwego (tabl. IX: 1). Jest to jedyny przykład rdzenia makrolitycznego pochodzącego z tego stanowiska. Materiały te w sposób zasadniczy odbiegają więc od innych inwentarzy małopolskiego przemysłu krzemiennego kultury pucharów lejkowatych, między innymi od tych odkrytych na osadzie w Ćmielowie Gawrońcu (Balcer 1983, 135; Balcer 2002, 54). Rdzenie szczątkowe to głównie formy jednopiętowe wiórowe (2 egz.) i odłupkowe (4 egz.) oraz pojedynczy okaz rdzenia odłupkowego o zmienionej orientacji. Wśród rdzeni odkrytych w inwentarzu krzemiennym kultury pucharów lejkowatych przeważają rdzenie jednopiętrowe. Większość tych okazów posiada piętę zaprawioną serią odbić (6 egz.) lub pojedynczym uderzeniem (5 egz.). Rzadko piętę tworzy powierzchnia naturalna (3 egz.) w 1 przypadku powierzchnia taka występuje na egzemplarzu rdzenia szczątkowego. Ślady zaprawy widoczne są jedynie na 3 okazach 360

11 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 rdzeni. Występują one w postaci zatępiska jednostronnego na wierzchołku oraz w przypadku dwóch rdzeni dwustronnego zatępiska tyłu rdzenia. Słabo czytelna w tym materiale jest faza związana z zaprawą rdzeni, co może być spowodowane znacznym stopniem zaawansowania eksploatacji. Z drugiej jednak strony należy zauważyć, że wśród okazów zaczątkowych ślady takiej zaprawy nie są obserwowane. Może to wynikać z faktu, iż jedynie cześć rdzeni poddawana była zabiegom związanym ze starannym przygotowaniem rdzenia do eksploatacji. W trakcie eksploatacji rdzeni jednopiętrowych odłupnia bardzo szybko rozszerza się na boki rdzenia, obejmując znaczną jego powierzchnię, co jest wyraźnie widoczne w odsetku rdzeni o dookolnej odłupni (5 egz.) oraz odłupni półdookolnej (5 egz.). Rdzenie jednopiętowe, których obróbka polega na eksploatowaniu węższej krawędzi rdzenia (4 egz.) to często okazy służące do uzyskiwania odłupków (1 egz. odłupkowy oraz 2 egz. wiórowo-odłupkowe). W podobnym celu wykorzystywane były rdzenie z odłupnią dookolną, choć w tym wypadku zaznaczyć należy, iż są to w głównej mierze egzemplarze szczątkowe. Na podstawie analizy rdzeni stwierdzić należy, że celem prowadzonej na stanowisku eksploatacji była produkcja zarówno wiórów jak i odłupków. Świadczą o tym egzemplarze narzędzi wykonanych na takim właśnie półsurowcu, jak również okazy samych rdzeni, które na swoich odłupniach posiadają zarówno ślady eksploatacji wiórowej jak również odłupkowej. Aby uzyskać półsurowiec wiórowy stosowano metodę naciskową lub używano miękkiego tłuczka (co dodatkowo potwierdza obecność wargi na wiórach). Znaczący udział wśród rdzeni mają okazy o zmienionej orientacji oraz ogólnie egzemplarze odłupkowe. Może to świadczyć o tym, że część rdzeni, zwłaszcza tych wykonanych z surowca gorszej jakości, eksploatowana była ad hoc, bez przygotowania, w celu zaspokojenia doraźnych potrzeb mieszkańców osady. Produkcja taka nie wymagała specjalnych umiejętności (jakich wymaga np. eksploatacja techniką naciskową) i mogła służyć głównie uzupełnianiu doraźnych braków narzędziowych/surowcowych, co było szczególnie łatwe w tym rejonie, obitującym w materiał krzemienny. Przypuszczenie to zdaje się potwierdzać również sposób zaprawy niektórych rdzeni oraz zupełny brak takiego przygotowania w przypadku okruchów konkrecji gorszej jakości, jak również bardzo mała frekwencja wiórów w tym inwentarzu, stanowiących nieco ponad 10%. Pamiętać jednak musimy że na tak niski udział tego rodzaju wyrobów wpływ miało także wynoszenie poza obręb osady doborowych wiórów, produkowanych na jej terenie. Najliczniejszą grupę w analizowanym inwentarzu stanowią odłupki (202 egz.). Są one najczęściej wykonane z jurajskiego krzemienia barwy brązowej (79 egz.), rzadziej z krzemienia barwy szaro-brązowej (48 egz.), czy z