FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2008, Oeconomica 261 (50), 23 32 Stanisław PASZKOWSKI ZNACZENIE DZIAŁALNOŚCI POZAROLNICZEJ DLA WIELOFUNKCYJNEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE CZĘŚĆ I. KIERUNKI ZMIAN DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W INDYWIDUALNYCH GOSPODARSTWACH ROLNYCH THE ROLE OF NONAGRICULTURAL ACTIVITY FOR MULTIFUNCTIONAL DEVELOPMENT OF RURAL AREAS IN POLAND PART I. THE MAIN LINES OF NONAGRICULTURAL ACTIVITY CHANGES IN THE PRIVATE FARMS Katedra Ekonomiki Gospodarki Żywnościowej, Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań Abstract. In the assuption of multifunctional development the non agricultural economic activity is seamed to be a very important factor of development of rural areas. These question is discussed in the paper. From the conducted study, presented in the paper, it is possible to conclude, that the farms dealing with the non agricultural economic activity are more viable then other, and in the reasent years have started with creation of new work places for the people from rural areas. So, the non agricultural activity can be sean, as a factor of multifunctional development of rural areas. Słowa kluczowe: bezrobocie ukryte, działalność pozarolnicza, gospodarstwa rolne, prowadzenie działalności rolniczej, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, zasoby pracy w rolnictwie, zatrudnienie na obszarach wiejskich. Key words: employment in rural areas, hidden uemployment, labour resources in agriculture, multifuntional development of rural areas, farms, farming, non agricultural activity.. WSTĘP Tworzenie nowych miejsc pracy poza gospodarstwami rolnymi, rozwój innych działów gospodarki narodowej i poszukiwanie alternatywnych źródeł zarobkowania w zawodach związanych z otoczeniem rolnictwa są równie ważne dla przyszłości rodzin wiejskich jak dotychczas rolnictwo (Kłodziński 1996; Duczkowska-Małysz 1998; Makarski 2000). Jednym ze sposobów rozwoju obszarów wiejskich i poprawy warunków życia ludności je zamieszkującej jest więc rozwój przedsiębiorczości rolniczej. Przedsiębiorczość na wsi może występować w formie nierolniczej (inwestycji zewnętrznych napływowych) i rolniczej, związanej z gospodarstwami rolnymi i określanej poza działalnością gospodarczą. Formy nierolnicze nie rozwijają się jednak na obszarach wiejskich ze względu na liczne bariery tam występujące. Jedyną szansą dla tych terenów jest
24 S. Paszkowski więc inicjowanie pozarolniczej działalności gospodarczej związanej z gospodarstwami rolnymi. Forma ta ma do odegrania istotną rolę w rozwoju obszarów wiejskich, a jej znaczenie wynika z niewydolności dochodowej gospodarstw rolnych i braku rozwoju działalności nierolniczej poza gospodarstwami rolnymi, a także nieskuteczności programów ograniczania bezrobocia na wsi. Jako forma aktywna wypracowywania dochodów przez rolników przyczynia się do rozwoju ekonomicznego obszarów wiejskich i powinna być wspierana instrumentami polityki ekonomicznej (Sikorska 2001). Cytowana wyżej autorka zjawisko przedsiębiorczości rolniczej łączy z koncepcją wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, zakładającej powiązanie aktywizacji gospodarczej i modernizacji rolnictwa z alokacją pozarolniczych miejsc pracy i ukierunkowanie na rozbudowę gałęzi gospodarczych niezwiązanych bezpośrednio z pracą w gospodarstwie rolnym, co wynika z konieczności restrukturyzacji gospodarki narodowej, koncentracji zasobów i zwiększenia wydajności pracy w rolnictwie, niezbędności pobudzenia rozwoju lokalnego oraz eliminacji opóźnień w rozbudowie infrastruktury (Sikorska 2001). Makarski (2000) twierdzi zaś, że wieś w przyszłości będzie środowiskiem wielozawodowym. Poprawa bytu ludności wiejskiej będzie więc zależeć od rozwoju przedsiębiorczości i aktywności społecznej we własnym środowisku. Spadek liczby ludności rolniczej jest