Przedmioty krzemienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej w Mirakowie-Grodnie (stanowisko 6), pow. Toruń

Transkrypt

1 Fontes Archaeologici Posnanienses Vol. 49 Poznań 2013 Przedmioty krzemienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej w Mirakowie-Grodnie (stanowisko 6), pow. Toruń Jacek Gackowski, Grzegorz Osipowicz Flint objects from the Lusatian culture stronghold in Mirakowo-Grodno (site 6), Toruń powiat Położenie stanowiska i historia badań Stanowisko 6 w Mirakowie-Grodnie jest położone na ziemi chełmińskiej (Ryc. 1: A), przy zachodnim brzegu Jeziora Grodzieńskiego wypełniającego młodoglacjalną rynnę, w której największym zbiornikiem wodnym jest Jezioro Chełmżyńskie. Samo zaś stanowisko archeologiczne zachowało się w postaci wyraźnie rysującego się owalnego półwyspu o powierzchni około 1,5 ha (Ryc. 1: B). Na podstawie zachowanych materiałów kartograficznych wiadomo, że jeszcze do końca XVIII wieku ów półwysep był stosunkowo dużą wyspą, oddaloną o kilkadziesiąt metrów od dawnego brzegu jeziora. Obiekt w swej zasadniczej, centralnej części, jest niezadrzewionym nieużytkiem. Piaszczysto-kamieniste stoki płaskiego wyniesienia (wypiętrzającego się ponad dzisiejsze lustro dookolnych wód jeziornych do wysokości około 4,0 m) porastają drzewa i krzewy. Według treści archiwaliów przechowywanych w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu, miejsce to odkrył wrocławski archeolog Zbigniew Bagniewski w maju 1977 roku, przy okazji badań powierzchniowych, prowadzonych wokół rynny chełmżyńskiej. Na podstawie oceny formy terenowej i zebranych ułamków naczyń ceramicznych ów badacz uznał, że w początkach epoki żelaza istniała tu osada obronna ludności kultury łużyckiej i osiedle wczesnośredniowieczne (Bagniewski 1977: 9-10). W kwietniu 1982 roku ponowne badania powierzchniowe, tym razem w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP), przeprowadzili w tym miejscu Stanisław Kukawka i Marek Rubnikowicz z Instytutu Archeologii UMK, potwierdzając wcześniejsze ustalenia chronologiczno-kulturowe 1. Pierwsze prace wykopaliskowe o charakterze sondażowym, połączone z kolejną prospekcją powierzchniową, zrealizo wano na tym obiekcie w kwietniu 1988 roku. Były one prowadzone na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu w ramach programu weryfikacji stanowisk z okresu wczesnego średniowiecza. Badania te przeprowadzili: Wojciech Chudziak i Jacek Gackowski z Instytutu Archeologii UMK. W ich wyniku ustalono, że fazę istnienia osiedla obronnego można odnosić tylko do czasów kultury łużyckiej, funkcjonującego niegdyś na wyspie jeziornej. Odkryte wówczas ułamki naczyń z okresu średniowiecza (X/XI w., XIV/XV w.), kolejny już raz miały zaświadczać - według autorów weryfikacji - istnienie wczesnośredniowiecznej osady otwartej i osiedla późnośredniowiecznego, założonych w miejscu obiektu pradziejowego (Chudziak, Gackowski 1988). Odkryte pozostałości z XIV i XV w. są najpewniej śladem wymienianej w źródłach pisanych osady folwarcznej, obejmującej grunty wsi Grodno i administrowanej przez władze zakonu krzyżackiego (Poliński 2003: ). Powtórną prospekcję powierzchniową w ramach programu AZP wykonał R. Kirkowski w 2008 roku, co kolejny raz pozwoliło potwierdzić wcześniejsze ustalenia chronologiczno-funkcjonalne obiektu. Wspomnia- 1 Jan Dąbrowski zakwalifikował materiały ceramiczne zebrane podczas prospekcji AZP do pozostałości osadniczych ludności kultury łużyckiej z młodszej epoki brązu (Dąbrowski 1997: 159; mapa 1: poz. nr 170).

2 Ryc. 1. Mirakowo-Grodno gm. Chełmża, stan. 6. A położenie stanowiska; B model hipsometryczny stanowiska; C słupy szyi bramy wjazdowej do grodu. Fot. J. Gackowski; rys. M. Markiewicz

3 Ryc. 2. Mirakowo-Grodno pow. Toruń, stan. 6. Wybór zabytków z terenu grodziska. Ceramika naczyniowa (1-2); wyroby z poroża i kości (3, 4, 12, 16-19, 23); przedmioty metalowe (brąz: 5, 6, 10, 11, 21; żelazo: 9, 7, 13); pałka drewniana (8); kamienny młoteczek (20); drobne przedmioty z gliny (14: ułamek formy odlewniczej, 22: przęślik); fragmenty ceramicznej figurki postaci ludzkiej wraz z próbą jej całościowej rekonstrukcji (15). Rys. A. Sosnowska, J. Gackowski; fot. Ł. Gackowski