krzemienia kredowego odmiany K (46 egz.). Wśród odłupków odkryto 140 egz. całych, 28 części proksymalnych, 4 części środkowe oraz 29 części dystalnych. Większość odłupków nosi na stronie górnej ślady powierzchni naturalnej: korowej lub termicznej (120 egz.), ale jedynie 10 okazów pokrytych jest taką powierzchnią w całości lub w większej części. Stosunkowo wysoki odsetek stanowią odłupki bezkorowe (77 egz. stanowiących ponad 40% ogółu). Świadczy to o tym, że odłupki nie pochodzą jedynie z fazy zaprawy lub naprawy rdzeni, ale są efektem zamierzonej eksploatacji. Prawie połowa odłupków nosi na stronie górnej ślady negatywów jednokierunkowych zgodnych z osią odbicia odłupka (97 egz.). Stosunkowo liczne są również odłupki o negatywach poprzecznych do osi odbicia (58 egz.). Nielicznie reprezentowane są egzemplarze o negatywach dwukierunkowych oraz zatępce odłupkowe (te stanowią najprawdopodobniej odpady z produkcji siekier czworościennych). Piętka odłupków najczęściej uformowana jest pojedynczym uderzeniem (88 egz.), rzadziej wieloma uderzeniami (19 egz.). Piętka pokryta powierzchnią naturalną występuje w przypadku około 15% okazów (26 egz.), jeszcze rzadziej obserwujemy piętkę punktową czy krawędziową (22 egz.). Wióry (45 egz.) stanowią niewiele ponad 10% całości inwentarza, co jest wartością bardzo niską. Wśród nich odnaleziono 7 egzemplarzy całych, 18 egz. części proksymalych, 18 egz. części środkowych oraz 12 egz. części dystalnych. Przeważają wióry wykonane na jurajskim krzemieniu barwy brązowej (18 egz.) oraz krzemieniu szaro-brązowym (14 egz.). Większość wiórów nie nosi na stronie górnej żadnych pierwotnych powierzchni naturalnych (26 egz.), ale licznie reprezentowane są także okazy pokryte w całości lub w większej części taką powierzchnią (10 egz.). Zdecydowana większość wiórów pochodzi z eksploatacji rdzeni jednopiętrowych (31 egz.). Zaledwie 2 wióry noszą na stronie górnej ślady negatywów dwukierunkowych, w 1 przypadku poprzecznych. Dodatkowo odkryto 6 egz. zastępców wiórowych oraz 2 podtępce, 361

12 JAROSŁAW WILCZYńSKI które świadczą o istnieniu zaprawy obłupniowej poprzedzającej właściwą eksploatację, jaka była stosowana w przypadku części rdzeni. Piętki wiórów najczęściej noszą ślady pojedynczego uderzenia (18 egz.), w przypadku 45% piętek (10 egz.) obserwujemy występowanie tzw. wargi. Średnie wymiary całych wiórów wynoszą 60 x 22 x 6 mm, a więc są to okazy krępe. W materiale tym odkryto 5 egzemplarzy wiórów, których długość przekracza 65 mm, stanowią one ponad 12% wszystkich wiórów. Rozmiary największego odkrytego wióra łączonego z tą jednostką kulturową wynoszą zaledwie 91 x 38 x 11 mm. Na małopolskich stanowiskach kultury pucharów lejkowatych większość tego typu wiórów można byłoby zaliczyć do kategorii odpadków powstałych w trakcie produkcji wiórów makrolitycznych (Balcer 2002). Jednak brak w tym materiale makrolitycznego półsurowca wiórowego oraz niewielki udział rdzeni wykorzystywanych do ich produkcji pozwala przypuszczać, że celem prowadzonej eksploatacji był zarówno opisany powyżej półsurowiec wiórowy, jak również odłupkowy, wykorzystywany do produkcji przynajmniej części narzędzi (np. drapaczy). W inwentarzu kultury pucharów lejkowatych wydzielono 57 egz. drobnych łusek oraz okruchów krzemienia noszących ślady odbić. Najczęściej są to wyroby wykonane z lokalnego narzutowego krzemienia jurajskiego (22 egz.). Ponad 1/5 okazów (15 egz.) to fragmenty przepalone, w wypadku których nie jest możliwe określenie surowca, na jakim zostały one wykonane. W materiale kultury pucharów lejkowatych znajduje się aż 15 egz. łuszczni, w tym 1 fragment (tabl. X: 3, 5 8). Okazy te wykonane zostały na jurajskim surowcu koloru szaro-brązowego (6 egz.), brązowego (4 egz.) oraz lokalnym