Miejsce rolnictwa w nowej perspektywie finansowej

Prof. dr hab. Walenty Poczta, mgr Anna Fabisiak Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Dopłaty bezpośrednie w krajach EŚiW w ramach nowej perspektywy finansowej na lata 2007-2013 The direct payments in the CEEC in the New Financial Perspective for 2007-2013 Rolnictwo oraz rozwój obszarów wiejskich stanowią, zgodnie z Narodowymi Planami Rozwoju jedną z osi rozwoju społeczno-gospodarczego krajów Europy Środkowej i Wschodniej (EŚiW). Jest kwestią bezsporną, że przy wielu trudnościach i słabościach jakie nieodłącznie współtworzą zróżnicowany obraz rolnictwa i obszarów wiejskich postępuje proces pozytywnych przemian strukturalnych, ekonomicznych i społecznych. Członkostwo w UE daje możliwości wsparcia finansowego sektora rolnego i przyśpieszenia ekonomicznego rozwoju. Te przemiany są i będą wzmacnianie w przyszłości m.in. środkami finansowymi z UE i krajowych budżetów w ramach realizowanej perspektywy finansowej na lata 2007 2013. Jest to szansa dalszego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w krajach EŚiW, a tym samym umacniania ich integracji z UE 1. Od 2008 r. rozpoczęła się dyskusja w ramach państw członkowskich Unii oraz Komisji Europejskiej (KE) na temat dalszych kierunków zmian w płatnościach bezpośrednich, na bazie dotychczasowych doświadczeń i oceny efektów reformy z 2003 roku. Metodyka badań Celem artykułu jest przedstawienie poziomu i struktury rozdysponowania środków przeznaczonych dla sektora rolnego w krajach EŚiW w ramach nowej perspektywy finansowej w latach 2007-2013. Analizę alokacji środków przeprowadzono w ujęciu globalnym, pokazując strukturę środków w odniesieniu do liczby osób zatrudnionych w rolnictwie, obszaru UR oraz liczby gospodarstw. Podjęto także próbę oceny wielkości otrzymanych dopłat bezpośrednich w relacji do wartości dodanej brutto. Przeprowadzono również analizę skupień metodą Warda dla pogrupowania krajów EŚiW pod względem wielkości łącznego wsparcia uzyskanego dla rolnictwa, a także pochodzącego tylko z dopłat bezpośrednich. Badaniami objęto państwa EŚiW, a analizowano środki pochodzące tylko z budżetu UE (bez uzupełnienia krajowego). W pracy korzystano z literatury przedmiotu oraz danych statystycznych UE. Prace nad nową perspektywą finansową W odróżnieniu od poprzednich prac nad perspektywą finansową (PF), tym razem dyskusja nie koncentrowała się wokół problemów Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Było to możliwe dzięki porozumieniu zawartemu w Brukseli w październiku 1 S. Zięba, A. Kowalski: Rozwój rolnictwa, gospodarki żywnościowej i obszarów wiejskich Polski w Unii Europejskiej. WYD. IERiGŻ, Warszawa 2007, s. 5-6.

2002 r., w którym ustalono zasady finansowania dopłat bezpośrednich i interwencji rynkowych w rolnictwie do 2013 r. 2. W UE 27 wydatki na rolnictwo w latach 2007 2013 zmniejszą się z 54,9 mld euro w 2007 do 51,2 mld euro w 2013 (tab. 1). Oznacza to spadek podczas całego Tab. 1. Perspektywa finansowa na lata 2007 2013 (ceny z 2004 r., mln euro) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Razem 2007-2013 Ochrona zasobów naturalnych i zarządzanie nimi 54 985 54 322 53 666 53 035 52 400 51 775 51 161 371 344 z czego: wydatki związane z rynkiem i płatności bezpośrednie 43 120 42 697 42 279 41 864 41 453 41 047 40 645 293 105 wydatki związane z rozwojem obszarów wiejskich 10 710 10 447 10 185 9 955 9 717 9 483 9 253 69 750 Źródło: Porozumienie międzyinstytucjonalne pomiędzy Parlamentem Europejskim, Radą i Komisją w sprawie dyscypliny budżetowej i należytego zarządzania finansami, s. 10. W: Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 2006/C 139/01, 14.6.2006; Sajdak K. (2006): Negocjacje w sprawie nowej perspektywy finansowej na lata 2007 2013 i ich znaczenie dla Polski, s. 9 14. W: Wspólnoty Europejskie nr 1(170). Wyd. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa; Berlińska M. (2006): Nowa Perspektywa Finansowa 2007 2013, s. 16 17. W: Monitor Unii Europejskiej nr 4(21). Wyd. Fundacja Prawo Europejskie, Warszawa; UE funding in brief. Special edition EU 2007 2013, s. 31. Europa Media, 07.2006; Perspektywa finansowa na lata 2007 2013 (2006), s. 36 40. W: Monitor Unii Europejskiej nr 1(18). Wyd. Fundacja Prawo Europejskie, Warszawa. badanego okresu o 7,0%, zaś każdego roku rzędu 1,2% i to pomimo uwzględnienia w Nowej Perspektywie Finansowej (NPF) poszerzenia UE do 27 państw. Wydatki związane z rynkiem i dopłatami bezpośrednimi zmniejszają się w analizowanych latach również o podobny rząd wielkości, gdyż o 1% z roku na rok oraz o 5,7%, czyli o 2,5 mld euro w latach 2007 2013 i w całym badanym okresie wyniosą średnio 41,9 mld euro stanowiąc przeciętnie prawie 79% ogółu środków przeznaczonych na Ochronę zasobów naturalnych i zarządzanie nimi. Mimo ogólnego zwiększenia sumy wydatków na rolnictwo o 2,24% wynikającego z kolejnych faz procesu rozszerzania, finansowanie środków wsparcia rynkowego i wsparcia bezpośredniego zostało zamrożone na poziomie roku 2006 (przy zastosowaniu wskaźnika 1% dla uwzględnienia inflacji). Doprowadziło to do relatywnego zmniejszenia tych środków, przewidzianych spośród ogółu zobowiązań w budżecie wspólnotowym, zarówno w ujęciu względnym jak i bezwzględnym z 36,2% do 26,7%, a całkowitego udziału rolnictwa z 45,0% do 35,0% 3,4,5. Realizacja reform rolnictwa będzie zatem oznaczała, że rolnictwo zostanie 2 K. Sajdak: Negocjacje w sprawie nowej perspektywy finansowej na lata 2007 2013 i ich znaczenie dla Polski. W: Wspólnoty Europejskie nr 1(170). WYD. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2006, s. 9 14. 3 D. Ahner: CAP reform and EU enlargement. The future of European Agricultural Policy. WYD. European Commission, DG Agriculture, Sofia. 14.03.2004 r., s. 13. 4 Sprawozdanie w sprawie wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007-2013 (2004/2209(INI)). Komisja tymczasowa do spraw wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007-2013, wersja końcowa A6-0153/2005, sprawozdawca: Reimer Böge, 19.5.2005 r., s. 91.

poddane znaczącym ograniczeniom wynikającym z systemu dyscypliny finansowej (art. 11 rozporządzenia 1782/2003). Stało się tak pomimo faktu, że niedawne rozszerzenie UE oraz reforma WPR spowodowały rosnącą presję na dochody gospodarstw rolnych i obszary wiejskie 6. Miejsce rolnictwa w nowej perspektywie finansowej Analizując wszystkie środki skierowane do sektora rolnego w ramach nowej perspektywy finansowej dla krajów EŚiW na lata 2007-2013 można zauważyć, iż dużą ich część otrzyma Polska - 28,3 mld euro, co stanowi 7,5% z ogółu środków w UE-27 dla rolnictwa (tab. 2). Jest to wielkość zbliżona do uzyskanej we Włoszech i Wielkiej Tab. 2. Środki przydzielone dla sektora rolnego dla krajów EŚiW w ramach perspektywy finansowej na lata 2007-2013 w postaci dopłat bezpośrednich i II filaru WPR (mln euro), ich struktura (%) i udział środków dla poszczególnych krajów w ogólnej wielkości środków UE-27 Kraj Dopłaty II filar Razem Struktura (%) Udział w UE-27 (%) (mln euro) Dopłaty II filar Dopłaty II filar Ogółem Bułgaria 2489 2609 5098 49 51 0,9 3,0 1,4 Czechy 4500 2816 7316 62 38 1,6 3,2 2,0 Estonia 494 715 1209 41 59 0,2 0,8 0,3 Litwa 1868 1743 3611 52 48 0,7 2,0 1,0 Łotwa 725 1041 1766 41 59 0,3 1,2 0,5 Polska 15039 13230 28269 53 47 5,3 15,0 7,5 Rumunia 5502 8023 13525 41 59 1,9 9,1 3,6 Słowacja 1923 1969 3892 49 51 0,7 2,2 1,0 Słowenia 712 900 1612 44 56 0,2 1,0 0,4 Węgry 6493 3806 10299 63 37 2,3 4,3 2,7 EŚiW 39745 36852 76597 49 51 13,9 41,7 20,5 UE-15 246232 51205 297437 79 21 86,0 58,0 79,4 UE-25 278223 77665 355888 67 33 97,2 88,0 95,0 UE-27 286214 88297 374511 65 35 100,0 100,0 100,0 1) W strukturze środków dla krajów EŚiW, UE-15, UE-25 i UE-27 - obliczono średnią wartość Źródło: Opracowanie własne na podstawie strony: Implementation and vision of CAP. CAP in 27 EU Member States, 4.04.2008r. Brytanii (około 32,5 mld euro, 8,7% środków UE-27). Na drugim i trzecim miejscu, wśród krajów EŚiW pod względem wielkości tych środków znalazły się Rumunia i Węgry, które otrzymają odpowiednio 13,5 i 10,3 mld euro, czyli średnio 3,2% ogółu środków UE-27 dla rolnictwa podobnie jak Irlandia, która otrzyma na ten cel 11,7 mld euro (3,1% środków UE-27). O połowę mniejsze, w porównaniu do Rumunii i Węgier wsparcie finansowe na ten cel otrzymają Czechy i Bułgaria około 6,2 mld euro (zbliżone kwoty otrzyma Szwecja, Holandia i Finlandia od 6,0 do 7,1 mld euro, 1,7%). Najmniej środków skierowanych do sektora rolnego spośród krajów EŚiW uzyskały Estonia, Słowenia i Łotwa około 1,5 mld euro, (co stanowi około 0,4% ogółu środków przeznaczonych na ten cel w całej UE-27). Porównując strukturę tych środków można zauważyć, iż w czterech krajach EŚiW: Bułgarii, na Litwie, w Polsce i Słowacji udział dopłat i II filaru jest 5 Wyzwania polityczne i środki budżetowe (2007-2013) Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007 2013, (2004/2209(INI)) P6_TA-PROV(2005)0224, 2005, s. 14. 6 Sprawozdanie op. cit., s. 291.