4 180 Jacek Gackowski, Grzegorz Osipowicz ny autor zaznaczył jednak, że również w okresie wczesnego średniowiecza zasiedlona wyspa pełniła funkcję grodu (archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu: Karta AZP 37-44: 15). Systematyczne, szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe, przeprowadzono w latach Odkryto wówczas fragmenty drewnianej zabudowy pradziejowego osiedla, dobrze zachowane na głębokościach do 3-4 m, poniżej dzisiejszej powierzchni półwyspu. Wśród kilku tysięcy odkrytych pali i belek dominuje drewno dębowe, ale znaczący udział mają także gatunki miękkie, takie jak brzoza czy olsza. Wśród sygnalizowanych pozostałości uwagę zwracają szyja bramna (Ryc. 1: C), przeprawa mostowa, dookolna palisada oraz ślady zabudowy mieszkalno-gospodarczej (Gackowski 2003; 2007). Wszędzie tam gdzie odsłaniano lepiej lub gorzej zachowane elementy pradziejowej zabudowy, natrafiano również na liczne i różnorodne, ruchome materiały zabytkowe. Głównie były to ułamki naczyń ceramicznych (nierzadko okazy całych lub prawie całych form: Ryc. 2: 1-2), różnej wielkości przęśliki (Ryc. 2: 14), często też rozmaite wyroby z poroża i kości (przekłuwacze, igły, oprawki, groty, ozdoby: Ryc. 2: 3, 4, 12, 16-19, 23), drewna (w tym pałki pociskowe: Ryc. 2: 8), brązu (ozdoby obręczowe, szpile, zawieszki: Ryc. 2: 5, 6, 10, 11, 21) czy żelaza (siekierki, groty, noże: Ryc. 2: 7, 9, 13). Liczne ułamki form odlewniczych poświadczają miejscową produkcję brązowniczą (Ryc. 2: 22). Poza wymienionymi wielokrotnie natrafiano na wyroby kamienne: siekierki, toporki (w tym okazy miniaturowe: Ryc. 2: 20), płytki szlifierskie, rozcieracze i żarna nieckowate oraz liczne przedmioty krzemienne. Uwagę zwracają też fragmenty ceramicznych figurek postaci ludzkich (Ryc. 2: 15). Wzniesienie w miejscu osiedla obronnego ludności kultury łużyckiej osad wczesno- i późnośredniowiecznej poświadczyły nieliczne (w porównaniu z serią odkryć pradziejowych), luźne materiały zabytkowe (ceramika naczyniowa, kafle, drobne przedmioty żelazne) oraz kamienny płaszcz, układany wokół stoków dawnej wyspy, potwierdzający sygnalizowane istnienie grodu i późniejszego założenia folwarcznego. Dotychczasowe datowanie osady kultury łużyckiej Jeszcze w końcu lat 90-tych ubiegłego wieku, dla serii kilkunastu słupów palisadowych, zbudowano dendrochronologię pływającą, wskazującą na kilkudziesięcioletni okres pozyskiwania budulca. Z kolei dla wybranych pojedynczych słojów (wypreparowanych z przekrojów badanych słupów) wykonano dwa datowania C-14. Uzyskano dla nich rezultat: 2730±50 i 2750±50 BP, co w dość przekonujący sposób pozwalało łączyć odkryte fragmenty palisady z osadnictwem ludności kultury łużyckiej schyłku epoki brązu lub początku epoki żelaza (Gackowski 2003: 112). Dla drewna pochodzącego z badań ostatnich lat ( ), prowadzonych w rejonie przeprawy mostowej i bramy osiedla, uzyskano bardziej wyczerpujące rezultaty datowań dendrochronologicznych. Wskazują one na okres wycinki budulca dębowego w latach od 787 do 684 BC. Jak zaznacza autor ekspertyzy Tomasz Ważny (2008; 2010) rezultat ten znajduje w pełni wiarygodne potwierdzenie w kilku halsztackich chronologiach. Przypomnieć warto, że w Biskupinie budulec drzewny miano pozyskiwać pomiędzy 747 a 709 BC, z czego zdecydowana większość przypadała na lata BC (Grossman 2006: 92). Podobne wyniki datacyjne, uzyskane metodą radiowęglową, odnoszą się do okresu istnienia osiedla w Sobiejuchach (Harding et al. 2004: ). Między innymi na tej podstawie można przyjąć, że osada grodzieńska funkcjonowała w ogólnie tej samej fazie (przełomu epok brązu i żelaza) wznoszenia i użytkowania obronnych form osad ludności kultury łużyckiej, rozmieszczonych w pasie od Śląska, poprzez Wielkopolskę do ziemi chełmińskiej włącznie. Są to więc ślady dość do siebie podobnych na sygnalizowanym obszarze zachowań osiedleńczych, charakterystycznych dla wyróżnionej przez J. Dąbrowskiego nadodrzańskiej odmiany kultury łużyckiej (Dąbrowski 1980: 45). Materiały krzemienne O ile wszystkie wyżej wymienione kategorie znalezisk ruchomych są raczej typowymi dla inwentarzy osiedli obronnych kultury łużyckiej, o tyle seria wyrobów krzemiennych nieco zaskakuje swoją stosunkowo dużą liczbą i różnorodnością typologiczną. Analizie morfologiczno-technologicznej i surowcowej poddano 144 wyroby krzemienne pochodzące z badań archeologicznych, przeprowadzonych na obszarze stanowiska w latach Nie są więc to wszystkie materiały krzemienne jakie obecnie pozostają do dyspozycji, a tylko pewna ich część. Badania morfologiczno-technologiczne pro-

5 Przedmioty krzemienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej Tabela 1. Mirakowo-Grodno (stan. 6), pow. Toruń. Struktura morfologiczno surowcowa materiałów krzemiennych. Grupa morfolog. Surowiec Narzutowy bałtycki Pomorski Czekoladowy Przepalony Razem % I. Rdzenie ,2 II. Wióry ,8 III. Odłupki ,5 IV. Narzędzia ,5 Razem % 81,2 10,4 4,2 4,2 100 wadzono w oparciu o metodę zaproponowaną przez A. Dzieduszycką-Machnikową i J. Lecha (Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976; Lech 1981). Wykazała już ona swoją przydatność do analizy zabytków krzemiennych z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (Gackowski, Małecka-Kukawka 1997; Piličiauskas, Osipowicz 2010). Grupa rdzeni i form rdzeniowych jest reprezentowana przez 19 wyrobów (Tabela 1). Trzy z nich to mikrolityczne, jednopiętrowe rdzenie wiórowo - odłupkowe z przygotowaną piętą oraz (w dwóch wypadkach) niemalże dookolną odłupią (Ryc. 3: 4-6). Ponadto zidentyfikowano dwanaście rdzeni łuszczniowych (dziewięć z nich to łuszcznie dwustronne, dwubiegunowe - Ryc. 5: 9, 10, 12-14) oraz cztery formy rdzeniowe z negatywami pojedynczych odbić. Druga grupa morfologiczna (wióry) jest reprezentowana przez 30 wyrobów (Tabela 1). Pięć z nich to okazy całkowite, 11 ma odłamaną część wierzchołkową, a dwa piętkowo-sęczkową. Wystąpiły dwa wióry z odłamanymi częściami wierzchołkową i piętkowo-sęczkowa, jedna środkowa część wióra oraz trzy ich części piętkowo-sęczkowe. Zbiór uzupełniają dwa zatępce wiórowe (jeden zachowany w całości, jeden we fragmencie), dwa podtępce oraz dwa wierzchniki (Ryc. 3: 9). Analiza rozmiarów opisywanych wyrobów pozwoliła podzielić je na dwie podgrupy. Pierwsza bardziej liczna (13 okazów) - to półsurowiec, którego długość nie przekracza w zasadzie 3,5 cm, a szerokość wynosi do około 1cm (Ryc. 3: 7-14). Wytwory te odbito z niewielkich, stożkowatych rdzeni jednopiętowych o piętach przygotowanych i zaprawionej odłupni. Do drugiej podgrupy (pięć okazów) zaliczono półsurowiec makrolityczny, wykonany zdecydowanie bardziej precyzyjną techniką, którego długość przekracza (lub przekraczała pierwotnie) 4,5 cm. W grupie tej na uwagę zasługują dwa średnio długie, doborowe wióry wykonane z krzemienia czekoladowego (Ryc. 5: 5, 6). Odbito je z zaprawionych rdzeni jednopiętowych, wykorzystując do tego celu miękki tłuczek lub naciskacz. Technika zastosowana do ich odbicia oraz parametry opisywanego półsurowca przypominają obserwowane w technice Montbani (Ginter, Kozłowski 1990: 64). Reszta, zaliczonego tutaj półsurowca to typowe wióry makrolityczne, których długość przekraczała zapewne pierwotnie 10 cm (niestety obecnie zachowane jedynie w niewielkich fragmentach - Ryc. 5: 7, 8). Są to również wióry odbite z rdzeni jednopiętowych. Pozostałe, zidentyfikowane wióry to półsurowiec niecharakterystyczny. Uwagę zwraca tutaj jedynie jeden okaz odbity z rdzenia dwupiętowego (Ryc. 3: 1). Większość wyrobów jest całkowicie negatywowa. Trzecia grupa morfologiczna (odłupki i odpady) stanowi 44,5% materiału krzemiennego, zebranego na stanowisku do 2004 r. i jest najbardziej liczna (Tabela 1). W jej skład weszło: 42 odłupki całkowite, cztery ich fragmenty, 14 odpadów produkcyjnych oraz trzy łuski (zaliczono tutaj także dwa rylczaki). Do odbicia większości odłupków zastosowano technikę łuszczniową. Ich wielkość nie przekracza zasadniczo 2 cm. Zidentyfikowano jeden odłupek z piętką naturalną, pozostałe mają piętki punktowe. Czwarta grupa morfologiczna (narzędzia typologiczne) jest reprezentowana przez 31 zabytków i jest to druga pod względem liczebności grupa w zbiorze. Zakwalifikowano tutaj: niewielki, całkowicie negatywowy drapacz wiórowy z zaretuszowanymi bokami (Ryc. 4: 17), częściowo degrosisażowy