jurajskim narzutowym (2 egz.). Dodatkowo wystąpiły 3 egzemplarze mocno zgrzane. Wśród łuszczni wydzielono pojedynczy okaz jednobiegunowy (jednostronny), 11 egz. łuszczni dwubiegunowych (3 egz. jednostronne, 8 egz. dwustronnych), 2 egz. trójbiegunowe (oba dwustronne) oraz pojedynczy fragment nieokreślonego łuszcznia dwustronnego. Często są to formy nieregularne lub owalne. Stopień ich wykorzystania często uniemożliwiał określenie półsurowca, z jakiego zostały wykonane. Wśród narzędzi retuszowanych (32 egz.) wydzielono 5 egz. drapaczy, 2 egz. rylców, 4 egz. półtylczaków, 1 egz. sierpca, 2 egz. przekłuwaczy, 5 egz. wiórów retuszowanych, 12 egz. odłupków oraz okruchów retuszowanych oraz 1 fragment półwyrobu (?) narzędzia rdzeniowatego. Dodatkowo do tej kategorii zaliczono 4 egzemplarze siekier oraz 3 rylczaki. Do produkcji narzędzi wykorzystywano głównie krzemień jurajski brązowy (15 egz.) oraz szaro-brązowy (11 egz.). Jedynie w kilku przypadkach wykorzystywano również lokalny jurajski krzemień narzutowy (2 egz.), krzemień kredowy narzutowy (1 egz.) oraz krzemień kredowy odmiany K (2 egz.). Należy również podkreślić obecność dwóch narzędzi (drapacza oraz sierpca) wykonanych z krzemienia naddniestrzańskiego. Dodatkowo wydzielono 1 narzędzie mocno zgrzane. Rylczaki wykonane zostały z krzemienia jurajskiego szarobrązowego, świeciechowskiego oraz surowca nieokreślonego (okaz przepalony). Do wyrobu siekier wykorzystano krzemień kredowy odmiany K, łupek oraz piaskowiec kwarcytowy. Drapacze (6 egz.) to okazy krótkie, wykonane częściej na odłupkach (4 egz.), aniżeli na wiórach (2 egz.), niekiedy są to egzemplarze nieforemne/nieregularne (tabl. XI:1 3, XII: 1). Interesujący jest okaz wykonany na wiórze o retuszowanych bokach ze śladami wyświecenia, będący przykładem reutylizacji sierpaka lub sierpca (tabl. XII: 1). W materiale tym odnaleziono dwa rylce. Pierwszy to egzemplarz rylca węgłowego bocznego zwielokrotnionego (tabl. XI: 4), drugi to rylec jedynak płaski ze śladami retuszu użytkowego. Oba wykonane są na wąskich wiórach, dodatkowo na jednym z nich występuje powierzchnia korowa. Półtylczaki (4 egz.) to najczęściej okazy proste (3 egz.), rzadziej ukośne (1 egz.). Wykonane zostały na smukłych wiórach bezkorowych, na dwóch obserwujemy silne wyświecenia żniwne (tabl. XI: 5, 6; XII: 2, 4). Na jednym z okazów obecny jest retusz półtylca i boku znoszący częściowo ślady wyświecenia, co świadczy o naprawie narzędzia (tabl. XI: 6). Dodatkowo w materiale tym odkryto ponad siedemnastocentymetrowy okaz sierpca wykonany z krzemienia naddniestrzańskiego (tabl. XIII: 1). Surowiec oraz parametry wióra, na jakim został on wykonany świadczą, iż przedmiot ten jest importem. W opisywanym materiale odkryto 2 okazy przekłuwaczy. Pierwszy wykonany został na odłupku, drugi na grubym choć wąskim wiórze korowym, pokrojem przypominającym rylczaka (tabl. XI: 7). Wióry retuszowane (4 egz.) to głównie narzędzia zachowane jako fragmenty, noszące na jednym z boków retusz półstromy, często lekko zębaty (tabl. 11:8 9, XII:3). 362

13 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 Odłupki retuszowane oraz fragmenty termiczne stanowią znaczny zbiór w tym inwentarzu (12 egz.) (tabl. XI: 10 11, XII: 6, 7). Do kategorii tej zaliczone zostały zarówno okazy odłupków noszących na bokach retusz intencjonalny, fragmenty okruchów termicznych, jak również pojedynczy okaz makrozgrzebła wykonany z uszkodzonego rdzenia. Dodatkowo do grupy narzędzi zaliczony został półwyrób nieokreślonego narzędzia rdzeniowatego wykonanego na konkrecji krzemienia brązowego. W inwentarzu kultury pucharów lejkowatych wyróżniono ponadto pojedynczy okaz siekiery w całości gładzonej, czworościennej, wykonanej z piaskowca kwarcytowego (tabl. XIII: 