porównywalny. W Czechach i na Węgrzech dopłaty bezpośrednie stanowią ponad 60% środków przydzielonych dla sektora rolnego. W pozostałych zaś państwach EŚiW większy udział stanowią środki II filaru WPR. Inaczej proporcje te wyglądają w krajach UE-15, gdzie dopłaty stanowią dominujący udział (około 60-90%). Wobec powyższego można stwierdzić, że II filar jest względnie mniej ważny w krajach UE-15 niż w krajach EŚiW (odpowiednio 21 i 51%). Z kolei dopłaty odgrywają ważniejszą rolę w krajach UE-15 (79%) aniżeli w krajach EŚiW (49%). Różnica ta wynika z tego, że kraje EŚiW są nadal w okresie przejściowym, podczas którego mniej niż 100% planowanego maksymalnego budżetu dopłat bezpośrednich jest dostępne dla nich z budżetu WPR, a także z niższych plonów referencyjnych w tych krajach. W nowych państwach członkowskich płatności bezpośrednie są bowiem wprowadzane stopniowo, zaczynając od 25% w roku 2004, a następnie zwiększane są one co roku aż do osiągnięcia 100% w roku 2013, a w przypadku Bułgarii i Rumunii w 2016r. W żadnym razie, w okresie dochodzenia do pełnych płatności, łączny poziom wsparcia (środki wspólnotowe i uzupełniające środki narodowe) udzielanego sektorowi nie może przekroczyć wysokości wsparcia, które sektor ten uzyskałby w ramach wspólnotowego schematu wsparcia stosowanego w tym samym czasie w krajach UE-15 7. W oparciu o wielkość środków przydzielonych dla sektora rolnego krajów EŚiW, w ramach perspektywy finansowej na lata 2007-2013 podjęto próbę pogrupowania tych państw wykorzystując do tego analizę skupień przeprowadzoną metodą Warda z zastosowaniem odległości euklidesowej na podstawie 5 słabo ze sobą skorelowanych zmiennych (najwyższa wartość na przekątnej diagonalnej macierzy odwrotnej wynosi 1,7) tj. wielkości ogółu tych środków na wszystkie wspomniane lata w odniesieniu do: - liczby zatrudnionych w sektorze rolnym, - powierzchni UR, - liczby gospodarstw, - oraz wielkości tych środków w jednym roku do wartości dodanej brutto wytwarzanej przez rolnictwo. Dokonano podziału typologicznego badanych państw na dwie charakterystyczne grupy (rys. 1). W pierwszej z nich znalazły się kraje takie jak: Bułgaria, Litwa, Łotwa, Polska Rumunia, a w drugiej kraje o bardziej rozwiniętym sektorze rolnym: Czechy, Estonia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Dodatkowo w ramach tych grup pod względem wielkości środków skierowanych do sektora rolnego tych krajów w formie dopłat bezpośrednich i II filaru można wyróżnić dalsze podgrupy. W grupie pierwszej jedną podgrupę tworzą Bułgaria i Rumunia, drugą Litwa i Łotwa i oddzielnie klasyfikuje się Polska. Z kolei w drugiej wydzielonej grupie można wyróżnić jedną podgrupę w skład której wchodzi Estonia i Słowacja, a pozostałe wydzielone tutaj kraje stanowią odrębne jednostki. W wydzielonych grupach można zaobserwować wyraźne różnice w średnich wartościach analizowanych wskaźników. Największe zróżnicowanie (prawie 3-krotne) ma miejsce w wielkości środków przypadających na zatrudnionego, a najmniejsze (1,8-krotne) dotyczy środków 7 Z. Floriańczyk: Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na poziom i zróżnicowanie dochodów rodzin rolniczych w Polsce. W: Zagadnienia ekonomiki rolnej 2(307). WYD. Organ Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN IERiGŻ i Sekcji Ekonomiki Rolnictwa PTE, Warszawa 2006, s. 127-130.