6 Ryc. 3. Mirakowo-Grodno pow. Toruń, stan. 6. Wybór materiałów krzemiennych: wióry (1, 2, 7-14); drapacz (3); rdzenie (4-6). Rys. D. Nowak, M. Sudoł

7 Ryc. 4. Mirakowo-Grodno pow. Toruń, stan. 6. Wybór narzędzi krzemiennych: skrobacze (1-6); odłupki retuszowane (7-12); rylce (14-16, 18); drapacz (17). Rys. D. Nowak, M. Sudoł

8 184 Jacek Gackowski, Grzegorz Osipowicz drapacz odłupkowy, zbliżony typologicznie do drapaczy tarnowiańskich (Ryc. 3: 3), sześć skrobaczy odłupkowych (wszystkie częściowo degrosisażowe Ryc. 4: 1-6), trzy wióry retuszowane (całkowicie negatywowy wiór retuszowany z ułamanymi częściami piętkowo-sęczkową i wierzchołkową Ryc. 5: 2 oraz dwie retuszowane części piętkowo-sęczkowe wiórów Ryc. 5: 3, 15), 10 odłupków retuszowanych (Ryc. 4: 7-12), osiem rylców, jeden całkowicie negatywowy przekłuwacz odłupkowy (Ryc. 5: 11) oraz jeden zbrojnik trapezowaty (Ryc. 5: 1). Wśród rylców wyróżniono: siedem jedynaków: (pięć odłupkowych - Ryc. 4: 14; 18 w tym jeden ze zwielokrotnionym odbiciem rylcowym - Ryc. 4: 16, oraz dwa wiórowe - Ryc. 4: 15, w tym także jeden ze zwielokrotnionym odbiciem rylcowym) oraz jeden częściowo degrosisażowy, odłupkowy, zwielokrotniony rylec klinowy boczny (Ryc. 4: 13). Zdecydowaną większość (81,2%) zabytków krzemiennych odnalezionych na stanowisku do 2004 r., wykonano z krzemienia narzutowego-bałtyckiego (Tabela 1), który jest reprezentowany w wielu odmianach (głównie jest to jednak surowiec szary i szaroczarny). Struktura morfologiczna zbioru sugeruje, że był on prawdopodobnie łupany na miejscu, choć wątpliwości może budzić niewielka ilość odnalezionych form rdzeniowych oraz brak łusek. Te ostatnie mogły zostać jednak niezauważone w trakcie wykopalisk. Przy eksploatacji tego surowca stosowano głównie technikę twardego tłuczka. Dużo mniej intensywnie wykorzystywano krzemień pomorski (10,4% zbioru), obrabiany wyłącznie z zastosowaniem techniki łuszczniowej. Surowiec ten łupano na miejscu, o czym świadczy stosunkowo duża liczba wykonanych z niego rdzeni. Ostatnim z zidentyfikowanych gatunków krzemieni jest surowiec czekoladowy (Tabela 1). Wykonano z niego sześć wytworów: dwa wióry (Ryc. 5: 5, 6), jedyny odkryty na terenie osady zbrojnik trapezowaty (Ryc. 5: 1), całkowicie negatywowy wiór retuszowany z ułamaną częścią wierzchołkową i piętkowo-sęczkową (Ryc. 5: 2), piętkowosęczkową część wióra retuszowanego (Ryc. 5: 3) oraz odłupek retuszowany (Ryc. 5: 4). Krzemień ten nie był łupany na miejscu, a nadmienione zabytki zostały tu najprawdopodobniej przyniesione w formie, jaką możemy obserwować obecnie. Do ich wykonania zastosowano technikę miękkiego tłuczka lub odbito je przy użyciu pośrednika. Przynależność kulturowo-chronologiczna materiałów krzemiennych. Refleksje morfologiczno-surowcowe z perspektywy doświadczeń archeologii epoki kamienia Mimo pozornie dużej zwartości materiału zabytkowego zidentyfikowane tu wytwory krzemienne nie są najprawdopodobniej jednolite chronologicznie i można je podzielić na parę grup stylistycznych. Pierwszą, tworzą trzy wyroby związane zapewne ze schyłkowym paleolitem. Zaliczono tu całkowicie negatywowy wiór z ułamaną częścią wierzchołkową i zaprawioną piętką, który odbito z rdzenia dwupiętowego, z zastosowaniem miękkiego tłuczka (Ryc. 3: 1). Drugi z wytworów to wiór całkowicie negatywowy z odłamaną częścią wierzchołkową i piętkowo-sęczkową (Ryc. 3: 2). Okaz odbito z rdzenia jednopiętowego, jednak surowiec z którego go wykonano, pokrywająca go charakterystyczna patyna oraz inne cechy technologiczno-morfologiczne sugerują jego paleolityczną proweniencję. Ostatni z zaliczonych tu wyrobów to drapacz odłupkowy typu tarnowiańskiego (Ryc. 3: 3). Drugą grupę stylistyczną (najliczniejszą) tworzą wyroby związane najprawdopodobniej z mezolitem. Podobnie jak w przypadku materiałów schyłkowopaleolitycznych, nie zidentyfikowano tutaj jednak okazów o bezspornym związku typologicznym z tym okresem. Za mezolityczne uznać należy odkryte rdzenie mikrolityczne (Ryc. 3: 4-6). W grupie półsurowca wiórowego datowane w ten sposób powinny być prawdopodobnie wąskie wióry o długości nie przekraczającej 3,5 cm, odbite ze stożkowatych rdzeni jednopiętowych o zaprawionej odłupni i pięcie (Ryc. 3: 7-14). Spośród zidentyfikowanych narzędzi morfologicznych z mezolitu pochodzi zapewne większość odkrytych skrobaczy odłupkowych (Ryc. 4: 1-6) oraz odłupków retuszowanych (Ryc. 4: 7-12). Dość prawdopodobne, że z tym okresem można wiązać odkryte tutaj rylce (Ryc. 4: 13-16, 18) oraz niewielki drapacz wiórowy z zaretuszowanymi bokami (Ryc. 4: 17). Sugerowaną chronologię opisywanych wytworów potwierdzają również wyniki analizy traseologicznej (Osipowicz 2009). Pośród nich wystąpiły bowiem tzw. mikroskrobacze, tj. narzędzia rejestrowane jak do tej pory wyłącznie w zbiorach mezolitycznych (Osipowicz 2010). Biorąc pod uwagę liczbę materiałów krzemiennych interpretowanych jako mezolityczne

