Prawo zabezpieczenia społecznego NSP(w) rok akademicki 2017/2018 System ubezpieczeń społecznych dr Ariel Przybyłowicz Ariel.przybylowicz2@uwr.edu.pl WPAiE, budynek A, pok. 123 Ubezpieczenie społeczne stanowi system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń, w całości lub co najmniej w poważnej mierze na zbiorowość osób do nich uprawnionych. Ubezpieczenia społeczne jako instytucja prawna wykazuje silne związki z ubezpieczeniami gospodarczymi, ale też istotnie się od nich różni. W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987 Ubezpieczenia społeczne cechuje występowanie: - składki - wspólnego funduszu - oznaczonego ryzyka - szkody - pokrycia szkody (świadczenia). W przypadku techniki ubezpieczeniowej kluczowe znaczenie ma pojęcie ryzyka socjalnego. Ubezpieczenie społeczne, co do zasady nie chroni samego zdarzenia losowego, np. choroby, ale skutki tych zdarzeń w zakresie zdolności do zdobywania środków utrzymania. Dopiero te skutki są zdarzeniami ubezpieczeniowymi, czyli zdarzeniami, których zajście powoduje obowiązki po stronie ubezpieczyciela (tzw. ryzyko ubezpieczeniowe). 1
Obecny kształt systemu wynika z reformy ubezpieczeń społecznych, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. Prawo ubezpieczenia społecznego nie jest w Polsce skodyfikowane i regulują je następujące ustawy: 1) ustawa z dn. 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tzw. ustawa systemowa) 2) ustawa z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tzw. ustawa emerytalna) 3) ustawa z dn. 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tzw. ustawa zasiłkowa) 4) ustawa z dn. 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tzw. ustawa wypadkowa) Cztery rodzaje ubezpieczeń art. 1 ustawy systemowej: - ubezpieczenie emerytalne - ubezpieczenie rentowe - ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa - tzw. chorobowe - ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych tzw. wypadkowe Przewidziane w ustawach świadczenia możemy podzielić ze względu na: 1) formę: a) pieniężne b) w naturze 2) czasu trwania prawa do świadczeń: a) okresowe - długoterminowe - krótkoterminowe b) jednorazowe. Nie jest rodzajem ubezpieczenia społecznego ubezpieczenie zdrowotne uregulowane w ustawie z dn. 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Świadczenia przysługujące z tytułu ryzyk związanych ze stanem zdrowia (chorobą, kalectwem) lub ze śmiercią ubezpieczonego możemy podzielić z punktu widzenia okoliczności, w jakich doszło do wystąpienia danego zdarzenia. Jeśli okoliczności te mają związek z pracą (działalnością zarobkową) ubezpieczonego, świadczenia mają charakter świadczeń wypadkowych. Świadczenia z ubezpieczeń społecznych mają charakter odpłatny i przysługują z tytułu ziszczenia się ryzyka objętego danym ubezpieczeniem, po spełnieniu wszystkich warunków nabycia prawa przewidzianych w ustawach. W pozostałych sytuacjach są to świadczenia z tzw. ogólnego stanu zdrowia. 2
Zasada powszechności Zasady konstrukcyjne systemu ubezpieczenia społecznego Objęcie obowiązkiem ubezpieczenia osób pozostających w zatrudnieniu i osób których sytuacja faktyczna i prawna jest analogiczna do sytuacji osób pozostających w zatrudnieniu, mających stałe źródło dochodu. Zasada przymusu Obowiązek objęcia ubezpieczeniem wynika z ustawy (ex lege), jest niezależny od woli jednostki. Dobrowolne przystąpienie do ubezpieczeń społecznych ma charakter wyjątkowy. Zasada automatyzmu Obowiązek ubezpieczenia powstaje (automatycznie) z chwilą nawiązania stosunku prawnego, z którym ustawa łączy obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym (tzw. tytuł ubezpieczenia). Zgłoszenie do ubezpieczeń ma jedynie charakter deklaratoryjny. Zasada odpłatności Wyraża się w odpłatnym charakterze świadczeń związanym z obowiązkiem odprowadzania składek. Składka jest ceną za przejęcie przez instytucję ubezpieczeniową (ZUS) ryzyka wystąpienia danej sytuacji życiowej, która objęta jest ochroną. Zasada równego traktowania Nie oznacza jednolitego traktowania wszystkich ubezpieczonych, zróżnicowanie jest dopuszczalne, jeśli jest usprawiedliwione (tzw. dyskryminacja pozytywna). Normatywny wyraz art. 2a ustawy systemowej. Przepis ten stanowi samodzielną podstawę prawną wszczęcia przed sądem sprawy o roszczenia z ubezpieczenia społecznego z tytułu naruszenia zasady równego traktowania. 3
