O ANTROPOLOGII STAROŻYTNEGO EGIPTU

Dr ANDRZEJ W IERCIŃSKI (Warszawa) O ANTROPOLOGII STAROŻYTNEGO EGIPTU Pełne przedstawienie rezultatów cudnych i własnych badań nad antropologią starożytnego Egiptu jest niemożliwe w szczupłych ramach n i niejszego artykułu ze względu na niezwykle obfitą literaturę dotyczącą tego zagadnienia. Zadaniem artykułu będzie więc jedynie zasygnalizowanie bogactwa problematyki oraz ukazanie niektórych wyników własnych prac autora, dokonanych w czasie jego pobytu w Egipcie od 1.XI. 1957 do 15.VI.1958 r. W pierwszym rzędzie należy podkreślić, że wielka ilość różnorodnych i najczęściej wzajemnie sprzecznych koncepcji, ujmujących strukturę rasową populacji staro-egipskiej stwarza już na wstępie duże trudności. Można bowiem wyróżnić co najmniej trzy zasadnicze grupy tych koncepcji. Pierwsza z nich, zarazem najwcześniejsza, obejmuje ujęcia bazowane n? założeniu wyrównawczego działania procesu panmiksji w obrębie populacji etnicznej, prowadzącego w efekcie do powstawania względnie jednorodnego przeciętnego typu rasowego populacji lub zespołu powiązanych ze sobą populacji. Syntezy C h a n t r e a, G. Ruggeri i G. S e r - g i mogą służyć jako znakomite ilustracje zastosowania powyższego założenia do badań nad zróżnicowaniem rasowym starożytnego Egiptu. Główną metodą analizy jest tu porównywanie średnich arytmetycznych kilku cech pomiarowych i wskaźników zbadanych próbek populacyjnych. Ogólnym rezultatem obszernej publikacji Chantre a (1904) jest stwierdzenie, że typ antropologiczny zarówno współczesnych jak i starożytnych Egipcjan stanowi homogeniczną jednostkę taksonomiczną, niezależnie od licznych immigracji i krzyżówek. Autor ten wyraża swój pogląd w sposób bardziej poetyczny niż naukowy, pisząc:...le sol de la vallee du Nil parait, en particulier s assimiler a peu pres toutes les formes etrangeres (s. 308, op. cit.). Istotnie, opublikowane przez Chantre a średnie arytmetyczne różnych serii egipskich dla kilku cech antropometrycznych, stanowiące jedyną podstawę jego wnioskowania nie wykazują wzajemnie większych rozbieżności. Warto dodać, że pomiary wykonane były wg przestarzałej techniki

O a n tro p o lo g ii s ta r o ż y tn e g o E g ip tu 185 francuskiej, czego efektem jest nie tylko praktyczna niemożność odróżnienia od siebie serii egijskich, lecz nawet niewielkie różnice tych ostatnich w stosunku do serii sudańskich. Chantre jednak, jako morfolog i dobry obserwator, w oparciu o starożytne malowidła, bez porównania lepiej wyodrębniające typy rasowe niż XIX-wieczni antropologowie, wyróżnił dwa typy w populacji egipskiej. Jeden z nich, nazwany krótko fin charakteryzować się miał wysokim wzrostem, pośrednio lub krótkogłowością, harmonijną budową ciała, owalną twarzą, wydatnym i często wypukłym nosem i szeregiem innych cech, których nie przytaczam, gdyż mają one bardziej walor estetyczny niż diagnostyczny. Drugi typ grossier miał być niskorosły o krępej budowie ciała, długogłowy, z grubymi rysami twarzy, nosie wklęsłym i szerokim, o włosach falistych lub kędzierzawych. Do podobnych wniosków doszli G. Ruggeri i G. Sergi, przy czym pierwszy zaliczył do swej odmiany etiopskiej predynastycznych mieszkańców Egiptu, Nuba, Yans, Wawat, Srodk. Nubijczyków i współczesnych Abisyńczyków, zaś do pododmiany śródziemnomorskiej Libijczyków oraz dynastycznych i współczesnych Egipcjan. Sergi natomiast włączył po prostu populację egipską in toto do typu śródziemnomorskiego pochodzenia afrykańskiego. Identyczny pogląd wysunął M. B o u 1 e. Jak widać z powyższych przykładów, konsekwentni zwolennicy panmiksji przy zastosowaniu prostego porównywania średnich arytmetycznych kilku cech pomiarowych i wskaźnikowych byli w stanie wyróżnić jedynie bądź oddzielny, przeciętny typ populacji egipskiej jako całości, bądź też stworzyli pojęcie 