9 Ryc. 5. Mirakowo-Grodno pow. Toruń, stan. 6. Wybór materiałów krzemiennych: trapez (1); wióry retuszowane (2, 3, 15); odłupek (4); wióry (5-8); łuszcznie (9, 10, 12-14); przekłuwacz (11). Rys. D. Nowak, M. Sudoł

10 186 Jacek Gackowski, Grzegorz Osipowicz oraz strukturę morfologiczną zbioru zasugerować można, że są one pozostałością po jednej lub kilku -zniszczonych już obecnie- krzemienicach. Relatywnie duża ilość skrobaczy odłupkowych sugeruję, że datować je można prawdopodobnie na okres atlantycki (Ginter, Kozłowski 1990: 127). Zaznaczyć jednak należy, że niektóre z okazów zakwalifikowanych do tej grupy (Ryc. 4: 5, 7) noszą cechy mogące sugerować ich związek z kulturą łużycką. Wyroby te, z pewną dozą wyobraźni można by uznać za mocno zdegenerowane noże tylcowe typu Zele (Lech, Lech 1997: 107). W świetle morfologii innych zabytków z Mirakowa-Grodna wydaje się jednak, że takie ich przyporządkowanie miałoby cechy nadinterpretacji. Trzecią grupę stylistyczną tworzą okazy, związane zapewne z neolitem. Można je podzielić na dwie podgrupy. Do pierwszej zaliczają się wszystkie wyroby z krzemienia czekoladowego tj. zbrojnik trapezowaty (Ryc. 5: 1), wiór retuszowany z ułamaną częścią wierzchołkową i piętkowo-sęczkową (Ryc. 5: 2), piętkowo-sęczkowa część wióra retuszowanego (Ryc. 5: 3), odłupek retuszowany (Ryc. 5: 4) oraz dwa wióry w typie Montbani (Ryc. 5: 5, 6). Technika zastosowana do ich wytworzenia oraz rodzaj wykorzystanego surowca (por. Balcer 1983: 63; Małecka-Kukawka 1992: 62-70; 1994: 41) sugerują, że można je wiązać z bogatym w tym rejonie osadnictwem kultury ceramiki wstęgowej rytej (Sosnowski 1994: ryc. 1). Odmienną chronologię może mieć tu jedynie zabytek nawiązujący do przywoływanych już noży tylcowych typu Zele. Okaz nie nosi śladów retuszu, a jego tylec to szczątkowe partie zatępiska. Formy tego typu były używane w epoce brązu równolegle z okazami retuszowanymi (Lech, Lech 1997: 107). Do podgrupy drugiej zaliczono odkryte na terenie stanowiska makrowióry, a w zasadzie ich fragmenty. Pierwszy z nich (środkowa część bardzo regularnego wióra - Ryc. 5: 8), związany jest z tzw. krzemieniarstwem poprzełomowym (Ginter, Kozłowski 1990: 65) i zapewne należy go datować na środkowy lub późny neolit (okaz jest przepalony, ale najprawdopodobniej wykonano go z krzemienia czekoladowego). Drugi z zabytków (ryc. 5: 7) może mieć podobną chronologię, choć należy zaznaczyć, że masywne wióroodłupki, o długości kilkunastu centymetrów mogą występować również w materiałach z epoki brązu (Libera 2005: 130). Ostatnią grupę stylistyczną, wydzieloną wśród wytworów krzemiennych pochodzących z badań na stanowisku w Mirakowie-Grodnie tworzą okazy, które można by ewentualnie wiązać z osadnictwem łużyckim. Obecna wiedza na temat technik obróbki krzemienia w tej kulturze sugeruje zdecydowaną dominację rozpowszechnionej masowo w epoce brązu techniki łuszczniowej (Dąbrowski 1997: 75, Kozłowski, Sachse-Kozłowska 1997: 325) oraz innych technik twardego tłuczka (Balcer 1997: 315; Gackowski, Małecka-Kukawka 1997: 295; Piotrowska 2000: 297). Biorąc pod uwagę duże przemieszanie analizowanych materiałów, jest to w zasadzie jedyny wyróżnik mogący pozwolić na identyfikację zabytków o tej chronologii. Nie powinniśmy jednak zapominać, że techniki te stosowane były również wcześniej, co może powodować duże błędy w interpretacji. Jak już zaznaczono, wytworem ludności łużyckiej mogą być niektóre zabytki z Mirakowa-Grodna wiązane tutaj z mezolitem tj. niektóre skrobacze odłupkowe oraz odłupki retuszowane (por. Balcer 1997: 315). Ich odróżnienie od zabytków z epoki kamienia jest jednak niemożliwe. Za łużyckie można by również uznać odkryte na terenie stanowiska rdzenie łuszczniowe oraz towarzyszące im łuszczki. Są to wytwory jednolite typologicznie i surowcowo (Ryc. 5: 9, 10, 12-14), co dodatkowo potwierdza ich związek ze sobą i argumentuje wspólne traktowanie. Krzemieniarstwo epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza dopiero niedawno znalazło się w sferze zainteresowań archeologów (Lech, Piotrowska 1997; Piotrowska 2000). Bez wątpienia, sympozjum, które odbyło się w Warszawie w 1994 roku przyczyniło się do szerokiego dostrzeżenia wytwórczości krzemieniarskiej młodszej epoki brązu i początku epoki żelaza. Obecnie (...) pytanie: Czy ludność kręgu pól popielnicowych użytkowała surowce krzemienne? należy zastąpić: (pytaniem wtr. aut) jak wyglądała jej wytwórczość krzemieniarska w poszczególnych regionach? (Libera 2005: 121). Materiały z Mirakowa-Grodna mogły by więc stanowić ważny element w dyskusji na temat metod obróbki krzemienia w tym czasie. Niestety, większość ze zidentyfikowanych tutaj wytworów wydaje się pochodzić z epoki kamienia, a okazy związane prawdopodobnie z kulturą łużycką są reprezentowane pojedynczo. Można więc zasugerować, że lud-

