KRZEMIENNE PŁOSZCZE Z KRAKOWA NOWEJ HUTY-PLESZOWA

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016 ELŻBIETA TRELA-KIEFERLING KRZEMIENNE PŁOSZCZE Z KRAKOWA NOWEJ HUTY-PLESZOWA Keywords: Flint spearheads, Mierzanowice culture W zbiorach nowohuckiego Oddziału Muzeum Archeologicznego w Krakowie znajduje się krzemienne płoszcze o nr inw. MAK/NH/230. Zabytek ten został przekazany jako dar w 1975 r. Znaleziono go w pobliżu załomu drugiej terasy Wisły w rejonie stan. 17 w Nowej Hucie-Pleszowie (ryc. 1). Stanowisko to leży w centralnej partii dużego, wielokulturowego kompleksu osadniczego (stan. Pleszów 17-20) zlokalizowanego na lewobrzeżnej terasie nadzalewowej Wisły. Stanowiska te odkryte były w latach pięćdziesiątych, a badane w latach siedemdziesiątych XX w. (Godłowska, Rook 1980, 18; Górski, Włodarczak 2000, 11). Opisywany zabytek to płoszcze z dobrze wyodrębnionym długim trzonkiem, o wierzchołku trójkątnym, typ BBI, krępe wg klasyfikacji J. Libery z 2001 r. (ryc. 2). Opis i dane metryczne Zabytek mierzono wg klucza pomiarów zastosowanego w pracy Libery (2001, 24). Wymiary podano w mm (ryc. 3 a-c); zabytek sklasyfikowany został jako krępy wg klas metrycznych Dzieduszyckiej-Machnikowej i Lecha (1976, 33 klasa 10:2). Wierzchołek jest prawie trójkątny, o wymiarach ww = 5 mm szer. max = 51, czyli o proporcjach ww = 1/10. Trzonek jest niezbyt długi, nieznacznie wklęsły w partii środkowej. Podstawa lekko łukowata symetryczna, prostopadła do osi narzędzia. Posiada proporcje: ln/l = 4/10. Surowiec Płoszcze wykonane jest z surowca wołyńskiego. Na podstawie trzonka jest fragmentarycznie zachowana kora. Masa krzemienna jest dwubarwna, w części środkowej matowa, mleczno szara, podstawa i szczyt wierzchołka są przejrzyste, brązowe. Technologia Narzędzie jest regularne i precyzyjnie wykonane. Poza niewielkim fragmentem kory, zachowanym na podstawie, całość jest retuszowana. Nie zachowały się powierzchnie negatywowe mogące wskazywać na użyty półsurowiec. Widoczne są szerokie, płaskie negatywy formujące płaszczyzny górną i dolną. Krawędź retuszowana jest dookolnie regularnymi, równoległymi wręcz odbiciami układającymi się prawie naprzemiennie: raz od jednej raz od drugiej strony. Trzecia seria odbić to, fragmentarycznie tylko występujący, bardzo drobny retusz wyrównujący granie międzynegatywowe. Na wierzchołku widoczne jest drobne odbicie impaktowe. Drobne uszkodzenie widoczne jest również w części przywierzchołkowej jednej z krawędzi. Kontekst Oprócz obiektów osadowych na stan. 17 w Pleszowie odkryto podwójny grób dziecięcy (ob. 1219) wyposażony wyłącznie w 2 zawieszki z szabli dzika. Jednak jego pozycja chronologiczna nie jest 161

2 jasna, mimo że w starszej literaturze sugerowano jego związek z kulturą mierzanowicką. Na stan. 17 odkryto również cmentarzysko grupy krakowsko- -sandomierskiej kultury ceramiki sznurowej (Górski, Włodarczak 2000, 11 i n.). Trudno więc traktować luźne znalezisko płoszcza z Pleszowa jako wyposażenie zniszczonego grobu. Spośród 350 płoszczy znalezionych na terenie Małopolski i Wołynia prawie 90% to znaleziska luźne, jednak pozostałych 39 pochodzi bądź z grobów bądź z warstw ze zniszczonych grobów, w tym kultury mierzanowickiej (Bargieł, Libera 2005, 3; Bąbel 2013, 105). Chronologia Zabytek jest znaleziskiem luźnym, bez kontekstu. W tej sytuacji jego datowanie opierać można na cechach samego wyrobu. Według Libery regularne płoszcza wykonane z surowca wołyńskiego należałoby w strefie A (m.in. Małopolska) łączyć raczej z wczesną fazą kultury mierzanowickiej (Libera 2001, 108). Od fazy klasycznej znacznie częściej występują formy asymetryczne (np. zabytek z grobu w Świniarach Starych Kraussowie 1971, ryc. 23) lub wykonane z innego niż wołyńskie typu surowców. Podobnie z wczesną fazą kultury mierzanowickiej łączy bifacjalne narzędzia rdzeniowe Budziszewski (1991, 205). Dwa inne płoszcza z trzonkiem znalezione w Małopolsce, tj. z Łężkowic (ryc. 5:1), pow. wielicki (Jodłowski 1967, 542) i Wojnicza (ryc. 5:2), pow. tarnowski (Szpunar 1994, 307) wiązane były przez odkrywców z kulturą ceramiki sznurowej, jednak wobec przyrostu bazy źródłowej oraz szczegółowych opracowań należy to datowanie zweryfikować. Z badań w Modlniczce stan. 5 z ob pochodzi zabytek określony jako płoszcze typ BB wg. Libery (Wilczyński 2011, 527). Wyrób ten jest wiązany z osadnictwem mierzanowickim, które na tym stanowisku reprezentuje fazy: klasyczną i późną (Górski 2011, 472). Próba wydatowania płoszcza przez kontekst osadniczy jest bardziej skomplikowana. Zabytki krzemienne z kompleksu stanowisk w Nowej Hucie- -Pleszowie odkryte w kontekście ceramiki mierzanowickiej, zostały niedawno opublikowane (Kopacz 2010). Łącznie jest to nieco ponad 110 wyrobów: stan. 17: w ob. 800 znaleziono pojedynczy rdzeń; stan. 18: z ob. 184 pochodzi rdzeń, łuszczeń, zatępiec, grocik i 15 odłupków; stan. 20: z mierzanowickiej warstwy kulturowej wydzielono ponad 20 rdzeni i fragmentów, 4 łuszcznie, 16 narzędzi retuszowanych, 53 odłupki oraz siekierkę dwuścienną z krzemienia wołyńskiego. Charakter zbioru nie pozwolił autorowi na ściślejsze określenia chronologiczne. Natomiast ceramika mierzanowicka pochodząca ze stan. 20 Kraków Nowa Huta-Pleszów łączona jest z grupą pleszowską tej kultury (Madej 1998). Rozwój grupy pleszowskiej przypadał na późną fazę kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, 122). Od fazy klasycznej pojawiają się importy wyrobów ze środowiska kultury strzyżowskiej, jak np. siekiera z Pleszowa stan. 20, a także sierp z Mogiły stan. 62 (Kopacz 2010, 97). Z tego ostatniego stanowiska pochodzi też amforka kultury strzyżowskiej łączona z klasyczną fazą rozwoju tej kultury (Godłowska 1984, 41). Faza ta jest zazwyczaj korelowana z rozwiniętą fazą klasyczną kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, 80). W tym kontekście, płoszcze powinno być raczej wiązane z klasyczną lub późną faza kultury mierzanowickiej. Muzeum Archeologiczne w Krakowie WYKAZ SKRÓTÓW MANH Materiały Archeologiczne Nowej Huty, Kraków. 162

3 LITERATURA Bargieł B., Libera J Zespoły grobowe z krzemiennymi płoszczami w Małopolsce i na Wołyniu, Wiadomości Archeologiczne 57, Bąbel J. T Cmentarzyska społeczności kultury mierzanowieckiej na Wyżynie Sandowmierskiej. Część 1. Obrządek pogrzebowy, Collectio Archaeologica Ressoviensis 24/1, Rzeszów. Budziszewski J Krzemieniarstwo ludności Wyżyny Środkowomałopolskiej we wczesnej epoce brązu, [w:] Schyłek neolitu i wczesna epoka brązu w Polsce Środkowowschodniej, Lubelskie Materiały Archeologiczne 6, Dzieduszycka-Machnikowa A., Lech J Neolityczne zespoły pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie, Wrocław. Godłowska M Znalezisko amforki kultury strzyżowskiej z Krakowa Nowej Huty na tle występujących tam śladów osadnictwa z przełomu neolitu i początków epoki brązu, Sprawozdania Archeologiczne 36, Godłowska M., Rook E Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prowadzonych w latach w Nowej Hucie na stanowisku 17 (Nowa Huta-Pleszów), MANH 6, Górski J Kompleks osad kultury mierzanowickiej w Modlnicy, st. 5, pow. krakowski, [w:] J. Kruk, A. Zastawny (red.), Modlnica, st. 5 od neolitu środkowego do wczesnej epoki brązu, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Górski J., Włodarczak P Groby kultury ceramiki sznurowej z Krakowa- -Nowej Huty-Pleszowa (stanowisko 17) na tle znalezisk grobowych tej kultury nad dolną Dłubnią, MANH 22, Jodłowski A Narzędzia neolityczne z okolic Bochni, Wiadomości Archeologiczne 32, z. 3/4, Kadrow S., Machnik J Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwój przestrzenny, Kraków. Kopacz K Próba rekonstrukcji przemysłu kamiennego kultury mierzanowickiej na podstawie materiałów osadowych z terenu Nowej Huty, MANH 25, Kraussowie J. i A Cmentarzysko kultury mierzanowickiej w Świniarach Starych, pow. Sandomierz, Materiały Archeologiczne 12, Libera J Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin. Madej P Inwentarz ceramiczny grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej ze stanowiska w Krakowie- -Pleszowie IV/20, MANH 21, Szpunar B Trzy zabytki krzemienne z województwa tarnowskiego, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1993, Wilczyński J Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5, pow. krakowski, [w:] J. Kruk, A. Zastawny (red.), Modlnica, st. 5 od neolitu środkowego do wczesnej epoki brązu, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków,

4 ELŻBIETA TRELA-KIEFERLING Flat flint spearheads from Krakow Nowa Huta-Pleszow Summary In the collection of the Nowa Huta Branch of the Archaeological Museum in Krakow there is a flat flint spearhead inv. no MAK/NH/230 from the region of site 17 in Nowa Huta-Pleszow (fig. 1). The artefact was donated to the Museum in The described artefact is a flat flint spearhead with a distinct, long tang with a triangular tip, type BBI, stocky acc. to the classification by J. Libera from (fig. 2:1). The tool is made from raw material from Volhynia. The flat flint spearhead is regular and precisely worked (dimensions are given in fig. 3 and 4a-c). Broad flat negatives can be seen forming the top and bottom planes. The other series of almost parallel punches covers the edge of the tool. The third series of punches were, only fragmentarily occurring, very fine retouching evening out the ridges between negatives. Other flat flint spearheads with tangs have also been found in Lesser Poland: in Łężkowice, Wieliczka County (fig. 5:1), in Wojnicz, Tarnow County (fig. 5:2) and in Modlnica, site 5. The flat flint spearhead is a loose find. In the site 17 in Pleszow, a double children s grave (feature 1219) was discovered where only 2 pendants from a wild boar s tusk, and in its direct vicinity another damaged burial without any grave goods was found. Considering the fact that the vast majority of finds of flat flint spearheads in the area of Lesser Poland and Volhynia come from graves, it cannot be ruled out that also the flat flint spearhead from Pleszow was an element of grave goods. According to J. Libera, regular flat flint spearheads made from the raw material from Volhynia, in zone A (e.g. Lesser Poland) ought to be associated with the early phase of the Mierzanowice culture. Similarly J. Budziszewski associates bifacial core tools with the early phase of the Mierzanowice culture. On the other hand, the ceramic context from site 20 in Pleszow and imports of products from the Strzyżow culture environment such as e.g. an axe from Pleszow site 20, as well as a sickle and a little amphora from Mogiła site 62, might indicate the classical or late phase of the Mierzanowice culture. 164

5 Ryc. 1. Lokalizacja kompleksu stan w Krakowie Nowej Hucie-Pleszowie z wykorzystaniem wizualizacji Numerycznego Modelu Terenu programu ISOK Fig. 1. Location of the complex site in Krakow Nowa Huta Pleszow using Numerical Model Terrain visualization program ISOK Ryc. 2. Płoszcze z Krakowa Nowej Huty Pleszowa, rys. A. Dziedzic Fig. 2. Flat flint spearhead from Krakow Nowa Huta Pleszow, drawing A. Dziedzic 165

6 Ryc. 3. Punkty pomiarów płoszczy (za Libera 2001) Fig. 3. Measuring points on the flat flint spearhead (after Libera 2001) długość mm całkowita (l) 119 od wierzchołka do pkt max szer. (l w) 72 od pkt max szer. do końca nasady (l n) 47 szerokość mm maksymalna (s max) 51 nasady (n) max 29 podstawy (sn) 22 grubość mm g max (w) 10 trzonka (g t) 8 nasady (n) 9 Ryc. 4. Dane metryczne płoszcza z Krakowa Nowej Huty Pleszowa mierzone w punktach oznaczonych na ryc. 3: 4a pomiary długości, 4b pomiary szerokości, 4c pomiary grubości Ryc. 4. Metric data of the flat flint spearhead from Krakow Nowa Huta Pleszow measured in points marked in fig. 3: 4a lenght measurements, 4b width measurements, 4c thickness measurements 166

7 Ryc.5: 1. Płoszcze z Łężkowic - za Jodłowski 1967; 2. płoszcze z Wojnicza - za Szpunar 1994 Fig Flat flint spearhead from Łężkowice (after Jodłowski 1967); 2. Flat flint spearhead from Wojnicz (after Szpunar 1994) 167

8