Zasada gwarancji wypłacalności świadczeń Oznacza, że wypłata świadczeń z ubezpieczeń społecznych jest ustawowo gwarantowana przez państwo (art. 2 ust. 3 ustawy systemowej). Zasada solidarności wspólnoty ryzyka Zakotwiczona w Konstytucji RP (obowiązek solidarności z innymi), polegająca na wzajemnej pomocy w sytuacjach narażenia na podobne niebezpieczeństwa. Charakteryzuje się wyrównanym wkładem, sprawiedliwą kompensacją i odpowiednią proporcją między wkładem a świadczeniem. Zasada schematyzmu świadczeń i formalizmu normatywnego Ściśle określone kryteria nabycia świadczeń i ich wypłaty, bez możliwości stosowania klauzul generalnych czy indywidualnej oceny, czy dane świadczenie rzeczywiście rekompensuje szkody wynikające ze zrealizowania się ryzyka w indywidualnym przypadku. Podmioty wykonujące zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych: - Zakład Ubezpieczeń Społecznych - Otwarte Fundusze Emerytalne - płatnicy składek Zakład Ubezpieczeń Społecznych - państwowa jednostka organizacyjna, posiadająca osobowość prawną - działa na podstawie ustawy - składa się z centrali i terenowych jednostek organizacyjnych (oddziały, inspektoraty), - posiada własne organy (Prezes, Zarząd, Rada Nadzorcza), - wykonuje zadania powierzone ustawą systemową oraz określone na podstawie innych ustaw, a także inne zadania zlecone z zakresu zabezpieczenia społecznego. Otwarte Fundusze Emerytalne - tworzone i funkcjonujące w oparciu o ustawę z dn. 28.08.1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych - posiadają osobowość prawną - tworzone i zarządzane przez towarzystwa emerytalne - należą do sektora prywatnoprawnego, choć zarządzają środkami o charakterze publicznoprawnym - przedmiot działalności: gromadzenie środków pieniężnych pochodzących ze składki płaconej przez ubezpieczonego (obecnie 2,92% podstawy wymiaru)i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu emerytury po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego oraz emerytury częściowej, lub okresowej emerytury kapitałowej. 4
Płatnik składek Ubezpieczony Osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna, na którą przepisy ustawy systemowej lub innych ustaw ubezpieczeniowych nakładają obowiązki: - zgłaszania do ubezpieczenia - comiesięcznego naliczania, pobierania i przekazywania składek do ZUS, - realizacji prawa do tzw. świadczeń krótkoterminowych. Osoba fizyczna podlegająca przynajmniej jednemu rodzajowi ubezpieczenia społecznego. Płatnikowi przysługuje wynagrodzenie z tytułu wykonywania zadań związanych z ustalaniem prawa i wysokości świadczeń z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz ich wypłatą i wynosi ono 0,1% kwoty prawidłowo wypłaconych świadczeń. Finansowanie ubezpieczeń społecznych - metoda repartycyjna - metoda kapitałowa Niezależnie od przyjętej metody finansowania, podstawowym źródłem finansowania jest składka ubezpieczeniowa. Składka ubezpieczeniowa Świadczenie pieniężne o charakterze: - przymusowym - celowym - odpłatnym - bezzwrotnym Stopy procentowe składek wynoszą: a) 19,52% podstawy wymiaru - na ubezpieczenie emerytalne, b) 8,00% podstawy wymiaru - na ubezpieczenia rentowe, c) 2,45% podstawy wymiaru - na ubezpieczenie chorobowe, d) od 0,40% do 8,12% podstawy wymiaru - na ubezpieczenie wypadkowe. (art. 22 ust. 1 ustawy systemowej) Finansowanie składek 1) finansowanie składek w równych częściach z własnych środków przez płatników składek i ubezpieczonych 2) finansowanie składek w określonej procentowo części z własnych środków przez płatników składek i ubezpieczonych 3) finansowanie składek w całości z własnych środków przez ubezpieczonych 4) finansowanie składek w całości z własnych środków przez płatników składek; 5) finansowanie składek w całości lub w części z budżetu państwa, funduszu celowego albo przez inne podmioty niż ubezpieczeni. 5
Podstawa wymiaru składki Podstawa, od której oblicza się i odprowadza się składkę na ubezpieczenia społeczne, zależna od tytułu ubezpieczenia. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne może stanowić: - faktyczny przychód w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (np. art. 18 ust. 1, 3, art. 19 ustawy systemowej) - przychód w kwocie zadeklarowanej przez ubezpieczonego (np. art. 18 ust. 7 i 8, art. 18a ustawy systemowej) - kwota ustalona w ustawie (np. art. 18 ust. 6 ustawy systemowej) Preferencyjna podstawa wymiaru składki dla osób rozpoczynających prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej art. 18a ustawy systemowej Ograniczenie wysokości rocznej podstawy wymiaru składki (art. 19 ust. 1 ustawy systemowej) 30-krotność prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego określonego w ustawie budżetowej aktualnie wynosi 121.650 zł. Przyjęta do jej ustalenia kwota prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia to 4.263 zł. Maksymalna miesięczna podstawa wymiaru składek dot. wyłącznie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego (art. 20 ust. 3 ustawy systemowej) 250% przeciętnego prognozowego miesięcznego wynagrodzenia - 10.657,50 zł Terminy rozliczania i opłacania składek: a) do 5 dnia następnego miesiąca - jednostki budżetowe i samorządowe zakłady budżetowe b) do 10 dnia następnego miesiąca osoby fizyczne opłacające składkę wyłącznie za siebie c) do 15 dnia następnego miesiąca pozostali płatnicy. 6
Od nieopłaconych w terminie składek należne są od płatnika składek odsetki za zwłokę, na zasadach i w wysokości określonych w ordynacji podatkowej (z wyłączeniem art. 56a). Art. 23 ust. 1 ustawy systemowej W razie nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości ZUS może wymierzyć płatnikowi składek dodatkową opłatę do wysokości 100% nieopłaconych składek. Art. 24 ust. 1a ustawy systemowej Składki oraz odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, koszty upomnienia i dodatkowa opłata, nieopłacone w terminie, podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej. Należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu Zasadniczo po upływie 5 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne ale istnieją wyjątki! Art. 24 ust. 4-6 ustawy systemowej Art. 24 ust. 2 ustawy systemowej Ulgi dla płatników: a) umorzenie w całości lub w części jedynie w przypadku całkowitej nieściągalności (art. 28 ustawy systemowej) decyzja; b) odroczenie płatności lub rozłożenie na raty ze względów gospodarczych lub innych przyczyn zasługujących na uwzględnienie (art. 29 ustawy systemowej) umowa + opłata prolongacyjna. Konto ubezpieczonego w ZUS (indywidualne) konto, na którym ewidencjonowane są składki oraz informacje dotyczące przebiegu ubezpieczeń społecznych danego ubezpieczonego (art. 4 pkt 7 ustawy systemowej) 7
Zakres informacji ewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS (art. 40 ustawy systemowej) Subkonto ubezpieczonego w ZUS (art. 40 a ustawy systemowej) Podział składki na ubezpieczenie emerytalne W przypadku: a) odprowadzania składki do OFE część składki na ubezpieczenie emerytalne wynosząca: - 2,92% podstawy wymiaru składki jest odprowadzana przez ZUS do wybranego przez ubezpieczonego OFE - 4,38% podstawy wymiaru składki jest ewidencjonowana przez ZUS na subkoncie b) nieodprowadzania lub zaprzestania odprowadzania składki do OFE część składki na ubezpieczenie emerytalne wynosząca 7,3% podstawy wymiaru składki jest ewidencjonowana przez ZUS na subkoncie. System finansowy ubezpieczeń społecznych System oparty na funduszach, z których przychody pochodzą m.in. ze składek. Głównymi elementami systemu finansowego ubezpieczeń społecznych są: a) Fundusz Ubezpieczeń Społecznych b) Fundusz Rezerwy Demograficznej c) Otwarte Fundusze Emerytalne Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) jest państwowym funduszem celowym, powołanym w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. (art. 51 ust. 1 ustawy systemowej) FUS jest zarządzany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Przychody FUS stanowią m.in.: - składki na ubezpieczenie społeczne, niepodlegające przekazaniu na rzecz otwartych funduszy emerytalnych; - odsetki od nieterminowo regulowanych zobowiązań wobec Funduszu; - zwrot nienależnie pobranych świadczeń i odsetki z tego tytułu. (por. art. 52 ust. 1 ustawy systemowej) 8
W granicach określonych w ustawie budżetowej FUS może otrzymywać z budżetu państwa dotacje i nieoprocentowane pożyczki, które mogą być przeznaczone wyłącznie na uzupełnienie środków na wypłaty świadczeń gwarantowanych przez państwo. Ponadto za zgodą ministra właściwego do spraw finansów publicznych FUS może zaciągać kredyty. W ramach FUS wyodrębnia się fundusze: a) emerytalny; b) rentowy; c) chorobowy; d)wypadkowy; e) rezerwowe (dla ubezpieczeń rentowych oraz ubezpieczenia chorobowego i ubezpieczenia wypadkowego). Dla ubezpieczenia emerytalnego tworzy się Fundusz Rezerwy Demograficznej (FRD) (art. 58 ust. 1 ustawy systemowej) Źródła zasilania FRD m.in. - część składki na ubezpieczenie emerytalne (0,35%) - prywatyzacja mienia Skarbu Państwa; - przychody od środków FRD lokowanych w bonach i obligacjach skarbowych, papierach wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa. (art. 58 ust. 2 ustawy systemowej) 9