3), pojedynczy okaz nieregularnej, dwuściennej siekiery wykonanej z łupku (tabl. XIII: 2) oraz bliżej nieokreślony fragment siekiery/topora z czarnego kwarcytu. Do materiałów kultury pucharów lejkowatych zaliczono także odkryty poza terenem osady tej kultury (obiekt o nieokreślonej chronologii nr 9505) półwyrób siekiery czworościennej, wykonanej z krzemienia kredowego odmiany K (tabl. XII: 5). Dodatkowo w obiekcie 706 odkryto 46 odłupków powstałych przy produkcji siekier wykonanych z tego surowca. Jest to jednak nieliczny zespół i trudno zakwaliikować go jako pozostałości funkcjonującej pracowni. W opisanym inwentarzu nie występują również niedokończone półprodukty siekier ani ich fragmenty. Inwentarz narzędziowy nie jest liczny, ale mocno zróżnicowany. Na uwagę zasługują okazy wykonane z surowców sprowadzanych ze znacznej odległości, jak krzemień naddniestrzański, czy świeciechowski, należy jednak zaznaczyć, że ich udział w inwentarzu jest raczej marginalny. Ślady reutylizacji oraz naprawy widoczne na drapaczu oraz półtylczaku, świadczą o dłuższym wykorzystywaniu (uwaga ta odnosi się zwłaszcza do drapacza) pojedynczych narzędzi oraz ich przerabianiu. W jamach kultury pucharów lejkowatych odkryto zaledwie 12 zabytków kamiennych (niekrzemiennych). Wymienić tutaj należy 6 fragmentów kamieni żarnowych, dwa rozcieracze kwarcytowe oraz cztery tłuczki krzemienne. Większość kamieni żarnowych, rozcieraczy oraz tłuczków kamiennych wykonana została z piaskowca kwarcytowego. Należy tutaj również wspomnieć o 3 egzemplarzach siekier kamiennych odkrytych w tym materiale, a opisanych wcześniej. Dodatkowo w obiekcie 705 odkryto pojedynczy kamień kwarcytowy, nie ujęty w przedstawionej analizie. Technika obróbki krzemienia, jak również niska frekwencja surowców importowanych w omawianym materiale wskazuje na jego późną chronologię nawiązując do stanowiska w Bronocicach jego późnej, postpucharowej fazy (Kruk, Milisauskas 1981, 83). Obecne w inwentarzu odłupki nie są jednak związane jak ma to miejsce w Bronocicach z prowadzeniem na terenie osady intensywnej produkcji siekier, lecz eksploatacją lokalnego surowca krzemiennego w celu produkcji półsurowca na użytek mieszkańców osady. 9. Materiał kamienny kultury mierzanowickiej Do materiału związanego z osadnictwem kultury mierzanowickiej zaliczyć możemy łącznie 407 zabytków kamiennych odkrytych w 31 obiektach. Wśród zabytków tych wydzielono 24 formy rdzeniowe, 209 odłupków, 35 wiórów, 4 łuszcznie, 31 narzędzi retuszowanych (w tym 2 fragm. siekiery oraz topora kamiennego), 66 łusek i okruchów ze śladami negatywów oraz dodatkowo 38 innych zabytków kamiennych (m.in. fragmenty kamieni żarnowych, tłuczki, itp.). Większość materiału zabytkowego wystąpiła w obiektach znajdujących się w wydzielonym skupieniu I, związanym z osadnictwem fazy klasycznej kultury mierzanowickiej, ale z elementami fazy wczesnej (Górski 2011). Z obiektów tych pochodzi 311 wyrobów kamiennych (co stanowi prawie 80% wszystkich tego typu artefaktów), w tym 22 egz. narzędzi. W pozostałych strefach stanowiska znaleziono tylko pojedyncze zabytki kamienne, z których część odpowiada osadnictwu fazy pleszowskiej kultury mierzanowickiej, reszta, o bliżej nieustalonej chronologii, może być wiązana ogólnie z osadnictwem kultury mierzanowickiej łącznie 96 zabytków kamiennych. W opracowaniu tym zostały również uwzględnione materiały kultury mierzanowickiej odnajdywane jako wtórne domieszki w obiektach młodszych. Większość zabytków krzemiennych wykonana została na surowcu jurajskim (242 egz.), tylko pojedynczy egzemplarz wykonany jest z kredowego surowca narzutowego (tabela 11). Dodatkowo opisano 2 okazy, w przypadku których nie udało się określić rodzaju surowca użytego do ich produkcji. Wśród wyrobów wykonanych na surowcu jurajskim wydzielić możemy 105 egz. zabytków, do produkcji 363