Diagram drzewa Metoda Warda Odległ. euklidesowa Bułgaria Rumunia Litwa Łotwa Polska Czechy Estonia Słowacja Węgry Słowenia 0 1 2 3 4 5 6 7 Odległość wiąz. Wielkość środków przypadająca na: zatrudnionego ha UR gospodarstwo I grupa: Bułgaria, Rumunia, Litwa, Łotwa i Polska Udział środków w WDB (%) Średnia 14,2 tys. euro 1,2 tys. euro 10,4 tys. euro 62,6 v (%) 43,9 28,6 42,9 43,7 II grupa: Czechy, Estonia, Słowacja, Węgry i Słowenia Średnia 37,8 tys. euro 2,1 tys. euro 43,6 tys. euro a 86,5 v (%) 35,2 31,3 104,5 (41,2) 36,8 a we wszystkich analizach, gdzie współczynnik zmienności przekroczył 50% obliczono medianę zamiast średniej, a w nawiasie podano obliczony współczynnik zmienności dla miar pozycyjnych Rys. 1. Podział krajów EŚiW na skupienia w zależności od wielkości środków przypadających dla rolnictwa w ramach perspektywy finansowej na lata 2007-2013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony CAP in 27 EU Member States i Eurostat 2008. odniesionych na ha wykorzystywanych UR. Współczynnik zmienności dla badanych cech w analizowanych grupach krajów zawiera się w przedziale od 29 do 44% i świadczy o dużej zmienności badanych wskaźników. Przy czym najniższe jego wartości odnotowano dla środków przypadających na ha wykorzystywanych UR, a najwyższe dla środków odniesionych na zatrudnionego. Analizując łączną sumę środków przydzieloną w latach 2007-2013 dla krajów EŚiW można zauważyć, iż największe środki na zatrudnionego uzyskały Węgry 54,9 tys. euro (tab. 3). Porównywalne Estonia, Słowacja i Czechy (od 37,7 do 40,3 tys. euro), zbliżone wielkości Bułgaria, Litwa i Słowenia (około 19 tys. euro) oraz Łotwa i Polska (około 13,4 tys. euro), a najniższe Rumunia tylko 4,8 tys. euro. Mniej zróżnicowane środki przypadają w odniesieniu do ha wykorzystywanych UR i zawierają się od 1 tys. euro w Bułgarii, na Łotwie i w Rumunii do 3,3 tys. euro w Słowenii. Z kolei wielkość środków odniesiona do statystycznego gospodarstwa wykazuje wśród krajów EŚiW duże zróżnicowanie. Najwyższe środki dotyczą rolnictwa czeskiego aż 173,2 tys. euro, porównywalne występują w Estonii i Słowacji (od 43,6 do 56,8 tys. euro), a także na Węgrzech, Litwie, Łotwie, w Polsce oraz w Bułgarii (około 12,7 tys. euro), a najniższe w Rumunii, gdyż tylko 3,2 tys. euro. W analizowanych krajach, zróżnicowany jest również odsetek tych środków w wartości dodanej brutto (WDB). Na Słowacji i w Czechach przekroczył on odpowiednio

Tab. 3. Wielkość ogółu środków przydzielonych na wszystkie lata w ramach perspektywy finansowej na lata 2007-2013 przypadająca na zatrudnionego, ha wykorzystywanych UR, statystyczne gospodarstwo i ich udział w wartości dodanej brutto Wielkość środków przypadająca na (tys. euro): Udział zatrudnionego ha UR gospodarstwo środków WPR w WDB (%) Bułgaria 20,2 1,0 9,5 46,3 Czechy 40,3 2,1 173,2 106,9 Estonia 37,7 1,6 43,6 88,4 Litwa 19,4 1,3 14,3 87,2 Łotwa 14,5 1,0 13,7 91,1 Polska 12,3 1,8 11,4 62,2 Rumunia 4,8 1,0 3,2 26,4 Słowacja 38,6 2,0 56,8 126,8 Słowenia 17,6 3,3 20,9 49,4 Węgry 54,9 1,8 14,4 61,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony CAP in 27 EU Member States i Eurostat 2008. o 26,8 i 6,9% wytworzoną WDB. W krajach bałtyckich stanowił około 90% WDB. Zbliżony udział, na poziomie wynoszącym nieco ponad 60% WDB stanowił on w Polsce i na Węgrzech, w Słowenii i Bułgarii osiągnął prawie 50%, a najniższy był w Rumunii, gdzie wyniósł tylko 26,4% WDB. Dopłaty bezpośrednie we WPR Zgodnie z wytycznymi ustalonymi w Luksemburgu całkowite roczne wydatki na stabilizowanie rynku oraz płatności bezpośrednie w Unii składającej się z 25 państw nie mogą w latach 2007-2013 przekroczyć realnej wartości pułapu dla kategorii 1.A (poprawa konkurencyjności europejskiej gospodarki) w roku 2006 uzgodnionego w Berlinie dla UE-15, ani proponowanego odpowiedniego pułapu wydatków dla nowych państw członkowskich na rok 2006. W projekcie nowej PF Komisja zatwierdziła te wartości (w cenach z 2004 przy założeniu 2% iflacji). Środki te zostały zwiększone, w analizowanym okresie dla Bułgarii i Rumunii o około 16 mld euro 8. Ogółem szacowane kwoty przeznaczone dla tych dwóch państw na rolnictwo przedstawia tab. 4, z której Tab. 4. Szacunkowe kwoty przeznaczone dla Bułgarii i Rumunii na rolnictwo w Perspektywie Finansowej 2007-2013 (mln euro) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ogółem 1) 2007-2013 Rolnictwo 1 141 1 990 2 342 2 437 2 528 2 726 2 915 16 079 Rok poprzedni = 100 x 174,4 117,7 104,1 103,7 107,8 106,9 x 2007 = 100 x 174,4 205,3 213,6 221,6 238,9 255,5 x Źródło: Sprawozdanie w sprawie wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007-2013, s. 189. (2004/2209(INI)). Komisja tymczasowa do spraw wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007-2013, sprawozdawca: Reimer Böge, wersja końcowa A6-0153/2005, 19.5.2005 i opracowanie własne. wynika, że w latach 2007 2013 kwoty te wzrastają każdego roku, a największy ich wzrost nastąpił w 2008 w stosunku do 2007 r., gdyż aż o 74,4%. W kolejnym roku 8 Sprawozdanie op. cit., s. 93.