bowiem warunkiem wzrostu efektywności produkcji rolniczej. Aby się to jednak stało potrzebne jest zachowanie komplementarności gospodarki wiejskiej z usługami. Celem badań było więc określenie intensywności rozwoju form działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich w latach 1996 2002 oraz ich wpływu na wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. ZAKRES CZASOWY I TERYTORIALNY, MATERIAŁ I METODY ANALIZ Dyskutowany w pracy problem badawczy dotyczy podejmowania przez właścicieli gospodarstw rolnych pozarolniczej działalności gospodarczej w Polsce w latach 1996 i 2002. Kategoria ta według GUS oznacza pracę poza gospodarstwem rolnym na własny rachunek (np. prowadzenie własnych zakładów przemysłowych, rzemieślniczych, handlowych i usługowych, zatrudniających lub niezatrudniających pracowników najemnych, także zarobkowanie w formie uprawiania wolnych zawodów) i stanowi część terminu działalność gospodarcza, określającego, oprócz wyżej zdefiniowanych działalności, pracę wykonywaną bezpośrednio przy produkcji rolniczej (roślinnej i zwierzęcej) oraz w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (Pozarolnicza działalność... 1997, 2003) 1. W badaniach wykorzystano informacje źródłowe pochodzące z powszechnych spisów rolnych przeprowadzonych w latach 1996 i 2002. W szczególności wykorzystano publikacje GUS Pozarolnicza działalność gospodarstw rolnych (1997, 2003). Przetwarzane źródła danych są wiarygodne, jednak mają charakter wtórny, co uniemożliwiło zastosowanie bardziej oryginalnej metodyki przeprowadzanych analiz. 1 Podobnie Sikorska (2001) za poza działalność gospodarczą uważa pracę na własny rachunek, prowadzenie firmy zatrudniającej pracowników.
Znaczenie działalności pozarolniczej 25 Zgromadzone informacje poddano analizom ze względu na takie kryteria grupowania, jak: rodzaj podejmowanej działalności gospodarczej, obszar użytków rolnych, typ struktury obszarowej gospodarstw rolnych i rok realizacji powszechnego spisu rolnego. Według pierwszego kryterium gospodarstwa podzielono na prowadzące i nieprowadzące działalności gospodarczej. W grupie pierwszych wyodrębniono zaś takie formy aktywności, jak: rolnicza, pozarolnicza, rolnicza i pozarolnicza. Według kryterium obszarowego wyodrębniono takie przedziały użytków rolnych, jak: 1 2, 2 5, 5 10, 10 20, 20 50, 50 100 i powyżej 100 ha. Typy struktury obszarowej gospodarstw zdefiniowano na podstawie częstotliwości występowania gospodarstw w grupach użytków rolnych w 2002 r. Wyodrębniono strukturę gospodarstw rolnych o rozkładzie jednostajnie malejącym (typ I), normalnym (typ II), spolaryzowaną z załamanym biegunem prawym (typ II) oraz w pełni spolaryzowaną (typ VI). W typach od II do VI wyizolowano podtypy a i b. Należy zauważyć, że w 2002 r. nie spotkano struktury typu III i IV. 2 W tym czasie w Polsce występowały cztery kategorie województw wyłonione ze względu na strukturę obszarową gospodarstw rolnych. WYNIKI I DYSKUSJA W zbiorowości indywidualnych gospodarstw rolnych zachodzą dynamiczne procesy przekształceń strukturalnych. Ich ogólna liczba zmniejszyła się w latach 1996 2002 o 4,2% (Kierunki zmian 2004). W tym samym czasie zmalała także o 17,8% populacja gospodarstw prowadzących działalność, których w strukturze w 2002 r., w stosunku do 1996 r., ubyło o 13,7 punkta procentowego. Dokonujące się od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. w rolnictwie polskim procesy prowadzą do istotnej redukcji gospodarstw zajmujących się głównie działalnością. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy są problemy w dostosowaniu tych podmiotów gospodarki narodowej do wymogów gospodarki rynkowej, a przede wszystkim małe zasoby kapitału społecznego i produkcyjnego, jakimi one dysponują, niewielka skala produkcji, co powoduje trudności w lokowaniu wytworzonych produktów rolnych na rynku. 3 Na powyższym tle zbiorowość gospodarstw prowadzących działalność poza zwiększyła się w latach 1994 2002 ze 126,1 do 252,4 tys. (tab. 1), co spowodowało zwiększenie ich udziału w ogólnej liczbie gospodarstw z 6,4 do 12,9%. 2 W I typie struktury obszarowej gospodarstw wyłoniono tylko jedno województwo; jest nim województwo śląskie. W grupie województw o II typie struktury w podtypie a znajdują się województwa małopolskie i podkarpackie, w podtypie b lubelskie, łódzkie, mazowieckie oraz świętokrzyskie. Województwa o tym typie struktury mają charakter wybitnie rolniczy. W typie V struktury w podtypie a odnotowano województwo wielkopolskie, a w podtypie b województwa kujawsko-pomorskie, podlaskie i pomorskie. Województwa te cechują się rolnictwem najbardziej rozwiniętym. Przy przeciętnym zatrudnieniu i największym udziale w tworzeniu wartości dodanej wykazują one największe odsetki udziału w tworzeniu PKB. W ostatniej grupie województw (w typie VI) w podtypie a odnotowano województwa: dolnośląskie, lubuskie, opolskie i zachodniopomorskie, a w podtypie b warmińsko-mazurskie. Cechują się one strukturą najbardziej spolaryzowaną i leżą w zachodniej i północno- -wschodniej części kraju. 3 W opracowaniu tej części pracy wykorzystano elementy referatu Wpływ przedsiębiorczości rolniczej na wielofunkcyjny rozwój obszarów w Polsce, zgłoszonego na V Międzynarodową Konferencję Naukową Przedsiębiorczość po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, organizowaną przez Katedrę Polityki Gospodarczej i Rynku oraz Katedrę Ekonomii Wydziału Ekonomiki i Organizacji Gospodarki Żywnościowej Akademii Rolniczej w Szczecinie, mającą się odbyć 8 9 września w Międzyzdrojach (w druku).
26 S. Paszkowski Tabela 1. Struktura i tempo zmian liczby gospodarstw rolnych prowadzących działalność poza w latach 1994 2002 r., według powierzchni użytków rolnych Lata Liczba gospodarstw w tys. Grupy obszarowe użytków rolnych [ha] 1 5 5 10 10 15 15 20 20 50 >50 Razem 1994 74,6 29,9 11,0 4,6 4,5 1,5 126,1 1996 92,7 29,7 11,8 5,5 6,4 2,0 148,1 2000 115,7 45,1 16,7 8,1 9,4 2,4 1974 2002 157,9 50,7 19,8 8,9 11,5 3,7 252,4 Struktura gospodarstw 1994 59,2 23,7 8,7 3,6 3,5 1,2 100 1996 62,6 20,1 8,0 3,7 4,3 1,3 100 2000 58,6 22,8 8,5 4,1 4,7 1,2 100 2002 62,5 20,1 7,8 3,5 4,6 1,4 100 Tempo zmian liczby gospodarstw 1994 1996 12,1 0,3 3,8 10,0 22,2 13,0 8,7 1996 2000 6,2 12,9 10,4 11,7 11,3 6,3 8,3 2000 2002 18,2 6,2 9,2 5,1 11,7 25,3 13,9 1994 2002 6,9 6,3 6,5 9,5 13,7 7,2 7,1 1996 2002 11,7 11,8 11,2 10,3 13,1 14,8 11,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pozarolnicza działalność (1997). Pozarolnicza działalność gospodarcza jest częściej prowadzona w gospodarstwach o mniejszym i większym obszarze użytków rolnych, z tym że wyższa częstotliwość jej występowania ma miejsce w drugiej grupie jednostek. Jak zaznaczono wyżej, w latach 1994 2002 nastąpił znaczny wzrost liczby gospodarstw prowadzących działalność poza. Jednak, jeżeli porównać wskaźniki dynamiki odnoszące się do lat 1994 2002 z dotyczącymi lat 1996 2002, to w tym pierwszym z wyodrębnionych okresów szybsze tempo przyrostu miało miejsce w odniesieniu do jednostek średnich oraz dużych, a w drugim do małych i największych. Na początku okresu transformacji społeczno-ekonomicznej w Polsce mieliśmy więc do czynienia z koncentracją działalności pozarolniczej w gospodarstwach średnioobszarowych, a na końcu badanego okresu w małych i największych. W ostatnim czasie te ostatnie z wymienionych grup gospodarstw rolnych wykazują większą zdolność adaptacji do warunków gospodarki rynkowej. Z tym procesem zapewne wiąże się także dywersyfikacja podejmowanej działalności pozarolniczej. Można więc postawić hipotezę badawczą, że od 2000 r., co związane było z przygotowaniem do integracji gospodarki polskiej z unijną, mamy do czynienia z nowym rodzajem procesu rozwoju przedsiębiorczości rolniczej na obszarach wiejskich.
Znaczenie działalności pozarolniczej 27 Gospodarstwa prowadzące poza działalność gospodarczą najczęściej występują w przedziałach o małej powierzchni użytków rolnych. Ich odsetki zmniejszają się wraz z przechodzeniem z niższych do wyższych klas obszarowych. W 2002 r. w grupie 1 5 ha użytków rolnych było ich 62,5%, a powyżej 50 ha 1,4%. W porównaniu z całą zbiorowością indywidualnych gospodarstw rolnych częściej się one skupiają w przedziałach o najmniejszym i największym areale gruntów rolnych. Ostrowski (1999) podaje, że najaktywniejsze w prowadzeniu działalności na rachunek własny były osoby z gospodarstw rolnych do 10 ha, które tworzyły przedsiębiorstwa rodzinne. Były to osoby w młodszym wieku, lepiej wykształcone (w 80% mężczyźni), prowadzące w 90% firmy jednoosobowe. Podobne wyniki uzyskała Sikorska (2001). Badania ponownie potwierdzają, że działalność poza podejmują gospodarstwa dysponujące największymi, a następnie najmniejszymi zasobami użytków rolnych. W pierwszym wypadku czynnik ten umożliwia wykorzystanie potencjału produkcyjnego gospodarstw i zwiększenia dochodów, a w drugim przypadku stanowi główne źródło czerpania dochodów przez rodziny rolnicze w sytuacji występowania bezrobocia na obszarach wiejskich. Porównanie liczby gospodarstw podejmujących działalność poza sporządzono na podstawie danych pochodzących ze spisów rocznych przeprowadzanych w latach 1994 i 2000 oraz narodowych spisów powszechnych realizowanych w latach 1996 i 2002 (Pozarolnicza działalność 1997, 2003). Zestawiane materiały nie są ze sobą w pełni porównywalne. Gdyby jednak przyjąć, że są porównywalne, tempo wzrostu omawianej zbiorowości wyniosłoby w latach 1994 2000 po około 8,5%, a w latach 2000 2002 13,9% rocznie. Pozarolnicza działalność gospodarcza rozwija się w ostatnim czasie dynamicznie. Uwzględniając fakt integracji Polski z UE, można więc oczekiwać, że proces ten w najbliższym czasie się nasili. Jak zaznaczono wyżej, w układzie obszarowym analizy szybsze tempo podejmowania działalności pozarolniczej obserwowano w gospodarstwach o największych, a następnie o najmniejszych zasobach ziemi. Tempo wzrostu liczby gospodarstw z przedziału powyżej 50 ha użytków rolnych w latach 1996 2002 wynosiło 14,8%, a z przedziałów 1 10 ha 11,7%. Najniższe było tempo w grupie obszarowej 15 20 ha. Należy jednak zauważyć, że w latach 1994 2002 działalność pozarolnicza w największych jednostkach produkcyjnych rozwijała się wolniej z niż w grupie 20 50 ha. Tempo przyrostu liczby gospodarstw rolnych było w tej pierwszej zbiorowości większe niż w przedziałach powierzchni użytków rolnych poniżej 20 ha. Uogólniając, można stwierdzić, że do 2000 r. zbiorowość gospodarstw o największym areale nie rozwijała się tak dynamicznie jak ta z przedziału 20-50 ha. W ostatnich latach sytuacja uległa zmianie i działalność z zakresu przedsiębiorczości rolniczej najszybciej podejmują gospodarstwa o największym areale gruntów. Podejmowana przez gospodarstwa rolne przedsiębiorczość pozarolnicza stanowi ważny wymiar rozwoju obszarów wiejskich. Należy jednak zauważyć, że w 2002 r. aż 282,1 tys. gospodarstw (14,5%) nie prowadziło żadnej działalności gospodarczej (tab. 2).
28 S. Paszkowski Tabela 2. Struktura gospodarstw rolnych prowadzących działalność gospodarczą w 2002 r., według powierzchni użytków rolnych Grupa obszarowa użytków rolnych Gospodarstwa prowadzące działalność gospodarczą Liczba gospodarstw w tys. poza i poza razem Gospodarstwa nieprowadzące działalności gospodarczej Ogółem 1 2 302,4 24,7 48,3 375,3 141,6 516,8 2 5 442,5 18,6 66,6 527,5 102,0 629,5 5 10 347,7 5,8 45,0 398,4 28,2 426,5 10 20 229,7 2,0 26,8 258,4 7,9 266,3 20 50 82,2 0,8 10,8 93,7 1,8 95,5 50 100 9,5 0,2 2,0 11,6 0,4 12,0 > 100 3,4 0,8 1,4 4,9 0,3 5,1 Razem 1417,3 52,0 200,6 1669,7 282,1 1951,7 Struktura gospodarstw według obszaru użytków rolnych 1 2 21,3 47,4 24,1 22,5 50,2 26,5 2 5 31,2 35,7 33,2 31,6 36,2 32,3 5 10 24,5 11,0 22,4 23,9 10,0 21,9 10 20 16,2 3,8 13,3 15,5 2,8 13,6 20 50 5,8 1,5 5,3 5,6 0,6 4,9 50 100 0,7 0,3 1,0 0,7 0,1 0,6 > 100 0,2 0,2 0,7 0,3 0,1 0,3 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pozarolnicza działalność (2002, 2003). Najczęściej występowały one w przedziale skupiającym jednostki najmniejsze (1 2 ha), w którym stanowiły 27,4% wszystkich. Ich liczba malała wraz ze wzrostem obszaru, by w przedziałach użytków rolnych powyżej 50 ha nieznacznie wzrosnąć. W klasie jednostek o największym obszarze ich udział wynosił 5,0% wszystkich gospodarstw, wobec 1,9% w grupie 20 50 ha. W całej zbiorowości gospodarstw rolnych podejmujących działalność gospodarczą 84,9% prowadziło produkcję, 3,1% działalność poza, a 12,0% jednocześnie realizowało obie formy działalności gospodarczej. Łącznie więc aktywność ekonomiczną rozwijało 85,5% gospodarstw rolnych. Tą pierwszą formą działalności w największym stopniu zajmowały się jednostki o powierzchni 10 20 ha (Paszkowski 2005). Jednocześnie najmniej intensywnie podejmowały one aktywność poza oraz wraz z poza, co było spowodowane tym, że zasoby ziemi, którymi dysponowały, pozwalały im na osiąganie dochodów zabezpieczających warunki rozwoju ich rodzin na niezbędnym poziomie, przy czym produkcję opierały głównie na pracy członków gospodarstw domowych (Ostrowski 1999).
Znaczenie działalności pozarolniczej 29 Gospodarstwa z działalnością poza i, prowadzoną jednocześnie wraz z poza, tworzyły w analizie według obszaru użytków rolnych układ przeciwstawny do układu odnoszącego się do jednostek podejmujących działalność. Wraz ze zwiększaniem się powierzchni użytków rolnych ich liczba malała, a następnie rosła. Działalność pozarolnicza znacznie częściej występowała w grupie gospodarstw o najmniejszej powierzchni użytków rolnych, a działalność prowadzona jednocześnie z produkcją w grupie gospodarstw dużych i największych. W tej ostatniej grupie prawie co trzecie gospodarstwo rolne łączyło działalność z pozarolniczymi formami aktywności gospodarczej (Paszkowski 2005). W układzie przestrzennym analizy odsetki jednostek nieprowadzących działalności gospodarczej były największe w typie I struktury obszarowej gospodarstw rolnych, a następnie malały wraz z przechodzeniem do kolejnych typów struktur do typu V, w którym wynosiły 15,2%. W typie VI udziały wzrosły do 25,0% (tab. 3). Tabela 3. Struktura gospodarstw rolnych prowadzących działalność gospodarczą w 2002 r., według województw Typ struktury I Gospodarstwa prowadzące działalność gospodarczą poza i poza razem nieprowadzące działalności gospodarczej ogółem 1 45,3 6,3 7,5 59,1 40,9 100,0 a 64,0 3,4 8,4 75,8 24,2 100,0 2 b 69,8 2,7 8,7 81,2 18,8 100,0 razem 67,5 3,0 8,6 79,1 20,9 100,0 Razem grupa I 64,7 3,4 8,4 76,6 23,4 100,0 5 A 73,7 2,6 12,1 88,4 11,6 