14 JAROSŁAW WILCZYńSKI których użyto lokalnego surowca jurajskiego narzutowego, 99 egz. krzemienia barwy brązowej, 71 egz. krzemienia jurajskiego barwy szaro-brązowej oraz 50 egz. krzemienia kredowego odmiany K. Dodatkowo w materiale tym wydzielono 51 zabytków przepalonych. Powyższe dane wskazują, że ludność kultury mierzanowickiej zamieszkująca to stanowisko wykorzystywała lokalny surowiec jurajski, sprowadzany na teren osady z najbliższej okolicy. Udział lokalnego krzemienia narzutowego w analizowanym inwentarzu jest dużo wyższy w porównaniu ze starszymi materiałami obecnymi na tym stanowisku. Niewielkie rozmiary rdzeni (maksymalne rozmiary to 85 x 55 x 37 mm) oraz występowanie w tym materiale zarówno surowca o dobrych parametrach użytkowych (brązowy krzemień jurajski), jak również takiego, który charakteryzuje się znacznie gorszymi właściwościami (lokalny narzutowy krzemień jurajski), świadczy o tym, że w procesie obróbki krzemienia wykorzystywano każdy dostępny surowiec. Brak jest na terenie osady surowców sprowadzanych z większych odległości. Wykorzystywanie w produkcji narzędzi gorszego pod względem jakości surowca narzutowego może być dowodem na planowe eksploatowanie najbliższego otoczenia, co charakterystyczne było dla jednostek wczesnego brązu w streie karpackiej (Kopacz 2001, 99). Model ten wyraźnie odbiega od sposobu zaopatrywania się w surowiec krzemienny np. społeczności wczesnorolniczych zasiedlających to stanowisko. Wśród zabytków wiązanych z osadnictwem mierzanowickim wydzielić możemy 24 formy rdzeniowe, 22 łuski oraz okruchy noszące ślady negatywów, 209 odłupków, 35 wiórów, 4 łuszcznie, 31 narzędzi retuszowanych (w tym fragment topora oraz 2 siekiery) oraz 38 poostałyh wyrobów (wśród których znajdują się między innymi tłuczki oraz kamienie żarnowe). Wśród form rdzeniowych (24 egz.) wydzielono: 4 formy zaczątkowe z pojedynczymi odbiciami, 13 rdzeni (tabl. XIV: 1 6) oraz 7 fragmentów termicznych rdzeni nie ujętych w dalszym opisie. Rdzenie oraz formy zaczątkowe stanowią prawie 4% całości materiału (jeżeli pominiemy fragmenty termiczne), co jest wartością umiarkowaną. Formy z pojedynczymi odbiciami (4 egz.) to okazy wykonane z krzemienia kredowego odmiany K oraz z lokalnego krzemienia jurajskiego narzutowego. Są to niewielkie fragmenty konkrecji krzemiennych, nie przekraczające 9 cm długości. Wśród rdzeni (13 egz.) dominują okazy jednopiętowe (6 egzemplarzy), znacznie rzadsze są rdzenie podkrążkowate (3 egz.) oraz o zmienionej orientacji (3 egz.). Opisano również pojedynczy okaz dwupiętowy wspólnoodłupniowy, odłupkowy. Rdzenie to w większości egzemplarze odłupkowe (12 egz.), tylko pojedynczy rdzeń to okaz wiórowo-odłupkowy. Do ich produkcji wykorzystywano głównie lokalny narzutowy surowiec jurajski, rzadziej do tego celu używano pozostałych odmian krzemienia jurajskiego. Rdzenie formowane były najczęściej na termicznych fragmentach konkrecji, rzadziej całych bryłach. Pojedynczy okaz rdzenia wykonano na odłupku. Z fazy zaczątkowej eksploatacji pochodzi 7 form rdzeniowych. Są to 4 egzemplarze z pojedynczymi odbiciami, 2 egz. rdzeni jednopiętowych oraz 1 egz. rdzenia podkrążkowatego, wszystkie odłupkowe. Podobna ilość rdzeni pochodzi z fazy zaawansowanej eksploatacji (7 egz.). Wymienić tutaj można 4 egz. rdzeni jednopiętowych (w tym 1 wiórowo-odłupkowy), 2 egz. o zmienionej orientacji oraz pojedynczy rdzeń podkrążkowaty. Wśród rdzeni szczątkowych (3 egz.) wstępuje pojedynczy okaz rdzenia o zmienionej orientacji, podkrążkowaty oraz dwupiętowy wspólnoodłupniowy. Eksploatacja surowca krzemiennego na tym stanowisku prowadzona była głównie w celu uzyskania odłupków, przy zastosowaniu techniki