wzrost ten będzie już znacznie mniejszy, gdyż wyniesie 17,7%. Natomiast ogółem w ciągu całego badanego okresu środki te wzrosną ponad 2,5 krotnie. Przy uwzględnieniu założeń odnoszących się do ogółu środków skierowanych do sektora rolnego w krajach EŚiW i na podstawie słabo ze sobą skorelowanych zmiennych (najwyższa wartość na przekątnej diagonalnej macierzy odwrotnej wynosi 2,5), przeprowadzono analizę skupień krajów EŚiW, biorąc pod uwagę przydzielone dopłaty bezpośrednie (rys. 2). Analiza ta pozwoliła wyróżnić dwie grupy państw. W Bułgaria Łotwa Rumunia Estonia Litwa Polska Czechy Słowacja Węgry Słowenia Diagram drzewa Metoda Warda Odległ. euklidesowa 0 1 2 3 4 5 6 7 Odległość wiąz.. Wielkość dopłat bezpośrednich przypadających na: Udział dopłat bezp. w WDB (%) zatrudnionego a ha UR gospodarstwo a I grupa: Bułgaria, Łotwa, Rumunia, Estonia, Litwa i Polska Średnia 8,2 tys. euro 0,6 tys. euro 5,9 tys. euro 30,8 v (%) 55,3 (24,7) 35,2 78,6 (23,3) 39,8 II grupa: Czechy, Słowacja, Węgry i Słowenia Średnia 21,9 tys. euro 1,2 tys. euro 18,7 tys. euro 47,2 v (%) 52,1 (37,2) 16,5 121,4 (155,9) 44,1 Rys. 2. Podział krajów EŚiW na skupienia w zależności od wielkości dopłat bezpośrednich przypadających w ramach perspektywy finansowej na lata 2007-2013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony CAP in 27 EU Member States i Eurostat 2008. jednej znalazły się kraje o mniej rozwiniętym sektorze rolnym. W grupie tej wyodrębnić można dwie podgrupy. Pierwsza składa się z Bułgarii i Łotwy, druga Estonii i Litwy i osobno klasyfikują się w tej grupie Polska i Rumunia. W drugiej grupie uplasowały się Słowacja i Węgry oraz oddzielną podgrupę tworzą Czechy i Słowenia. Analizując przeciętne wielkości dopłat bezpośrednich, dla wydzielonych grup państw na lata 2007-2013 można stwierdzić, iż są one wyższe w II grupie państw. Przy czym największe różnice odnotowano w przypadku dopłat bezpośrednich przypadających na gospodarstwo oraz na zatrudnionego, bowiem były one około 3- krotnie wyższe w porównaniu do I grupy państw. Również średnia wielkość dopłat bezpośrednich na ha wykorzystywanych UR w II grupie państw była znacznie, gdyż 2- krotnie wyższa niż w państwach skupionych w I grupie. W obu grupach państw współczynniki zmienności są zbliżone dla dopłat odniesionych na zatrudnionego (v=24,7% - 37,2%) i ich udziału w WDB (v=39,8% - 44,1%). Tak wysokie wartości

współczynników zmienności świadczą o dużym zróżnicowaniu tych wielkości w obrębie wydzielonej grupy krajów. Podobnie jak w przypadku ogółu środków przydzielonych do sektora rolnego na lata 2007-2013, najmniejsze zróżnicowanie współczynników zmienności ma miejsce dla dopłat przydzielonych na ha wykorzystywanych UR, a największe dla dopłat odniesionych na gospodarstwo i wskazuje na bardzo silną zmienność analizowanych cech. Z porównania wielkości dopłat bezpośrednich wśród państw EŚiW (tab. 2) wynika, iż największe uzyskała Polska i wynoszą one 15,0 mld euro, co stanowi 5,3% dopłat w UE-27 i jest to wielkość porównywalna z przydzieloną dla Grecji (14,5 mld euro). Udział dopłat w pozostałych krajach EŚiW jest mniejszy i nie przekracza 2,5% ogólnej sumy środków na dopłaty bezpośrednie w UE-27. O ponad połowę mniejsze środki w porównaniu do Polski przydzielono dla Węgier - 6,5 mld euro (podobnie jak w Danii i Holandii średnio 6,6 mld euro), a dla Rumunii i Czech - średnio 5 mld euro (podobnie jak w Szwecji, Austrii, Belgii, Portugalii i Finlandii średnio 4,6 mld euro). Dopłaty w wysokości prawie 2 mld euro uzyskały Słowacja i Litwa. Z grupy analizowanych państw najmniejsze środki na dopłaty bezpośrednie otrzymała Estonia, gdyż tylko 494 mln euro, (co stanowi zaledwie 0,2% ogółu środków na ten cel dla całej UE-27). Z pozostałych państw UE-27 mniejsze od Estonii dopłaty bezpośrednie przydzielono tylko w Luksemburgu, na Cyprze i na Malcie odpowiednio 259, 217 i 20 mln euro. Analizując z kolei wielkość dopłat bezpośrednich przypadającą na zatrudnionego w sektorze rolnym można zauważyć, iż największe środki otrzymają rolnicy na Węgrzech i mogą one wynieść 34,6 tys. euro/osobę (zbliżone dopłaty otrzymają rolnicy w Finlandii i Hiszpanii około 34 tys. euro) (tab. 5). Rolnicy na Tab. 5. Wielkość dopłat bezpośrednich na lata 2007-2013 na zatrudnionego, ha wykorzystywanych UR, statystyczne gospodarstwo jako % wartości dodanej brutto