'jeszcze bardziej zbiorcze, zawierające typy kilku czy nawet kilkunastu jednostek etnicznych. Drugą grupę koncepcji stanowią współczesne ujęcia, wynikające z założeń uproszczonego mendelizmu, tj. tezy o niezależnym kombinowaniu się pojedynczych par aleli, determinujących różne cechy rasowe. W praktyce taksonomicznej ujęcie powyższe prowadzi do pojmowania typów jako poszczególnych, wykrzyżowujących się populacji etnicznych, różniących się od siebie tylko koncentracją ilościową tych samych genów, co wyraża się statystycznie odpowiednimi rozbieżnościami w średnich populacyjnych i miarach dyspersji. Jako piękne przykłady zastosowania powyższych koncepcji do antropologii Egiptu można zacytować prace G. M. Moranta (1925) oraz B a t r a w i (1950). Morant na podstawie porównania współczynników podobieństwa rasowego (Cóeff. of Racial Likeness) różnych serii egipskich wyróżnił 2 ty- PY; jeden charakterystyczny dla Dolnego Egiptu, drugi zaś dla Górnego. Cały proces przemian rasowych w Egipcie sprowadza się tu do stopniowego opanowywania obszarów południowych przez typ z Delty Nilu. Batrawi w swym syntetycznym opracowaniu wiernie postępując śladem

186 A. W ie r c iń s k i Moranta, potwierdził jego wnioski, podkreślając jedynie bardziej homogeniczność współczesnej populacji egipskiej. Wg tego autora populacja egipska jest w swej głównej masie jednorodna pod względem rozkładu częstości klasycznych grup krwi i średnich arytmetycznych cech antropometrycznych. Nieco inne rezultaty otrzymali R. D a r t (1939) i F. Falkenburger (1946), którzy, wychodząc w zasadzie z podobnych założeń genetycznych posłużyli się w swym postępowaniu diagnostycznym metodą mechanicznego podziału kilku cceh wskaźnikowych na kategorie. Szczególnie jasno widać wady tej metody u Darta, który operował mechanicznym podziałem tylko dla dwóch cech: wskaźnika głowy i wskaźnika wysokościowo-długościowego. W rezultacie cały materiał 2861 czaszek został zaliczony przez Darta do 9 typów. Wystarczy chyba zademonstrować wyniki Darta na przykładzie serii z kultury Badari (Górny Egipt neolit), w której usiłował on wykazać przewagę typu nordycznego. Oczywiście, kombinacje dwóch cech wskaźnikowych nie mogą prowadzić do prawidłowego wyróżnienia i opisu typów rasowych. Bardziej prawdopodobne rezultaty uzyskał Falkenburger operujący nieco większą ilością cech. Wyodrębnił on 3 typy zasadnicze: A wiążący się z Cro-Magnon, B negroidalny i C śródziemnomorski, oraz 1 typ mieszany D, złożony z wyżej wymienionych. Wydaje się, że stwierdzona przez autora nikła liczebność jedynego typu mieszanego D, w stosunku do swych składników podstawowych A. B i C, wynosząca najczęściej poniżej 25%, dostatecznie dyskwalifikuje ogólne rezultaty pracy, pozostające w sprzeczności ze znanym faktem, że ilość hybrydów jest w przeważającej części populacji zawsze znacznie większa od ilości ich elementów. Nie mniej nader interesujące jest zwrócenie przez Falkenburgera uwagi na obecność elementu kromanionoidalnego w starożytnym Egipcie. Trzecią wreszcie grupę koncepcji tworzą ujęcia oparte o założenie dziedziczenia się zespołu cech rasowych jako pewnej całości, co w konsekwencji prowadzi do pełnego zastosowania metody indywidualnej diagnostyki rasowej, szczególnie szeroko rozbudowanej w polskiej antropologii. Elementy takiego postępowania badawczego, przy bliżej niesprecyzowanych założeniach genetycznych można spotkać w pracach wybitnego znawcy antropologii Egiptu G. Elliot Smit h a. Smith bowiem określał w większości przypadków przynależność rasową pojedynczych osobników w oparciu o cały kompleks cech diagnostycznych. Dzięki temu uzyskał on dość prawidłowy obraz stosunków rasowych w starożytnym Egipcie. Przede wszystkim wykazał heterogeniczność struktury rasowej, wyróżniając typ armenoidalny wraz z jego berberyjskim mieszańcem nazwanym typem lewantyńskim. Podstawowym składnikiem rasowym