rdzenia jednopiętowego oraz podkrążkowatego, w zależności od pierwotnego kształtu użytej konkrecji. W przypadku gorszej jakości surowca oraz w trakcie obróbki stosowano zmianę orientacji, polegającą na eksploatacji kolejnej dogodnej płaszczyzny rdzenia. Zaprawa rdzenia była mocno ograniczona. Najczęściej eksploatację rozpoczynano od powierzchni, która tworzyła dogodną płaszczyznę odbić i często była słabo lub zupełnie nieprzygotowana. Fakt ten potwierdza obecność licznych surowych piętek wśród odłupków. Eksploatacja prowadzona była za pomocą twardego tłuczka, o czym świadczą stosunkowo liczne piętki krawędziowe oraz punktowe, wyraźne sęczki, a przede wszystkim obecność kamiennych egzemplarzy tłuczków. Najliczniejszą grupę w omawianym inwentarzu stanowią odłupki (209 egz.). Większość z nich wykonana została na jurajskim krzemieniu barwy brązowej (65 egz.) oraz narzutowym lokalnym krzemieniu jurajskim (63 egz.). Pojedynczy odłupek wykonany został na narzutowym krzemieniu kredowym. Wśród odłupków odkryto aż 136 egz. całych, 23 egz. części 364

15 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 proksymalnych, 6 egz. części środkowych oraz 44 egz. części dystalnych. Większość odłupków nosi na stronie górnej ślady powierzchni naturalnej: korowej lub pierwotnej termicznej (142 egz.). Aż 59 okazów pokrytych jest taką powierzchnią w całości lub w większej części, co stanowi prawie 30% wszystkich odłupków. Znacznie mniej liczne są odłupki pozbawione naturalnych powierzchni pierwotnych (67 egz.). Wśród odłupków największy udział mają okazy noszące na stronie górnej ślady negatywów jednokierunkowych, zgodnych z osią odbicia odłupka (114 egz.). Stosunkowo liczne są również odłupki o negatywach poprzecznych do osi odbicia (48 egz.). Nielicznie reprezentowane są egzemplarze o negatywach koncentrycznych lub dwukierunkowych. Piętka odłupków najczęściej uformowana jest pojedynczym uderzeniem (65 egz.), bardzo często jest pokryta powierzchnią naturalną (44 egz.). Znacznie rzadziej odłupki posiadają piętkę krawędziową (22 egz.) lub punktową (11 egz.). Wióry (35 egz.) stanowią ponad 8% całości inwentarza kamiennego. Wśród nich odnaleziono 4 egzemplarze całe, 11 egz. części proksymalych, 10 egz. części środkowych oraz 10 egz. części dystalnych. Większość wiórów wykonana została na jurajskim krzemieniu barwy brązowej (15 egz.) oraz jurajskim krzemieniu szaro-brązowym (7 egz.). Ponad połowa wiórów nie nosi na stronie górnej żadnych pierwotnych powierzchni naturalnych (20 egz.), pozostałe egzemplarze są pokryte taką powierzchnia jedynie w niewielkim stopniu (14 egz.) tylko pojedynczy egzemplarz pokryty jest taką powierzchnią w całości. Najczęściej powierzchnia naturalna usytuowana jest na boku wióra. Na stronie górnej wiórów obserwujemy głównie negatywy zgodne z osią ich odbicia (28 egz.). Piętki wiórów najczęściej noszą ślady pojedynczego uderzenia (9 egz.), występują również piętki uformowane za pomocą serii odbić (5 egz.). W inwentarzu tym wystąpiło 66 egz. drobnych łusek oraz okruchów krzemienia noszących ślady odbić. Prawie połowę stanowią przepalone fragmenty (27 egz.), odnośnie których nie jest możliwe określenie surowca, na jakim są wykonane. Wśród narzędzi retuszowanych (31 egz.) wydzielono 4 egz. wiórów retuszowanych, 14 egz. odłupków retuszowanych, 6 egzemplarzy narzędzi bifacjalnych (4 fragmenty narzędzi nieokreślonych oraz pojedynczy cały oraz fragment noża asymetrycznego) oraz pojedynczy egzemplarz asymetrycznego noża o retuszowanym stromym tylcu. Dodatkowo wydzielono pojedynczy grocik o wklęsłej podstawie wykonany z brązowego krzemienia jurajskiego (odkryty w obiekcie kultury ceramiki wstęgowej rytej nr 6307 tabl. XVI: 2) oraz krzemienne płoszcze z dobrze wyodrębnionym prostokątnym