100,0 B 69,9 3,3 9,3 82,4 17,6 100,0 II razem 71,4 3,0 10,4 84,8 15,2 100,0 6 A 60,3 4,9 9,4 74,5 25,5 100,0 B 65,9 4,2 6,9 77,0 23,0 100,0 razem 61,4 4,8 8,9 75,0 25,0 100,0 Razem grupa II 66,9 3,8 9,7 80,4 19,6 100,0 Ogółem 65,4 3,5 8,8 77,8 22,2 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pozarolnicza działalność (2003). Zbliżony układ wielkości wskaźników struktury obszarowej odnotowano w grupie gospodarstw prowadzących działalność poza. Odwrotne tendencje zaobserwowano natomiast w kategoriach jednostek podejmujących działalność gospodarczą, w tym oraz wraz z poza. Ujmując problem z innej strony, okazuje się, że w grupie województw o typie I struktury obszarowej występuje niewielki odsetek gospodarstw prowadzących działalność gospodarczą, w tym. Bardzo mały jest też tam udział jednostek zajmujących się rolnictwem łączonym z prowadzeniem działalności pozarolniczej. Najwyższe są zaś odsetki gospodarstw nieprowadzących żadnej działalności gospodarczej oraz podejmujących poza działalność gospodarczą.
30 S. Paszkowski Typ II struktury obszarowej cechuje się zbliżonymi do przeciętnych wartościami wskaźników udziału poszczególnych grup gospodarstw w całej zbiorowości. W województwach o typie V struktury odnotowano jednak najwyższe wskaźniki liczby gospodarstw prowadzących działalność gospodarczą, w tym oraz i poza. W województwach tych było też najmniej jednostek beż żadnej działalności gospodarczej oraz prowadzących działalność poza. Typ VI struktury charakteryzują przeciętne udziały liczby gospodarstw prowadzących działalność gospodarczą oraz łączoną z poza. Spotyka się tam wysoką częstotliwość (powyżej średniej krajowej) występowania jednostek bez żadnej działalności gospodarczej i poniżej tej wielkości zajmujących się działalnością. Region ten cechuje się też relatywnie wysokimi odsetkami gospodarstw podejmujących poza działalność gospodarczą. Działalność rolnicza jest najbardziej intensywnie rozwijana w województwach o wysokiej, ale nie najwyższej strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (typ V struktury), a następnie o w pełni spolaryzowanej strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (typ VI) tab. 4. Tabela 4. Struktura indywidualnych gospodarstw rolnych ogółem, prowadzących działalność gospodarczą w Polsce w 2002 r.* Typ struktury obszarowej gospodarstw Gospodarstwa prowadzące działalność gospodarczą poza i poza razem nieprowadzące działalności gospodarczej ogółem Jednostajnie malejąca 45,3 6,3 7,5 59,1 40,9 100,0 O rozkładzie normalnym 67,5 3,0 8,6 79,1 20,9 100,0 Spolaryzowana z załamanym biegunem lewym 71,4 3,0 10,4 84,8 15,2 100,0 Spolaryzowana 61,4 4,8 8,9 75,0 25,0 100,0 Ogółem 65,4 3,5 8,8 77,8 22,2 100,0 * Dane zawarte w tab. 3 odnoszą się do wszystkich gospodarstw rolnych, w liczbie 2 933,2 tys. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pozarolnicza działalność (2002). Najbardziej rolniczy charakter mają więc województwa tworzące typ struktury spolaryzowanej z załamanym biegunem lewym, a następnie tworzące typ struktury o rozkładzie normalnym. Aktywność pozarolnicza jest rozwijana w województwach o strukturze jednostajnie malejącej (typ I), a następnie w województwach o strukturze w pełni spolaryzowanej (typ VI). Działalność rolnicza łączona z poza, podobnie jak cała aktywność gospodarcza, w największym nasileniu występuje w województwach o strukturze spolaryzowanej z załamanym biegunem lewym (typ V). PODSUMOWANIE I WNIOSKI Przeprowadzone badania wykazują, że pozarolnicza aktywność gospodarstw rolnych nie ma istotnego znaczenia gospodarczego dla rozwoju obszarów wiejskich. Jednak w ostatnim czasie dynamicznie się rozwija. Najczęściej występuje w najmniejszych i największych obszarowo gospodarstwach rolnych. Mniejsze znaczenie ekonomiczne ma w jednostkach o średnim obszarze. Za zjawisko wybitnie korzystne dla rozwoju obszarów wiejskich należy
Znaczenie działalności pozarolniczej 31 uznać bardzo dynamiczny rozwój na obszarach wiejskich przetwórstwa przemysłowego oraz usług niezwiązanych z rolnictwem. Obszary te podlegają więc procesowi urbanizacji i uprzemysławiania, zgodnie z tendencjami obserwowanymi w innych częściach świata. Działalnością poza zajmują się gospodarstwa o mniejszej powierzchni gruntów, a działalnością łączoną z aktywnością gospodarstwa o obszarze większym. Użytkownicy częściej podejmują ją w gospodarstwach rolnych ze skrajnych przedziałów obszarowych, przy czym prowadzą ją w tym większym nasileniu, im większymi dysponują zasobami użytków rolnych. W latach 1996 2002 najbardziej dynamicznie wzrastała liczba gospodarstw podejmujących działalność poza w przedziałach o największym i najmniejszym obszarze użytków rolnych oraz jednostek o najmniejszym, a także największym udziale dochodów pozarolniczych w budżetach gospodarstw domowych. Przedsiębiorczość pozarolnicza w układzie przestrzennym kraju jest najczęściej rozwijana w województwach o najmniej rozwiniętej (typ I) oraz w pełni spolaryzowanej (typ VI) strukturze obszarowej. Działalność pozarolnicza częściej była prowadzona w województwach rozwiniętych przemysłowo (typ I struktury), a działalność łączona z aktywnością w regionach o najwyżej rozwiniętym rolnictwie (typ V). Dynamiczny rozwój podmiotów gospodarczych podejmujących działalność poza zaspokaja potrzeby mieszkańców wsi i miast, podnosi poziom warunków życia przez rozbudowę infrastruktury, świadczenie licznych usług i dostarczanie dochodów. Służy też koncentracji kapitału oraz wzrostowi skali produkcji, wzbogacaniu struktur organizacyjnych, wzrostowi liczby zatrudnionych oraz podnoszeniu poziomu ich kwalifikacji, wprowadzaniu do produkcji nowych technologii oraz metod zarządzania. Tym samym pozytywnie wpisuje się w koncepcję wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. PIŚMIENNICTWO Duczkowska-Małysz K. 1998. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich [w: Encyklopedia agrobiznesu]. Red. A. Woś. Fundacja Innowacja, Warszawa. Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. 2004. US w Olsztynie, Olsztyn. Kłodziński M. 1996. Wielofunkcjny rozwój terenów wiejskich w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Wydaw. SGGW, Warszawa. Makarski S. 2000. Przedsiębiorczość w agrobiznesie. IRWiR PAN, Warszawa. Ostrowski L. 1999. Przedsiębiorczość rodzin chłopskich nie związana z rolnictwem Komunikaty Raporty Ekspertyzy IERiGŻ 452. Paszkowski S. 2005. Wpływ przedsiębiorczości rolniczej na wielofunkcyjny rozwój obszarów w Polsce [w: Przedsiębiorczość po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Tworzenie warunków sprzyjających racjonalnemu wykorzystaniu potencjału produkcyjnego zasobów Skarbu Państwa]. AR, Szczecin, 229 242. Pozarolnicza działalność gospodarstw rolnych. 2003. GUS, Warszawa. Pozarolnicza działalność gospodarstw rolnych. 1997. GUS, Warszawa. Sikorska A. 2001. Przedsiębiorczość na wsi w świetle ankiety 2000. Komunikaty Raporty Ekspertyzy IERiGŻ 472. Śledź D., Wiśniowska-Antonik Z. Kierunki zmian w strukturze dochodów gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. 2004. Urząd Statystyczny, Olsztyn.