w krajach EŚiW Państwo Wielkość dopłat bezpośrednich na: Udział dopłat bezp. w WDB (%) zatrudnionego (tys. euro/osobę) ha wykorzystywanych UR (tys. euro/ha) Gospodarstwo (tys. euro/gosp.) Bułgaria 9,9 0,5 4,7 22,6 Czechy 24,8 1,3 106,5 65,8 Estonia 15,4 0,6 17,8 36,1 Litwa 10,0 0,7 7,4 45,1 Łotwa 6,0 0,4 5,6 37,4 Polska 6,5 0,9 6,1 33,1 Rumunia 1,9 0,4 1,3 10,7 Słowacja 19,1 1,0 28,1 62,6 Słowenia 7,8 1,5 9,2 21,8 Węgry 34,6 1,1 9,1 38,6 ESiW 6,3 0,8 4,6 27,4 UE-15 39,3 1,9 42,1 28,3 UE-25 29,3 1,7 28,7 29,1 UE-27 22,8 1,6 19,8 28,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie strony: Implementation and vision of CAP. CAP in 27 EU Member States, 4.04.2008r i danych Eurostat 2008. Słowacji i w Czechach otrzymują porównywalne środki w przeliczeniu na 1 osobę zatrudnioną, gdyż od 19,1 do 24,8 tys. euro (podobnie jak w Austrii, Holandii, Grecji i

Włoszech około 25,7 tys. euro/os.). Zbliżone wielkości dopłat przypadają również na Łotwie, w Polsce, Słowenii, Bułgarii i na Litwie (w przedziale od 6,0 do 10,0 tys. euro, na Malcie i w Portugalii około 7 tys. euro), a najmniejsze przydzielono rolnikom w Rumunii tylko 1,9 tys. euro. Zróżnicowanie analizowanych środków przypadających na zatrudnionego w sektorze rolnym jest w znacznej części pochodną istniejącego poziomu zatrudnienia. Niższe środki przypadają na zatrudnionego w sektorze rolnym w tych krajach, gdzie występuje wysokie przeludnienie agrarne i rozdrobniona struktura gospodarstw. Porównując wielkość dopłat bezpośrednich przypadających na ha wykorzystywanych UR można stwierdzić, iż nie są one tak silnie zróżnicowane w poszczególnych państwach EŚiW jak wielkość środków przeliczona na 1 zatrudnionego w rolnictwie. W tym przypadku największe dopłaty otrzymają rolnicy w Słowenii, Czechach i na Węgrzech około 1,3 tys. euro/ha (podobnie jak w Portugalii, Hiszpanii, na Cyprze i w Austrii od 1,1 do 1,6 euro/ha). Dopłaty na poziomie około 0,8 tys. euro/ha przypadają w Słowacji, Polsce, Litwie i Estonii. Najniższe środki na ten cel uzyska Rumunia, Łotwa i Bułgaria 0,4 tys. euro/ha, co w przypadku Bułgarii i Rumunii wiąże się z późniejszym wejściem tych państw do UE. Wielkość dopłat bezpośrednich w badanych krajach EŚiW w przeliczeniu na statystyczne gospodarstwo jest bardzo zróżnicowana. Największe dopłaty, gdyż wynoszące aż 106,5 tys. euro/gosp. przypadają w Czechach (podobne kwoty około 102,3 tys. euro/gosp. występują w Luksemburgu, Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii). Na drugim miejscu wśród państw EŚiW, pod względem wielkości analizowanego wskaźnika znajduje się Słowacja i Estonia, w których na 1 gospodarstwo przypada odpowiednio 28,1 i 17,8 tys. euro (podobne dopłaty są w Hiszpanii i w Austrii od 30,3 do 30,5 tys. euro i we Włoszech i w Grecji od 15,6 do 17,4 tys. euro). Pozostałe kraje z wyjątkiem Rumunii (1,3 tys. euro) otrzymują od 4,7 do 9,2 tys. euro. Poziom dopłat bezpośrednich w krajach EŚiW przypadających w odniesieniu do statystycznego gospodarstwa jest uzależniony od istniejącej struktury w rolnictwie w poszczególnych państwach EŚiW. Duże przeludnienie agrarne i rozdrobnienie gospodarstw w dość szczególny sposób odbija się na wielkości przypadających środków, a co za tym idzie, na dochodach rolników. W najkorzystniejszej sytuacji są rolnicy posiadający gospodarstwa rolne o największej powierzchni, bowiem mogą oni uzyskać najwyższe środki. W niektórych analizowanych państwach EŚiW nadal występuje jednak znaczna liczba gospodarstw małych i średnich. Uważa się, iż wprowadzenie instrumentu jednolitej płatności, zastępującej płatności bezpośrednie do produktów, mimo modulacji będzie miało ograniczony wpływ na zmianę dystrybucji wsparcia między gospodarstwami rolnymi. Głównymi odbiorcami tych płatności pozostaną bowiem gospodarstwa wysokotowarowe, o dużej powierzchni UR 9. Ważnym wskaźnikiem ukazującym znaczenie wsparcia finansowego w rozwoju sektora rolnego krajów EŚiW jest także wielkość dopłat bezpośrednich w odniesieniu do wartości dodanej brutto wytwarzanej przez sektor rolny w danym roku. W Czechach i na Słowacji dopłaty bezpośrednie stanowią aż około 64% WDB wytwarzanej w tym sektorze (zbliżony udział w WDB stanowią one w Finlandii i Szwecji około 68%). W Polsce i w krajach bałtyckich oraz na Węgrzech, wskaźnik ten zawiera się w przedziale 9 Z. Floriańczyk, op. cit., s. 130.

od 33,1 do 45,1% (podobnie jak Austrii, Grecji, Francji, Luksemburgu, Danii i w Niemczech od 29,8 do 44,1%). Najmniejszy udział w WDB dopłaty bezpośrednie stanowią w Rumunii, bowiem tylko niecałe 11% (z pozostałych państw UE, wskaźnik ten osiągnął tak niski poziom w Holandii i na Cyprze około 9%). Skala korzyści finansowych z tytułu płatności bezpośrednich w poszczególnych krajach EŚiW jest bardzo zróżnicowana i uwarunkowana m.in.: wielkością i strukturą produkcji rolnej (udział produktów wspieranych płatnościami), wysokością plonów referencyjnych zbóż oraz poziomem produkcji w okresie bazowym przyjętym za podstawę do ustalenia wysokości płatności bezpośrednich 10. Analiza skupień przeprowadzona dla wszystkich krajów UE-27, dla dopłat bezpośrednich, przy słabo ze sobą skorelowanych zmiennych (najwyższa wartość na przekątnej diagonalnej macierzy odwrotnej wynosi 3,8), pozwoliła na podział tych krajów na dwie główne grupy, w których wydzielono kilka podgrup. I tak w pierwszej grupie można wyróżnić trzy podgrupy, a w ramach nich w pierwszej: Austrię, Hiszpanię, Włochy i Węgry, a dalej Bułgarię i Rumunię, Cypr i Maltę, Portugalię i Słowenię, a w trzeciej kraje bałtyckie i Polskę (rys. 3). W drugiej głównej grupie można również wyróżnić trzy podgrupy. Pierwszą tworzą Belgia, Niemcy, Holandia i Grecja, drugą Dania, Francja, Luksemburg i Wielka Brytania a trzecią: Czechy, Finlandia i Szwecja, Słowacja i Irlandia. Porównując analizowane wskaźniki w obu grupach głównych można zaobserwować, że osiągnęły one wyższe wartości w państwach skupionych w grupie II. Największe zróżnicowanie przeciętnych wartości badanych wskaźników, w grupie I odnotowano dla dopłat bezpośrednich/gospodarstwo i jest ono aż 5-krotne. Najwyższe przeciętne wartości analizowanych wskaźników z wyjątkiem udziału dopłat bezpośrednich w wartości dodanej brutto, uzyskano w I podgrupie, w której większość stanowią kraje UE-15 (Austria, Hiszpania i Włochy), a z państw EŚiW wchodzą Węgry. Najniższe natomiast z wyjątkiem wielkości dopłat bezpośrednich/ha odnotowano w II podgrupie, która skupiała z państw EŚiW Bułgarię, Rumunię i Słowenię, a z pozostałych państw UE - Cypr, Maltę i Portugalię. Porównując współczynniki zmienności analizowanych wielkości można zaobserwować, iż największe uzyskano w II podgrupie państw, z wyjątkiem wielkości dopłat/zatrudnionego, a najmniejsze w I podgrupie z wyjątkiem udziału dopłat bezpośrednich w WDB. W II wydzielonej grupie państw przeciętne zróżnicowanie badanych wskaźników pomiędzy podgrupami jest zbliżone. Największe prawie 2,5-krotne odnosi się do udziału dopłat bezpośrednich w WDB, a najmniejsze 1,7-krotne dla dopłat bezpośrednich/gospodarstwo. W grupie tej najwyższe przeciętne wartości analizowanych wskaźników, z wyjątkiem wielkości dopłat bezpośrednich/ha i udziału dopłat w WDB uzyskano w podgrupie II, w skład której wchodzą takie państwa jak Dania, Francja, Luksemburg i Wielka Brytania, a najniższe (z wyjątkiem również 10 Płatności bezpośrednie w UE jako instrument wsparcia sektora rolnego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. WYD. FAPA, SAEPR, Warszawa 2004, s. 15-17.

Austria Hiszpania Włochy Węgry Bułgaria Rumunia Cypr Malta Portugalia Słowenia Estonia Litwa Łotwa Polska Belgia Niemcy Holandia Grecja Dania Francja Luksemburg W. Brytania Czechy Finlandia Szwecja Słowacja Irlandia Diagram drzewa Metoda Warda Odległ. euklidesowa 0 5 10 15 20 25 Odległość wiąz. Wielkość dopłat bezpośrednich przypadająca na: zatrudnionego ha UR gospodarstwo I GRUPA I podgrupa: Austria, Hiszpania, Włochy i Węgry Udział dopłat bezp. w WDB (%) Średnia 30,0 tys. euro 1,5 tys. euro 22,9 tys. euro a 26,0 v (%) 17,1 22,0 50,3 (39,3) 39,8 II podgrupa: Bułgaria, Rumunia, Cypr, Malta, Portugalia i Słowenia Średnia a 7,6 tys. euro 1,2 tys. euro 4,7 tys. euro 15,9 v (%) 50,7 (21,3) 53,8 (40,1) 75,9 (78,4) 51,3 (39,9) III podgrupa: Estonia, Litwa, Łotwa i Polska Średnia 9,5 tys. euro 0,7 tys. euro 6,7 tys. euro a 37,9 v (%) 45,7 32,1 62,5 (50,1) 13,5 II GRUPA I podgrupa: Belgia, Niemcy, Holandia i Grecja Średnia 36,9 tys. euro 3,3 tys. euro 77,7 tys. euro a 28,0 a v (%) 35,8 26,7 53,2 (30,9) 52,9 (36,2) II podgrupa: Dania, Francja, Luksemburg i Wielka Brytania Średnia 72,7 tys. euro 2,1 tys. euro 111,3 tys. euro 39,6 v (%) 11,6 20,0 17,1 17,8 III podgrupa: Czechy, Finlandia, Szwecja, Słowacja i Irlandia Średnia 34,8 tys. euro a 1,6 tys. euro 66,3 tys. euro 68,6 v (%) 58,5 (42,2) 29,2 42,8 9,0 Rys. 3. Podział krajów UE-27 na skupienia w zależności od wielkości dopłat bezpośrednich przypadających w ramach perspektywy finansowej na lata 2007-2013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony CAP in 27 EU Member States i Eurostat 2008. udziału dopłat bezpośrednich w WDB) w III podgrupie, czyli w takich krajach EŚiW jak Czechy i Słowacja, a z państw UE-15 Finlandii, Szwecji i Irlandii. W tym przypadku dla większości badanych wskaźników najniższe współczynniki zmienności uzyskano w II podgrupie państw.

Wnioski 1. Z przeprowadzonej analizy wynika, że można wyodrębnić grupy krajów, w których dominuje wyraźnie I, lub II filar WPR i są one mniej więcej zgodne z podziałem na kraje EŚiW i UE-15, co wynika m.in. z ustalonych wielkości powierzchni bazowych, plonów referencyjnych i kwot produkcji oraz z przyjętych ustaleń stopniowego dochodzenia do poziomu 100% dopłat bezpośrednich istniejących w krajach UE-15, założonego do osiągnięcia w 2013r., a dla Bułgarii i Rumunii w 2016r. 2. Wielkości dopłat bezpośrednich w przeliczeniu na ha, na zatrudnionego, czy na gospodarstwo nie pozwalają na jednoznaczne rozgraniczenie na kraje EŚiW i UE-15. Można bowiem zaobserwować, iż wyróżniają się już kraje, w których środki te są zbliżone do średniej UE-15 jak np. Czechy, Estonia, Słowacja czy Węgry, ale występują również wśród nich kraje, gdzie środki te są nadal bardzo niskie. 3. Małe znaczenie dochodotwórcze dopłat uwidacznia się w krajach o niekorzystnej strukturze agrarnej i dużym zatrudnieniu w sektorze rolnym, co przekłada się na niskie dopłaty w przeliczeniu na gospodarstwo i na zatrudnionego. Są to kraje, gdzie mimo pozyskanych dopłat będą nadal występowały problemy związane z dochodami przeznaczanymi zarówno na cele konsumpcyjne jak i na rozwój gospodarstw (z krajów EŚiW szczególnie może dotyczyć to Rumunii, a także Łotwy, Litwy i Polski). 4. W perspektywie do roku 2013 dopłaty bezpośrednie, jak również inne elementy wsparcia (środki z II filaru WPR) są ważne dla sytuacji dochodowej sektora rolnego wszystkich krajów unijnych (odnosi się to szczególnie do tych krajów, w których wielkość środków jest bliska lub nawet przekroczyła 100% poziomu wytworzonej wartości dodanej brutto w sektorze rolnym w jednym roku, np.: w Czechach, na Łotwie, w Słowacji oraz Finlandii, Irlandii i Szwecji). Literatura 1. Ahner D.: CAP reform and EU enlargement. The future of European Agricultural Policy, WYD. European Commission, DG Agriculture, Sofia 14.03.2004 r. 2. Berlińska M.: Nowa Perspektywa Finansowa 2007 2013, Monitor Unii Europejskiej 4(21)/2006, WYD. Fundacja Prawo Europejskie, Warszawa. 3. Eurostat Statistical Office of the European Communities 2008. 4. Floriańczyk Z.: Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na poziom i zróżnicowanie dochodów rodzin rolniczych w Polsce, