prof. dr hab. Irena E. Kotowska dr Katarzyna Kocot-Górecka, mgr Wojciech Łątkowski, mgr Sylwia Timoszuk, Wykład: piątek, godz.13:30-15:10, sala 316, budynek G Zajęcia w laboratorium komputerowym budynek G: grupa 100 G-108 grupa 101 G-116 grupa 102 G-235 Materiały do wykładu pod adresem: http://www.e-sgh.pl/kocot-gorecka/4018.
1. 6.10. Wprowadzenie do problematyki badań demograficznych. Źródła informacji o zjawiskach ludnościowych i ich pomiar. Zasady budowy podstawowych współczynników demograficznych. Siatka Lexisa. 2 L 13.10. Obliczanie współczynników demograficznych. Standaryzacja współczynników demograficznych. 3. 20.10. Płodność analiza, przemiany płodności. Wybrane teorie płodności 4. 27.10. Stan zdrowia ludności i umieralność, przegląd podstawowych zagadnień współczesnych 5 L 3.11. Tablice trwania życia zasady budowy tablic, analiza podstawowych parametrów tablic 6 10.11. Analiza procesu tworzenia, rozwoju i rozpadu rodziny 7. 17.11. Pierwsze i drugie przejście demograficzne 8. 24.11. Migracje zewnętrzne i wewnętrzne: pomiar, wybrane teorie migracji, prawidłowości współczesnych zmian 9 L 1.12. Współczynnik przyrostu naturalnego. Koncepcja ludności zastojowej i ustabilizowanej. Prawo Lotki 10. 8.12. Struktury demograficzne. Proces starzenia się ludności 11. 15.12. Metody prognozowania demograficznego. Podstawowe metody prognozowania ludności (metoda składnikowa, prognozy stochastyczne). 12L 5.01. Prognozowanie ludności metodą składnikową 13. 12.01.2018 Sytuacja demograficzna w świetle przewidywań stanu i struktur ludności - świat, Europa, Polska. 14. 19.01. Społeczno-ekonomiczne konsekwencje zmian struktur wieku ludności. Polityka dotycząca ludności
Literatura podstawowa: J.Z.Holzer, Demografia, PWE, Warszawa 2003. Kotowska I.E., J.Jóźwiak, 2012, Kotowska I.E., J.Jóźwiak, 2012, Nowa demografia Europy a rodzina, Roczniki Kolegium Analiz Ekonomicznych, Zeszyt 28/2012, 9-33. J. Kurkiewicz (red.), 2010, Procesy demograficzne i metody ich analizy. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.
Literatura uzupełniająca: European Commission, 2006, The Demographic Future of Europe from Challenge to Opportunity, Communication from the Commission, Brussels, COM(2006) 571final. F. Goldscheider, E. Bernhardt, T. Lappegård (2015). The Gender Revolution: A Framework for Understanding Changing Family and Demographic Behavior, Population and Development Review 41 (2):207-239. Frejka T., Sobotka T., 2008, Overview Chapter 1: Fertility in Europe. Diverse, Delayed and below Replacement, in: Frejka T., Hoem J., Sobotka T., Toulemon L., Childbearing Trends and Policies in Europe, Demographic Research, Vol. 19: 15-46. I.E.Kotowska, 2014, Mastering the demographic change in Europe wspólne stanowisko ośmiu europejskich akademii nauk, Nauka 4: 21-27. I.E.Kotowska, J.Jóźwiak, A.Matysiak, A.Baranowska, 2008, Poland: Fertility decline a response to profound societal change and transformations in the labour market?, w: T.Frejka, T.Sobotka, J.M.Hoem, L.Toulemon (eds.), Childbearing Trends and Policies in Europe, Demographic Research, Vol. 19; Article 22: 795-854
Literatura uzupełniająca: M.Okólski, A.Fihel, 2012, Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. M.Okólski, 2004, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Matysiak A. (red.), 2014, Nowe wzorce formowania i rozwoju rodziny w Polsce. Przyczyny oraz wpływ na zadowolenie z życia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Mastering the demographic change in Europe, 8 European Academies Statement, July 2014. Sobotka T., Toulemon L., 2008, Overview Chapter 4: Changing Family and Partnership Behaviour: Common Trends and Persistent Diversity across Europe, in: Frejka T., Hoem J., Sobotka T., Toulemon L., Childbearing Trends and Policies in Europe. An Overview, Demographic Research, Vol. 19: 85-138. Raporty Rządowej Komisji Ludnościowej: Sytuacja demograficzna Polski, GUS
Zaliczenie przedmiotu: Warunkiem przystąpienia do egzaminu jest obecność na ćwiczeniach (laboratorium komputerowe) Egzamin Składa się z pytań otwartych, zadania z ćwiczeń i testu Zakres egzaminu obejmuje treść wykładów, ćwiczeń i odpowiednie rozdziały z literatury obowiązkowej Możliwość podniesienia oceny z egzaminu za aktywność na zajęciach laboratoryjnych (dodanie do 2 pkt. do liczby punktów uzyskanej na egzaminie)
WYKŁAD 1 (6.10.2017) 1. Proces reprodukcji ludności i jego składowe 2. Źródła danych 3. Podstawowe współczynniki demograficzne 4. Siatka Lexisa
Demografia demos = lud, grapheia = opis nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego regionu opis procesu zmian stanu i struktury ludności, uwarunkowania tych zmian i ich konsekwencje Pomiar, analizy empiryczne, koncepcje teoretyczne
Podstawowy przedmiot demografii populacja cała ludność zamieszkująca określoną jednostkę terytorialną jednostki badania poszczególne osoby, rodzina, gospodarstwo domowe cechy demograficzne i społeczno-ekonomiczne struktury demograficzne - struktura ludności: według płci, wieku, stanu cywilnego, cech społecznozawodowych, wykształcenia i miejsca zamieszkania - struktura rodzin według liczby dzieci, struktura gospodarstw domowych według wielkości - struktura zgonów według przyczyn, struktura urodzeń według wykształcenia matki, struktura imigrantów według kraju pochodzenia
Struktura ludności: według płci, wieku, stanu cywilnego, cech społeczno-zawodowych, wykształcenia i miejsca zamieszkania Reprodukcja ludności - odtwarzanie (w czasie) liczby i struktury ludności pod wpływem przyrostu naturalnego i wędrówkowego. Ruch naturalny - urodzenia, zgony, tworzenie i rozwiązywanie rodzin (małżeństwa, rozwody, separacje, kohabitacja) Ruch wędrówkowy (migracyjny) - migracje wewnętrzne - migracje zewnętrzne (imigracja i emigracja, repatriacja) Procesy demograficzne - rodność i płodność, małżeńskość, umieralność, tworzenie i rozpad rodzin oraz gospodarstw domowych, migracje
Składowe dynamiki ludności Płodność Umieralność Migracje stan ludności w momencie t = stan ludności w momencie t -1 + urodzenia w okresie (t-1, t) - zgony w okresie (t-1, t) + imigracje w okresie (t-1, t) - emigracje w okresie (t-1, t) Zmienne zasobów np. liczba ludności, kobiet, nowożeńców, rodzin, gospodarstw domowych, pomiar w ustalonym momencie czasu Zmienne strumieni zdarzenia demograficzne zachodzące w tych zbiorowościach (np. urodzenia, zgony), pomiar w ustalonym przedziale czasu
Nie każdy wzrost liczby urodzeń jest wyżem! Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2014 roku, GUS, materiał na konferencję prasową w dn.27.01.2015
1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 1986 1989 1992 1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013 Czy program Rodzina 500+ doprowadzi do wzrostu liczby urodzeń w Polsce? Zmiany liczby urodzeń i płodności w Polsce, 1950-2013 900 Liczba urodzeń (w tys.) Przekrojowy współczynnik dzietności (TFR) 800 700 600 500 400 300 200 100 0 ogółem miasto wieś Źródło: Roczniki Demograficzne, GUS
struktury wieku ludności a reprodukcja: negatywne momentum, pułapka niskiej płodności Płodność i urodzenia w latach 1950-2009 3,9 3,6 3,3 3,0 2,7 2,4 2,1 1,8 1,5 1,2 900 800 700 600 500 400 TFR 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1 985 1990 1995 2000 2005 2009 Urodzenia (w tys.) 300 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1 985 1990 1995 2000 2005 2009 Źródło: I.E.Kotowska, Evolving population age structures and their relevance for demographic and social change, Kongres Statystyki Polskiej, Poznań, kwiecień 2012. FR PL FR PL 15
Przyszłe zmiany płodności i liczby urodzeń, 2010-2060, POP20102010 2,1 2 1,95 1,9 1,8 1,7 TFR 1,6 1,5 1,56 1,4 1,3 1,2 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 FR PL 900 800 700 600 500 400 300 URODZENIA (w tys.) 200 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Przewidywane zmiany liczby kobiet w wybranych grupach wieku FR PL 2300000 2200000 2100000 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 FRANCJA 1 600 000 1 400 000 1 200 000 POLSKA 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 1 000 000 2000000 800 000 1900000 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 600 000 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 Źródło: I.E.Kotowska, Evolving population age structures and their relevance for demographic and social change, Kongres Statystyki Polskiej, Poznań, kwiecień 2012. 16
Liczba urodzeń w Polsce ( w tys.), 2000-2016 440 420 417,6 2016/2015 Urodzenia ogółem 1,04 400 380 360 340 378,3 351,1 382,3 369,3 Urodzenia pierwsze 1,01 Urodzenia drugie 1,06 Urodzenia trzecie 1,09 320 300 Struktura urodzeń według kolejności, 2013-2016 50,0% 46,0% 47,0% 47,4% 48,6% 40,0% 38,4% 37,6% 37,5% 36,4% 30,0% 20,0% 10,0% 11,1% 10,6% 10,5% 10,4% 0,0% 1 2 3 2016 2015 2014 2013 Źródło: dane GUS
Płodność kobiet (urodzenia na 1000 kobiet), 2010-2016 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 92,2 2010 2012 2013 79,2 2014 2015 2016 34,1 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 Źródło: dane GUS Zmiany struktury wieku kobiet w wieku rozrodczym 2015-2030 (liczba kobiet w tys.) 1 600 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 2015 2020 2025 2030 Do 2030 r. zmniejszy się o 14% liczba kobiet w wieku rozrodczym i systematycznie będzie spadać liczba kobiet w wieku o najwyższej płodności (25-29 i 30-34 lata). W 2020 r. przewidywany spadek w stosunku do 2015 r. wyniesie odpowiednio 14% i 12%, w 2025 r. 30% i 24%, a w 2030 r. 36% i 38%. Źródło: Prognoza ludności rezydującej dla Polski na lata 2015 2050 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/
Źródła informacji o ludności powszechne spisy ludności rejestracja bieżąca regularne badania oparte na próbach reprezentatywnych specjalne badania ankietowe
Pomiar zmiennych demograficznych, zmienne zasobów, zmienne strumieni Wielkości absolutne Wielkości względne ujawniają wzajemne relacje zasobów i strumieni: 1. Zasób do zasobu 2. Strumień do strumienia 3. Strumień do zasobu
Współczynniki demograficzne ogólne i cząstkowe Współczynniki ogólne (surowe) (ang. crude rate) iloraz liczby zdarzeń demograficznych, które nastąpiły w badanej populacji w jednym roku kalendarzowym do liczebności populacji w połowie roku (przybliżenie przeciętnej liczebności populacji w ciągu całego roku) Przykład: (ogólny) współczynnik urodzeń (crude birth rate) (ogólny) współczynnik zgonów (crude death rate) Wzg t Wur Zg L t t t C U L t t C ogólny współczynnik płodności (general fertility rate) Wpl t K U t 15 49, t C
Cząstkowe współczynniki płodności, Polska 1990 i 2011 (urodzenia żywe na kobietę w danej grupie wieku) Cząstkowe współczynniki Współczynniki płodności według wieku (age-specific fertility rates) Wpl t( x) U K t t ( x) ( x) C 0,20 0,18 0,16 0,14 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00 2,039 1,297 1516171819202122232425262728293031323334353637383940414243444546474849 Polska 1990 Polska 2011 TFR t 49 x 15 U K t t ( x) ( x) C Ogólny (teoretyczny) współczynnik dzietności (total fertility rate) Który współczynnik ma większą wartość poznawczą: ogólny współczynnik płodności, współczynnik dzietności czy ogólny współczynnik urodzeń?