O a n tro p o lo g ii s ta r o ży tn e g o E g ip tu 187' w Egipcie, miał być typ zbliżony do współczesnych Berberów. W Nubii i w Górnym Egipcie Smith dopuszcza możliwość przymieszek buszmeńskich, a w późniejszym okresie nigryckich. Migracja libijska i ludów morza miała się wiązać z przewagą elementu śródziemnomdrskiego. Bardzo interesujące jest także stwierdzenie Elliot Smith a dotyczące braku ostrej granicy między typem śródziemnomorskim a etiopskim, który okazał się w świetle badań I. Michalskiego mieszańcem śródziemnomorsko-sudańskim (ES). Pierwsze badania antropologów polskich nad strukturą rasową Egiptu zostały zapoczątkowane przez S. Żejmo-Żejmisa, który zbierał materiały antropologiczne w ramach polsko-francuskiej ekspedycji archeologicznej w Edfu w okresie międzywojennym, pracującej pod kierunkiem najwybitniejszego polskiego egiptologa K. Michałowskiego. Zebrane przez Żejmisa materiały zostały zanalizowane przez I. Michalskiego, który część tych wyników opublikował w postaci przeciętnej charakterystyki elementu berberyjskiego (BB). Dalsze badania, obejmujące 170 osobników żywych, (studentów Wydz. Dentyst. Uniw. Kairskiego) oraz ok. 300 czaszek przeważnie dotąd nieogłoszonych, a pochodzących z różnych okresów przedhistorycznych i Starego Państwa przeprowadził autor niniejszego artykułu podczas wspomnianej już bytności w Egipcie w 1957 58 r. Ogólne, wstępne rezultaty tych badań można ująć następująco: 1) Zasadniczym składnikiem zarówno starożytnej jak i współczesnej ludności Egiptu jest element chamicki zwany też berberyjskim (BB) charakteryzujący się: niskim wzrostem, krępą, pyknoidalną budową ciała, ciemną pigmentacją oczu, włosów i skóry, wykazującej przeważnie odcień żółtawy, włosami o kształcie prostym, falistym, rzadziej kędzierzawym, nigdy wełnistym, długogłowcścią, szeroką, nieco przypłaszczoną twarzą o średnio wystającym, szerokim nosie z dość szeroką nasadą, oczami niekiedy lekko skośnymi, osadzonymi w wąskiej szparze ocznej o wydatnej fałdzie powiekowej, a czasem ze śladami fałdy mongolskiej. Czaszka tego typu wykazuje niskie lub średnie oczodoły, dolny brzeg otworu groszkowatego formy antropina ze średnio wykształconym kolcem nosowym przednim, słabo rozwinięte wcięcie szczęki górnej i mezo- a nawet prognatyzm zębodołowy przy orto- względnie mezognatycznym profilu całkowitym twarzy. Należy jeszcze podkreślić wysokie i duże kości jarzmowe oraz często szerokie i krótkie podniebienie. Taki zespół cech sugeruje przynależność do odmiany białej z przesunięciami w kierunku odmiany żółtej, co można by wyjaśnić bądź swoistym, ewolucyjnym wykształceniem typu chamickiego (berberyjskiego), bądź też wymianą genów z jakimś długogłowym (wyżynnym QQ?) składnikiem odmiany żółtej, który dołączył się w dalekiej przeszłości do pier-

188 A. W ie r c iń s k i wotnie białego elementu chamickiego, tak jak wyodrębnia się on na materiałach berberyjskich. Trudno w tej chwili przesądzać, która z tych hipotez jest bliższa rzeczywistości. Być może zresztą, że nie wykluczają się one wzajemnie. Element chamicki (wzgl. berberyjski) nie może być uznany w żadnym razie na terenie Egiptu za autochtoniczny. W chwili obecnej stwierdza się jego występowanie na rozległych obszarach Afryki północnej, Azji zachodniej i południowej i nawet na południowych krańcach Europy. Wydaje się, że rozprzestrzenienie i nasilenie ilościowe tego elementu było jeszcze większe w odległej starożytności. Wystarczy wspomnieć, że w postaci swego śródziemnomorskiego mieszańca (BE) był to jeden z najliczniejszych składników nie tylko w neolitycznym Egipcie, lecz, że sięgał także aż do Iranu (Sialk) z jednej strony, a do Syberii południowej z drugiej. Nie jest przeto wykluczone, że kolebką tego elementu mógł