11 Przedmioty krzemienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej ność osady nie korzystała z krzemienia w większym zakresie. Wątpliwości powinna tutaj wzbudzić już sama liczebność zbioru poddanego analizie. Z pewnością powinna być ona wyższa, gdyby krzemień odgrywał bardziej istotną rolę w życiu ludności kultury łużyckiej zamieszkującej obwarowane osiedle. Zwraca tutaj również uwagę brak narzędzi pewnie wiązanych z osadnictwem tego okresu. Poza pojedynczymi okazami o sugerowanym związku stylistycznym z kulturą łużycką (wątpliwe noże typu Zele), brak jest w zbiorze form takich jak: noże sierpowate, płoszcza, wkładki sierpowe np. typu Szuminka itp. (Mazurek 1997: ; Libera 2005: 126, tab. 1). Podobną sytuację zaobserwowano również na innych stanowiskach tego rejonu np. w materiałach pochodzących z cmentarzyska w Gąsawie (Piotrowska 1997: ). Co więc o nich myśleć, po ich porównaniu, np. z bogatymi w wytwory krzemienne osadami łużyckimi z południa Polski (Libera 2005: 143)? Najprawdopodobniej intensywność użytkowania krzemienia w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza była uzależniona od jego dostępności. W miejscach, gdzie było go dużo (np. w pobliżu wychodni surowców kopalnych) wykorzystywany był masowo. W rejonach znajdujących się w znacznej odległości od złóż, używano go zapewne w ograniczonym zakresie, często zbierając i przerabiając wytwory ludności wcześniejszych epok (Libera 2005: 146; Piličiauskas, Osipowicz 2010: 116). W taki też sposób do osady w Mirakowie-Grodnie trafić mogły niektóre ze zidentyfikowanych tutaj wyrobów z epoki kamienia. Zaznaczyć jednak należy, że nie zarejestrowano na nich żadnych śladów wtórnego wykorzystywania. Uwagi do dyskusji nad związkiem odkrytych przedmiotów krzemiennych z czasem istnienia łużyckiej osady obronnej. Spojrzenie z perspektywy doświadczeń archeologii epoki metali W trakcie badań terenowych, prowadzonych od 1997 do 2010 roku jak to już wyżej sygnalizowano - obok wielu tysięcy ułamków naczyń ceramicznych, licznych wyrobów z poroża, kości, kamienia i brązu, odkryto także blisko 200 przedmiotów krzemiennych. W zdecydowanej większości przypadków natrafiano na nie w obrębie nawarstwień pradziejowych. Odnajdowano je więc w kulturowo czystych obiektach osadniczych, pomiędzy konstrukcjami drewnianymi palisady, bramy i mostu oraz w stropie nawarstwień półwyspu, skąd pochodziły rozmaite znaleziska, tak pradziejowe, jak i średniowieczne. Można więc przyjąć, że najczęściej przestrzenno-czasowy związek odkrytych krzemieni z aktywnością ludności obronnego osiedla kultury łużyckiej pod względem uchwytnych przesłanek stratygraficznych - nie powinien budzić większych wątpliwości. Niemniej jednak po przeprowadzeniu dokładnej oceny morfologiczno-surowcowej tych wyrobów okazuje się, że w większości należy je łączyć z aktywnością wytwórców epoki kamienia (por. wyżej). Prowokuje to więc do krytycznego namysłu i postawienia pytania o pochodzenie i przeznaczenie tych drobnych wyrobów znalezionych w kontekstach osadniczych ludności kultury łużyckiej. Czy w takim razie mieszkańcy osiedla epoki metali, zamieszkujący je w dekadach VIII-VII w. przed Chr., mogli wykorzystywać krzemienie, dzisiaj klasyfikacyjnie łączone ze znacznie bardziej odległymi czasami? Ponadto, czy odkryta seria krzemieni z Mirakowa-Grodna to jakiś szczególny, odosobniony przypadek stosunkowo częstego ich występowania? Warto przypomnieć, że materiały krzemienne pochodzące z opisywanej tu osady to w żadnym razie nie jest zbiór odosobniony, ale kolejna seria takich wyrobów odkrywanych także (pojedynczo, ale i w setkach egzemplarzy) na innych osadach i cmentarzyskach grupy chełmińskiej kultury łużyckiej (Dąbrowski 1997: 75, Mapa 14; Jędrzejewski 2000: 44; Kucharski 2004: 290; Żurawska 2004: 20). Należy zaznaczyć, że krzemienie bywają stosunkowo często odnotowywane wśród znalezisk pochodzących z datowanych na I tysiąclecie przed Chr. kilkudziesięciu osad i cmentarzysk ciałopalnych Polski północnowschodniej, rozlokowanych począwszy od strefy Pojezierza Chełmińskiego, poprzez Iławskie, a skończywszy na Suwalszczyżnie i Półwyspie Sambijskim. Wyroby krzemienne są łączone na tym obszarze z aktywnością osadniczą ludności łużyckiej oraz zachodniobałtyjskiej (Zalewski, Melin 1991; Gackowski, Małecka-Kukawka 1997; Hoffmann 2000: ). Można więc sądzić, że ta dość zaskakująca archeologów skłonność do wykorzystywania wyrobów krzemiennych w epokach metali jest źródłowo niepodważalnym faktem na obszarach na wschód od dolnej Wisły w młodszych okresach epoki brązu i na początku epoki żelaza. Na pierwszy rzut oka

12 188 Jacek Gackowski, Grzegorz Osipowicz mogłoby się wydawać, że rejestrowana tendencja do wykorzystywania wyrobów krzemiennych w sygnalizowanej części Polski jest zbieżna z relatywnie (porównując to z obszarami zachodnimi czy południowymi) niską frekwencją przedmiotów metalowych. Jeśli jest to słuszny kierunek poszukiwań motywacji dla popularności zastosowań krzemieni, to mogło to dotyczyć czasów kiedy jeszcze proces dopływu, wykorzystania i umiejętności produkcji wyrobów brązowych, jak i pierwszych, żelaznych nie był zbyt powszechny. Archeologicznie obserwowane nasycenie w przedmioty z brązu i żelaza we wspomnianym regionie jest rzeczywiście raczej słabe. Można zatem przyjąć, że zastosowania w codziennym życiu rozmaitych surowców pozametalowych (obok mineralnych, także poroża, kości i drewna) ciągle jeszcze miało tradycyjnie akceptowalne umocowania kulturowe (Dąbrowski 1996). Jest zatem bardzo prawdopodobne, że tej względnie powszechnej obecności surowców pozametalowych chyba nie zagrażało nieczęste pojawianie się importowanych ozdób broni, czy narzędzi, a także wyrobów pochodzących z własnych warsztatów brązowniczych. Zasadniczy przełom - dający uchwycić się w źródłach zaznaczający się upowszechnieniem żelaza, miał się dokonać dopiero w czasach akceptacji nowych wzorców kulturowych, kreowanych w tej części Europy dopiero w młodszym okresie przedrzymskim. Zwróćmy jednak uwagę, że archeologicznie potwierdzane krzemieniarstwo nie traciło na znaczeniu w obrębie zachodnich i południowych obszarów łużyckich pól popielnicowych. Warto pamiętać, że obserwowane źródłowo zjawisko odnośnie wykorzystania surowców poza metalowych dotyczy enklaw osadniczych o względnie dużym nasyceniu w narzędzia wykonane z brązu, z biegiem czasu także z żelaza. Nie bez podstaw można więc przyjąć, że popularność wykorzystywania w życiu codziennym obok krzemieni, także wyrobów z kamienia, poroża, kości i drewna, kształtowała się - chyba do wczesnej epoki żelaza włącznie - na podobnym poziomie, bez względu na stopniowo upowszechniające się wyposażenie metalowe (Dąbrowski 1992: 94; 1996: ; 1997: 74-76). Interpretacja ówczesnych zastosowań krzemieni wymaga zatem ponownego namysłu nad jego funkcjonalną obecnością, raczej bez większego związku z archeologicznie uchwytną większą lub mniejszą frekwencją przedmiotów z brązu i żelaza. Znaczenia kulturowe w zakresie wykorzystania tych pierwszych, wśród ugrupowań kręgu kultur pól popielnicowych pozostają ciągle nieznane, chociaż pewnie zmieniły się w porównaniu z epoką kamienia i początkami epoki brązu. Przypomnieć warto, że na obszarze zachodnich grup kultury łużyckiej już dawno odnajdowano przedmioty krzemienne na wielu osadach (w tym obronnych) oraz w licznych grobach ciałopalnych i szkieletowych (Kadrow 1989; Kurgan-Przybylska 1995; Piotrowska 2000; Przechrzta 2002). Dla podnoszonych tu problemów istotne jest coraz częstsze odkrywanie tych drobnych wyrobów na stanowiskach popielnicowych i potwierdzanie tych faktów kolejnymi doniesieniami publikacyjnymi. Jak bowiem zauważył J. Dąbrowski (1997: 74), odsetek przedmiotów krzemiennych, odnajdowanych na stanowiskach kultury łużyckiej wzrasta im wykopaliska są czasowo bliższe współczesności. Może to świadczyć o większej staranności badań młodszych, ale też o zaprzestaniu arbitralnej łączności odnajdowanych w takich sytuacjach krzemieni z epoką kamienia i tym samym mechanicznym wyłączaniu ich z inwentarzy epoki metali (Gedl 1989: 674; Balcer 1997: ). O ile związek krzemieni odnajdowanych w nawarstwieniach łużyckich osad z okresem ich użytkowania bywał (i bywa jeszcze dzisiaj) kontestowany, zważywszy na psychologicznie trudną do przekroczenia barierę wyobrażenia sobie mieszkańców osad wznoszących warowne grody i jednocześnie wykorzystujących te drobne przedmioty, pochodzące niejako z innej epoki, o tyle fakt ich obecności (nierzadko przepalonych) w popielnicach, zmusza jednak do całościowego przewartościowania naszych (tj. archeologów) ocen tej ciągle nieznanej części aktywności kulturowej społeczności epoki metali. Śledząc nowszą literaturę, można zauważyć, że wspomniane wyżej dawniejsze, arbitralne łączenie tych wyrobów z epoką kamienia, odkrywanych jednak na stanowiskach łużyckich coraz częściej traci swoich zwolenników. Zarówno więc wcześniejsze, jak i bardziej współczesne efekty takich namysłów, mają już swoje, istotne reperkusje konferencyjne i publikacyjne (Węgrzynowicz 1972: ; 1973: 19-21; Dąbrowski 1996: ; 1997: 73-78; Malinowski 2000; Lech, Piotrowska 1997; Libera 2005: 121). Interesujące próby wyjaśniania znaczeń kulturowych krzemieni dla społeczności popielnicowych

13 Przedmioty krzemienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej podejmowane są przy okazji ich odkrywania w grobach. Te drobne wyroby miały bowiem być istotną częścią bliżej nieznanych zabiegów rytualno-obrzędowych. W trakcie ich realizacji przedmioty krzemienne dość często trawił ogień stosu, co mogło być nieobojętne dla dopełnienia czynności magicznych, istotnych z punktu widzenia przebiegu kolejnych stadiów włączania zmarłego do innej, pośmiertnej rzeczywistości. Może o tym świadczyć dbałość o staranne zebranie krzemieni po kremacji i złożenie ich w popielnicy lub jamie grobowej (Piotrowska 2000: ). Czy przedmioty krzemienne pełniły podobną rolę jak inne wyposażenie pochówków (np. wyroby metalowe), trudno w chwili obecnej orzec. Nieprzypadkowość ich występowania może jednak świadczyć, że miały one swoje miejsce w toku odbywania rytuałów o istotnych reperkusjach eschatologicznych. Z drugiej jednak strony, nieczęste odkrywanie krzemieni w grobach może sugerować, że zwyczaje te były przynależne tylko niektórym zmarłym. Nie wiadomo jakie motywacje dla stosowania tego rodzaju selekcji wyposażeniowej miały tu znaczenie, ale w miarę poszerzania możliwości obserwacyjnych w tym zakresie, być może w przyszłości choć po części będzie można tok tej interpretacji uzupełnić. O ile więc fakt umieszczania wyrobów krzemiennych w grobach bywa wielokrotnie potwierdzany i raczej trudno wątpić w celowość takich zabiegów, o tyle wykorzystanie podobnych wyrobów przez mieszkańców osiedli (w tym obronnych) budzi ciągle spore wątpliwości. Jednym z kryteriów warunkujących pogląd o intencjonalnym związku wykorzystania krzemieni z aktywnością mieszkańców osiedli epoki metali jest odkrywanie licznych serii wyrobów (w tym narzędzi), przekonująco naświetlających intencjonalną, a nie przypadkową ich obecność. Seria krzemieni z Mirakowa-Grodna jest w większości typologicznie łączona z aktywnością wytwórczą epoki kamienia (por. wyżej). Tu jednak należy zaznaczyć, że jakościowo podobne serie krzemieni pochodzą z innych, np. wielkopolskich osad obronnych. W Biskupinie, wielokrotnie zarejestrowano krzemienie, uznane za neolityczne, ale przecież stamtąd nie są znane ślady osadnictwa z młodszej epoki kamienia (Piotrowska 2000: 317). Czy więc poddane analizie morfologiczno-surowcowej wyroby z tychże osad i zrekonstruowane na tej podstawie techniki produkcji krzemieniarskiej, świadczą o wygasającej kontynuacji umiejętności ich wytwarzania, jeszcze w czasach poneolitycznych? Idąc tym tropem, chodziłoby tu o szukanie uzasadnień dla poglądu o wykorzystaniu tych drobnych wyrobów w codziennym życiu mieszkańców osad kultury łużyckiej w sposób może bardziej ograniczony w stosunku do ich zastosowań w epoce kamienia, ale jednak ciągle istotny. Czy może jest to przejaw aktywności zbierackiej ludności młodszych okresów epoki brązu i początku epoki żelaza i tym samym wtórnego wykorzystywania przedmiotów krzemiennych i kamiennych, znajdowanych na odlesionych przestrzeniach pól uprawnych i pastwisk. Ta ostatnia sytuacja mogła dotyczyć obszarów ubogich w surowce krzemienne, ale jednak z jeszcze nie umarłą tradycją ich względnie częstego użytkowania. Wszak, jak zauważył J. Dąbrowski (1996: 177): Cóż może być dziwnego w tym, że człowiek, który znalazł narzędzie zdatne do użytku i o znanym mu przeznaczeniu po prostu je używał. Wydaje się jednak, że ów coraz częściej potwierdzany fakt występowania krzemieni w grobach (łącznie z egzemplarzami, morfologicznie i surowcowo łączonymi z epoką kamienia) powinien być także wskazówką do poszukiwań ich przeznaczenia w życiu mieszkańców osiedli kultury łużyckiej. Bibliografia Bagniewski Z Dokumentacja z badań archeologicznych, przeprowadzonych w okolicach Chełmży. Toruń. Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu. Balcer B Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź Z badań nad krzemieniarstwem w epokach metali. W: J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (=Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, Prace 2): Warszawa. Bogucka-Ślaska E Uwagi o krzemieniarstwie poneolitycznym na Pomorzu Środkowym. Koszalińskie Zeszyty Muzealne 5: Chudziak W., Gackowski J Sprawozdanie z badań weryfikacyjnych przeprowadzonych na domniemanym grodzisku wczesnośredniowiecznym w Grodnie, Gm. Chełmża, woj. toruńskie, stanowisko 6. Toruń. Maszynopis w archiwum WUOZ w Toruniu i IA UMK w Toruniu.

14 190 Jacek Gackowski, Grzegorz Osipowicz Dąbrowski J Przydatność ceramiki łużyckiej dla podziałów kulturowych. W: M. Gedl (red.), Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej: Kraków Uwagi o handlu brązem. W: S. Czopek (red.), Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami: Rzeszów Odtworzenie pełnego zestawu źródeł do poznania kultury łużyckiej. W: J. Chochorowski (red.), Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Księga jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim: Kraków Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok. Dzieduszycka-Machnikowa A., Lech J Neolityczne zespoły pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie (= Polskie Badania Archeologiczne, t.19). Wrocław. Gackowski J Uwagi o niektórych materiałach zabytkowych z osiedla obronnego kultury łużyckiej w Grodnie koło Chełmży (na podstawie wyników badań z lat ). W: M. Fudziński, H. Paner (red.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, Vol. I: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego: Gdańsk Społeczności łużyckie w strefie Pojezierza Chełmińskiego i przyległych dolin Wisły, Drwęcy i Osy Refleksje nad interpretacją niektórych źródeł. W: M. Fudziński, H. Paner (red.), Aktualne problemy kultury łużyckiej: Gdańsk. Gackowski J., Małecka-Kukawka J Krzemień we wczesnej epoce żelaza. Refleksje na przykładzie osady nawodnej w Pieczarkach, woj. Suwałki (stan. 1). W: J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (=Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, Prace 2): Warszawa. Gedl M Środkowa i młodsza epoka brązu i wczesna epoka żelaza (cykl łużycko-pomorski). 5. Stosunki gospodarcze. W: J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich, t. I, Od paleolitu do środkowego okresu lateńskiego: Warszawa. Ginter B., Kozłowski J. K Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu. Warszawa. Grossman A Rozwiązania konstrukcyjne osady obronnej kultury łużyckiej w Biskupinie standard czy nowości?. W: B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Architektura i budownictwo epoki brązu i wczesnych okresów epoki żelaza w Europie Środkowej: Biskupin-Wrocław. Harding A., Ostoja-Zagórski J., Locker A., Rackham J Sobiejuchy: A Fortified Site of the Early Iron Age in Poland (=Polskie Badania Archeologiczne, Vol. 35). Warsaw. Hoffmann M. J Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn. Jedrzejewski R Osada kultury łużyckiej w Kałdusie, Gm. Chełmno, stanowiska 1, 3. Toruń. Maszynopis pracy magisterskiej w archiwum IA UMK w Toruniu. Kadrow S Kilka uwag na temat krzemieniarstwa grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. W: A. Barłowska, E. Szałapata (red.), Grupa tarnobrzeska. Materiały z konferencji listopada 1986 r. w Rzeszowie t. 1: Rzeszów. Kozłowski S. K., Sachse-Kozłowska E Halsztacko-lateński krzemienny przemysł łużycki w miejscowości Zawada, w woj. tarnobrzeskim. W: J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (=Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, Prace 2): Warszawa. Kucharski L Wstępne wyniki badań ratowniczych osady kultury łużyckiej w Toruniu, stan W: M. J. Hoffmann, J. Sobieraj (red.), Człowiek a środowisko w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza u południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku (= Pruthenia Antiqua, Vol. I): Olsztyn. Kurgan-Przybylska M Problemy występowania wyrobów krzemiennych na stanowiskach grupy górnośląsko-małopolskiej. Śląskie Prace Prahistoryczne 4: Lech H., Lech J Górnictwo krzemienia w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Badania uroczyska Zele w Wierzbicy, woj. radomskie. W: J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (= Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, Prace 2): Warszawa. Lech J Materiały krzemienne z osad społeczności wstęgowych w Niemczy, woj. Wałbrzych. Badania Silesia Antiqua 23: Lech J., Piotrowska D. (red.) 1997 Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (= Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, Prace 2). Warszawa. Libera J Z badań nad krzemieniarstwem wczesnej epoki żelaza w dorzeczu Sanu podstawy wydzielania przemysłu kosińskiego. W: S. Czopek (red.), Problemy kultury wysockiej: Rzeszów. Malinowski T O roli krzemienia u niektórych społeczności epoki metali. Przegląd Archeologiczny 48: Małecka-Kukawka J Krzemieniarstwo społeczności wczesnorolniczych ziemi chełmińskiej. Toruń Gospodarka surowcami krzemiennymi wśród społeczności wczesnorolniczych ziemi chełmińskiej z perspektywy teorii wymiany społecznej. W: L. Czerniak (red.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej: Grudziądz. Mazurek W Krzemienne wkładki sierpowe typu Szuminka. W: J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (= Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, Prace 2): Warszawa. Osipowicz G Wyroby krzemienne i kamienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej w Grodnie, gm. Chełmża (stanowisko 6) w świetle analizy traseologicznej

15 Przedmioty krzemienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej (materiały z lat ). W: J. Gackowski (red.), Archeologia Epok Brązu i Żelaza, Studia i materiały, Tom 1: Toruń. Piličiauskas G., Osipowicz G The Processing and Use of Flint in the Metal Ages. A Few Cases from the Kernavė and Naudvaris Sites in Lithuania. W: A. Bliujienė (red.), At the Origins of the Culture of the Balts. Dedicated to the 60th birthday of Prof habil. dr Algirdas Girininkas (= Archaeologia Baltica, t. 13): Kłajpeda. Piotrowska D Problem występowania materiałów krzemiennych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Gąsawie, woj. Bydgoskie. W: J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (=Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, Prace 2): Warszawa Krzemienie w grobach z pól popielnicowych: przypadek czy rytuał? W: B. Gediga, D. Piotrowska (red.), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej: Warszawa-Wrocław-Biskupin. Poliński D Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej. Toruń. Przechrzta E Materiały krzemienne z halsztackiego osiedla kultury łużyckiej w Wicinie, stan. 1. Archeologia Środkowego Nadodrza 2: Sosnowski W Stanowiska neolityczne i z początków epoki brązu na ziemi chełmińskiej. W: L. Czerniak (red.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej: Grudziądz. Waluś A., Monasterski D Uwagi na temat krzemieniarstwa w grupie środkowopolskiej ludności kultury łużyckiej w młodszym okresie epoki brązu. Światowit, Nowa seria 1(42) Fascykuł B: Ważny T Analiza dendrochronologiczna drewna z Grodna. Toruń. Praca w maszynopisie w archiwum IA UMK w Toruniu Analiza dendrochronologiczna drewna z Grodna. Toruń. Praca w maszynopisie w archiwum IA UMK w Toruniu. Węgrzynowicz T Osada z IV okresu epoki brązu w Ołtarzach-Gołaczach, pow. Ostrów Mazowiecki. Wiadomości Archeologiczne 37: Kultura łużycka na Mazowszu Wschodnim i Podlasiu. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 2: Zalewski M., Melin I Wykorzystanie krzemienia we wczesnej epoce żelaza w Polsce północno-wschodniej. W: H. Judzińska (red.), Archeologia Bałtyjska. Materiały z konferencji, Olsztyn, kwietnia 1988 roku (= Rozprawy i materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 120): Olsztyn. Żórawska A Cmentarzysko kultury łużyckiej w Mierzynie, w dorzeczu środkowej Osy. Barbaricum 7: Flint objects from the Lusatian culture stronghold in Mirakowo-Grodno (site 6), Toruń powiat Summary Excavations conducted in inside the remains of a Lusatian culture stronghold in Miraków-Grodno (site 6) near Chełmża revealed, beside wooden constructions dendrochronologically dated to BC, sundry traces of everyday life of the inhabitants. Beside numerous fragments of pottery vessels and items made of bronze, antlers, bone and horn there were many stone and flint objects. In particular, the latter s presence within a metal-era settlement provokes a closer look at their possible relationship with the period in which the stronghold flourished. Although flints were found at many sites with traces of Lusatian culture settlements (strongholds included) and cemeteries, a more comprehensive validation of their connection with the times of metal has been addressed in Polish archaeological literature only since the 90s of the last century. The series of flints comes from excavations carried out in the years and covers 120 artefacts. Morphological analysis allowed to isolate several groups of products: cores and core forms, blades, flakes, chips and typological tools. The latter, importantly, include blade and flake end-scrapers, flake scrapers, retouched blades, retouched flakes, flake perforators and a trapezium. A noticeable majority of the flint artefacts were made of grey and grey-black Baltic erratic flint. In terms of chronological and cultural attribution several stylistic groups can be identified. The first group includes specimens linked with the late Palaeolithic (a blade chipped off a double platform core, a Tarnovian end-scraper). The second (largest) contains probably Mesolithic objects (cores and microlithic blades, flake scrapers, retouched flakes, burins and a small blade end-scraper). It cannot be excluded, however, that some objects might be related with the Lusatian culture (two artefacts might be much degenerated Zele-type back knives). The next group covers Neolithic specimens. They are, among others, chocolate flint products (a trapezium, raw and retouched blades with parameters noted in the Montbani technique) and objects of Baltic flint (macroblades). The last group contains objects in splintered technique (splintered cores and scaled pieces). They can be linked with the flint production of the Lusatian culture population. In view of the chronology and nature of the site and the absence of any traces of earlier settlement it seems that the inhabitants of the fortified settlement, along with the production of flint tools in splinter technique, were engaged

16 192 in gathering flint objects found in the neighbouring deforested areas surrounding the place they occupied. This is the reason why the discovered assemblage contains objects typologically related to the Stone Age. Little is known of the use the flint tools were put to (both those that could have been produced at the site or those collected in the vicinity). Still, they must have been of some importance for the Lusatian culture people; similar objects (next to other items, for example metal ones) were quite frequently added to cinerary urns and some skeletal burials. The custom was noted in many Lusatian culture cemeteries, both in the younger Bronze Age periods and the early Iron Age.