Metody analizy demograficznej: analiza poprzeczna (przekrojowa) - dotyczy zdarzeń, które wystąpiły w danej populacji w pewnym przedziale czasu analiza wzdłużna (kohortowa) - dotyczy zdarzeń, które wystąpiły w jednej generacji (kohorcie) w ciągu całego czasu istnienia tej generacji (możliwość analizy natężenia i kalendarza, czyli rozkładu zdarzeń w czasie) Populacja - cała ludność zamieszkująca określoną jednostkę terytorialną Kohorta jest to zbiorowość osób, które doświadczyły określonego zdarzenia w tym samym czasie. Kohorta hipotetyczna wiele kohort składających się na populację osób żyjących w danym roku, który jest okresem obserwacji.
Linia życia Źródło: Caselli, G., J. Vallin, G. Wunsch, 2006, Demography. Analysis and Synthesis. Elsevier
Oś wieku wiek 5-4 - Zbiorowości osób c c Siatka Lexisa (w danym wieku i w danym momencie kalendarzowym) Osoby żyjące w pewnym momencie =zbiorowość żyjących II rodzaju 3 - Osoby, które dożyły wieku x ukończonych lat = zbiorowość żyjących I rodzaju (01.01.2012) 2 - Osoby w wieku 2 lat 1-0 - Oś czasu 01.01. 01.01. 01.01 01.01 01.01 01.01 2009 2010 2014 2012 2013 2014 Data kalendarzowa t
Oś wieku wiek Linia obserwacji 5-4 - Siatka demograficzna c c C-P Siatka Lexisa Zbiorowość zdarzeń II rodzaju 3 - Linia wieku 2-1 - Zbiorowość zdarzeń I rodzaju A-P Zbiorowość zdarzeń III rodzaju 0 - Oś czasu C-A 01.01. 01.01. 01.01 01.01 01.01 01.01 2009 2010 2014 2012 2013 2014 Data kalendarzowa t C-A-P
Siatka Lexisa Typ obserwacji Okres Wiek Kohorta kohorta-wiek Kohorta Wiek (C-A) (C-A) (I rodz.) (I rodzaj ) Okres-kohorta Kohorta Okres (P-C) (C-P) (II rodz.) (II rodzaj) Okres-wiek Wiek-Okres (P-A) (A-P) (III rodz.) (III rodzaj) (t-1,t) oraz (t,t+1) x (t-x-1, t-x) (t, t+1) x oraz x+1 (t-x-1, t-x) (t, t+1) x (t-x) oraz (t-x+1) Zbiorowość żyjących I rodzaju - osoby dożywające wieku x ukończonych lat w roku kalendarzowym (t, t+1), są to osoby z kohort (t-x, t-x+1) Zbiorowość żyjących II rodzaju - osoby będące w wieku x ukończonych lat w ustalonym momencie t