być zachodni Turkiestan skąd rozprzestrzenił się on w różnych kierunkach, jako główna komponenta ludów prechamickich i chamickich oraz ewentualnie tzw. ludów azjanickich. Stąd słuszniejsza wydaje się autorowi jako bardziej ogólna nazwa element chamicki zamiast berberyjski. Wiadomo, że wraz z Iberami, poprzez Hiszpanię i Wyspy Brytyjskie element ten dosięgał Skandynawii w okresie megalitów. Obejmuje on także Grecję południową i cały świat wyspiarski oraz morze Egejskie, gdzie wg badań I. Michalskiego występuje w formie tzw. typu egejskiego, będącego mieszańcem chamicko-nordycznym (AB). 2) Populacja Egiptu od najdawniejszych czasów jest mieszana pod względem rasowym. Oprócz wspomnianego już elementu chamickiego (BB), należy podkreślić liczne występowanie elementów: śródziemnomorskiego (EE), orientalnego (KK), a później armenoidalnego (EH). Ponadto obserwuje się do okresu Średniego Państwa nikłe przymieszki elementu sudańskiego (SS), wyżynnego (QQ) i nordycznego (AA) oraz kromanionoidalnego (YY). Ten ostatni wiąże się przypuszczalnie z wpływami, idącymi z Afryki północno-zachodniej, która stanowi centrum występowania tego typu, począwszy od mezolitu, jak wskazują na to badania antropologów francuskich, a ostatnio Cabot Briggsa (1955). Obecnie element kromanionoidalny ogranicza swój zasięg w Afryce do górskich plemion Rifu (I. Michalski) i sporadycznie trafia się jeszcze w Egipcie. 3) Bardzo interesująca jest nikła liczebność przymieszek odmiany czarnej we wcześniejszych okresach, co przeczy ujęciom anglosaskim M c Hera i Thompsona (1905), którzy na podstawie kombinacji tylko dwóch cech, wsk. nosowego i prognatyzmu alweolarnego usiłowali zwiększyć odsetki jej przedstawicieli. Uderzającym faktem jest również występowanie elementu wyżynnego (QQ), niewątpliwego skład-

O a n tro p o lo g ii s ta r o ży tn e g o E g ip tu 189 nika odmiany żółtej. Czyżby na terenie Egiptu wyłonił się on z elementu chamickiego (BB)? Warto podkreślić, że obecność tego składnika I. Michalski stwierdził aż u plemion zuluskich, co zresztą może się tłumaczyć tam efektem rozszczepialności elementu negroidalnego (NN), który jest przypuszczalnym mieszańcem pigmej sko-wyżynnym (QQ), jak. zdają się za tym przemawiać prace I. Michalskiego (1957) i A. Wiercińskiego (1958). 4) Od okresu neolitycznego istniały niewątpliwe różnice między populacjami Górnego i Dolnego Egiptu. Południe, jak można o tym sądzić na podstawie predynastycznej serii z Abydos leżało w sferze silniejszych oddziaływań elementu orientalnego (KK), który w kombinacji z chamickim (BB) tworzył jeden z najgłówniejszych składników mieszanych (typ kuszycki BK obok mieszańca BE). Idąc dalej na południe ku Nubii widać stopniowe narastanie elementu orientalnego osiągającego zdecydowaną przewagę w predynastycznej Nubii, gdzie średnia arytmetyczna wskaźnika nosowego całej serii wynosi 46,0. Nubia stanowiła więc przypuszczalnie wtórne centrum tego elementu, którego hipotetyczną kolebką była pustynia Arabska. Stąd szły przez cieśninę Bab el Mandeb kolejne fale ludności presemickiej już w epoce młodszego paleolitu, jak wskazują na to znaleziska z Gamble s Cave w Kenii, powtórnie zanalizowane przez A. Wiercińskiego (1958). Migracje te nasilają się w mezolicie i neolicie, idąc w dwóch kierunkach: południowym ku Kenii i Ugandzie i północnym ku Egiptowi przez Nubię. Jednocześnie przez Synaj do Delty Nilu i dalej na południe wędrują ludy o bliżej nieznanym, przypuszczalnie prechamickim pochodzeniu, niosąc ze sobą obok elementu chamickiego i śródziemnomorskiego także poważne przymieszki orientalne i armenoidalne. Niestety, jedyna seria neolityczna z Merimde jest zniszczona i tak nieliczna, że żadnych pewniejszych wniosków nie da się z niej wyciągnąć poza stwierdzeniem przewagi mieszańca (BE). Lepszą orientację daje seria późno-predynastyczna z Maadi zrekonstruowana i zbadana przez autora (1958), która choć może w nieco zniekształcony sposób odzwierciedla zasadniczą strukturę eneolitycznej ludności Delty. Skład rasowy Maadi przedstawia się następująco: e-22,5; b-42,5; k-20,0; h-12,5; s-2,50. Druga seria z Dolnego Egiptu, również zbadana przez autora, mianowicie Wadi Digla, synchroniczna do Maadi ujawnia wyraźne rozbieżności, będące przypuszczalnie skutkiem przemieszania się z populacją górno-egipską. Skład Wadi Digla jest bowiem następujący: e-31,3; b-21,9; k-31,2; h-6,3; V-6,3; *-3,1. 5) W okresie Starego Państwa zachowuje się struktura okresów predynastycznych, jak można o tym sądzić na podstawie serii tebańskich i heluańskiej. Zaznacza się jednak silniejszy wpływ elementu armenoidalnego (HH), który wzrasta w późniejszych czasach. Nie do odrzucenia

190 A. W ie r c iń s k i jest także możliwość znaczniejszych przymieszek nordycznych. Wyniki opracowania Maadi i Wadi Digla zdają się przeczyć koncepcji podtrzymywanej przez D. D e r r y e g o o inwazji szerokogłowej, tzw. rasy dynastycznej, mającej ze sobą przynieść inwentarz kulturowy okresu dynastycznego. Jeśli bowiem chodzi tu o typ lewantyński (BH), to znaczne jego odsetki występują już w Maadi. Kluczową pozycję w rozwiązaniu tego zagadnienia mogą tu jednak zająć dopiero serie z kultury gerzejskiej, niestety dotąd nieopracowane. W okresie Średniego Państwa zwiększają się wpływy odmiany czarnej w postaci głównie elementu sudańskiego (SS) i w mniejszym stopniu negroidalnego (NN), docierające przez Nubię z Sudanu. Widać to wyraźnie w strukturze serii, tzw. Pangrave People z Górnego Egiptu. Niestety, brak opracowań materiałów z okresu dynastycznego i późniejszych metodami antropologii polskiej uniemożliwia wyciągnięcie jakichkolwiek ściślejszych wniosków. Zresztą wszystkie wyżej omówione rezultaty badań autora, z wyjątkiem szczegółowo zanalizowanych i oddanych do publikacji serii z Maadi i Wadi Digla należy uznać jedynie za przybliżone hipotezy robocze, które zostaną zweryfikowane w miarę dalszych, bardziej ścisłych badań. PIŚM IENNICTW O 1. B a i r a w i A.: The racial history of N ubia and Egypt. Journ. Roy. A nthr. Inst. 1950. 2. B r i g g s L. Cabot.: The Sfcone Age races of N orthw est A frica, Amer. School Breh. Res. Peab. Mus., H arv., Univ., Buli. 18, 1955. 3. C h a n t r e E.: Recherches anthropologiąues dans TA friąue o rim ta le Egypte. Lyon 1904. 4. D a r t R. A.: P opulaiion flu ctu atio n ower 7000 years in Egypt. Trans. Roy. Soe. S. A fr., t. 27, 1939. 5. Falkenburger F.: K raniologie der Aegypter. M ainz 1946. 6. Michalski I.: A ntropologia Sródziemniomorza. Congr. A nthr. Bohem. Slov. O paw a (w druku). 7. M i c h a 1 s k i I., H e n z e 1 T.: P odstaw y klasyfikacji człowieka w u jęciu Tadeusza H enzla i Ireneusza M ichalskiego. Przegl. A ntropol., t. 21, Poznań 1955. 8. M o r a n t G. M.: A study of Egyptian craniology from p rehistorie to Rom an tdmes. B iom etrika, t. 17, 1925. 9. Ruggeri-G iuffrida V.: W ere the RredDynastic Egyptians Libyans o r Khtiopans. Man, n r S2, 1915. 10. S e r g i G.: Into rn o alle origini degli Egiziani. A tti Soc. A ntr. Rom. 11. Thomson A,, Mac I v e r - R a n d a 1 1 D.: The aneient raoeis of the Thebaid. O xford 1905.

O a n tro p o lo g ii sta r o ży tn e g o E g ip tu 191 12. Wierciński A.: Dziedziczenia typu antropologicznego. Pr. M ater. Aniir. nr 43, W arszawa 1958. 13. Wierciński A.: R eport on hum an orania recovered a t M aadi C em etery._ B u li Cairo UniV. (w druku). 14. W ierciński A.: Report on hum an crania recovered a t W adi Digla Cem etery from the L ata P redynastic Peniod. Buli. C airo Univ. (w druku). 15. W ierciński A.: The racial analysis. o f prahistorie hum an crania from Kenya. Congr. A nthr. Bohem. Slov. O pava (w druku).