trzonem, wykonane z nieokreślonego krzemienia odmiana BB wg J. Libery (Libera 2001), (obiekt 4437 tabl. XVI: 4). Poza wyżej wymienionymi narzędziami krzemiennymi w materiale tym opisano fragment topora kamiennego (tabl. XVI: 6), fragment krzemiennej siekiery dwuściennej z krzemienia szarobrązowego bez śladów gładzenia (tabl. XVI: 5) oraz 2 fragmenty częściowo gładzonych siekier dwuściennych. W inwentarzu tym zwraca uwagę znaczny udział odłupków retuszowanych oraz narzędzi bifacjalnych przy jednoczesnym braku noży sierpowatych oraz drapaczy (nawet okazów odłupkowych). W wypełniskach obiektów mierzanowickich odkryto dodatkowo 4 egz. rylców: 1 egz. rylca klinowatego zwielokrotnionego, 1 egz. rylca węgłowego, 1 egz. rylca łamańca oraz 1 fragment rylca uszkodzonego niewiadomego typu oraz 2 egz. półtylczaków będących, jak się wydaje, starszymi domieszkami. Do produkcji narzędzi wykorzystywano najczęściej krzemień jurajski szaro-brązowy (12 egz.) oraz jurajski brązowy (7 egz.). Rzadziej do tego celu używano lokalnego jurajskiego krzemienia narzutowego (4 egz.) oraz krzemienia kredowego odmiany K (4 egz.). Wśród narzędzi zauważalny jest wzrost udziału lepszego jakościowo surowca (jurajskiego krzemienia brązowego i szaro-brązowego) w porównaniu z wysokim udziałem lokalnego narzutowego krzemienia jurajskiego obserwowanego wśród rdzeni i odłupków. Wióry retuszowane (4 egz.) to okazy zachowane fragmentarycznie. Noszą one na bokach retusz stromy, drobny lub płaski. Wykonane zostały z surowca jurajskiego brązowego (2 egz.) oraz szaro-brązowego (2 egz.). W analizowanym materiale znaczny udział mają odłupki retuszowane 14 egz. (tabl. XV: 2, 3, 5). Retusz występujący na ich powierzchni jest najczęściej płaski, usytuowany często na stronie dolnej (5 egz.), zębaty (5 eg.) rzadziej stopniowy (2 egz.). Odłupki te wykonane są ze zróżnicowanego surowca jurajskiego. W materiale kultury mierzanowickiej stwierdzono występowanie 6 egzemplarzy narzędzi uformowanych płaskim retuszem bifacjalnym pokrywającym w całości lub części dany okaz. Wydzielono tu pojedynczy egzemplarz noża asymetrycznego (tabl. XV: 1), 365

16 JAROSŁAW WILCZYńSKI 1 fragment narzędzia nożowatego (?) wykonany na płaskim okruchu (tabl. XVI: 1) oraz 4 niewielkie fragmenty narzędzi bifacjalnych nieokreślonego typu. Dodatkowo opisano egzemplarz noża asymetrycznego posiadającego jeden z boków zatępiony stromym retuszem formującym tylec narzędzia (tabl. XV: 4). Część pracującą tego okazu stanowi nieretuszowana krawędź. Narzędzia te wykonane zostały głównie z krzemienia szaro-brązowego jurajskiego (4 egz.), jak również brązowego (2 egz.) i lokalnego narzutowego krzemienia jurajskiego (1 egz.). W materiale tej kultury odnaleziono fragment gładzonego topora kamiennego (tab. XVI: 6). Zachowana została jedynie część ostrza z fragmentem otworu. Ostrze jest nieco asymetryczne, otwór nawiercony jednostronnie. Dodatkowo opisano fragment krzemiennej siekiery dwuściennej wykonanej z krzemienia szarobrązowego bez śladów gładzenia oraz 2 fragmenty częściowo gładzonych siekier dwuściennych. W materiale fazy klasycznej kultury mierzanowickiej odkryto 4 łuszcznie dwubiegunowe dwustronne (w tym 1 fragment). Zostały one wykonane na zróżnicowanym surowcu krzemiennym. Dwa z nich to egzemplarze niewielkich rozmiarów, nieprzekraczające 3 cm długości (tabl. XVI: 3). Na stanowisku tym w obrębie skupienia I odkryto dodatkowo 36 zabytków kamiennych, wśród których wydzielić możemy kamienie żarnowe (2 całe oraz 14 fragmentów), rozcieracze (9 egz.), tłuczki kamienne (4 egz.) i krzemienne (8 egz.) oraz pojedynczy odłupek kamienny. Większość kamieni żarnowych, rozcieraczy oraz tłuczków kamiennych wykonana została z piaskowca kwarcytowego, rzadziej kwarcytu. Na uwagę zasługują dwa egzemplarze zachowanych w całości kamieni żarnowych oraz kilka większych fragmentów, niektóre wykonane z piaskowca-zlepieńca. Dodatkowo z tego stanowiska pochodzą 2 tłuczki krzemienne (wykonane z krzemienia narzutowego lokalnego oraz jurajskiego szaro-brązowego). Zabytkom kamiennym towarzyszą liczne fragmenty kamieni, na których nie zaobserwowano żadnych modyikacji (76 egz.). Zostały one wyłączone z powyższej analizy. Wspomnieć jedynie należy, że spośród kamieni odkrywanych w jamach większość wykonana jest z piaskowca kwarcytowego, stosunkowo licznie odkrywane są również kamienie granitowe (31 egz.). Prawdopodobnie granit, występujący w postaci niewielkich fragmentów, po rozdrobnieniu wykorzystywany był jako domieszka do masy garncarskiej. Ogólnie inwentarz ten dobrze nawiązuje do materiałów mierzanowickich pochodzących z terenu Małopolski (Machnik, Kadrow 1997). Analizowany materiał cechuje znaczny udział rdzeni (4%) oraz narzędzi (6%). Wartości te znacznie przewyższają dane dotyczące stanowiska kultury mierzanowickiej w Iwanowicach (Kopacz 1976). Kolejną widoczną różnicą jest bardzo wysoki udział odłupków oraz tłuczków w inwentarzu z Iwanowic, brak wiórów (pomimo występowania rdzeni do ich uzyskiwania), obecności licznych drapaczy, przekłuwaczy z tępym żądłem wykonywanych techniką rdzeniową oraz siekier których brak jest na stanowisku w Modlnicy 5. Różnice te wynikają z odmiennego charakteru działalności krzemieniarskiej podejmowanej na terenie tych dwóch osad, gdzie na stanowisku Modlnica 5 mamy do czynienia z bardziej przydomowym inwentarzem, natomiast w Iwanowicach działalność ta miała charakter pracowniany (produkcja siekier oraz obecność przekłuwaczy służących do wytwarzania licznie występujących na stanowisku wapiennych ciężarków tkackich). Stąd też w analizowanym materiale występują wióry oraz wykonane na nich narzędzia (choć niewykluczone, iż niewielka ich część jest domieszką). 10. Podsumowanie Opisany materiał zabytkowy jest zróżnicowany zarówno pod względem typologiczno-technologicznym, jak również surowcowym. Duże różnice występują także w ilości zabytków należących do poszczególnych jednostek kulturowych wyróżnionych na stanowisku. Niewielka ilość materiałów kamiennych zaliczonych do grupy pleszowsko-modlnickiej kręgu lendzielsko-polgarskiego oraz zespołów typu Modlnica uniemożliwiła szersze poznanie oraz porównanie tych inwentarzy z pozostałymi jednostkami kulturowymi. Pomimo tych trudności udało się przedstawić ogólną charakterystykę poszczególnych inwentarzy, a zwłaszcza ukazać proces zmian zachodzących w sposobie wykorzystania poszczególnych surowców krzemiennych oraz w samej technice obróbki. Na ile było to możliwe, udało się również zaprezentować specyikę występującego tu osadnictwa widzianego przez pryzmat materiałów kamiennych. Kultura malicka dostarczyła największej ilości materiału zabytkowego, w którym najliczniej reprezento- 366

17 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5 wane są odłupki oraz wióry pochodzące z eksploatacji rdzeni jednopiętrowych. W materiale tym widoczna jest dominacja krzemienia brązowego jurajskiego (odmiana A wg M. Kaczanowkiej oraz J. K. Kozłowskiego), stanowiącego ponad 95% całego inwentarza (ryc. 1). Sytuacja taka występuje tylko w przypadku tego materiału oraz inwentarza kultury ceramiki wstęgowej rytej. Tak znaczny udział tego surowca świadczy o sprowadzaniu na teren osady brązowego krzemienia jurajskiego z ośrodków jego wydobycia, oddalonych o kilka, kilkanaście kilometrów od stanowiska (rejon Bębła oraz Sąspowa). Pozostałe surowce Ryc. 1. Modlnica st. 5, pow. krakowski. Rodzaj surowców kamiennych obecnych w inwentarzach poszczególnych kultur neolitycznych i z wczesnej epoki brązu. Rys. J. Wilczyński Fig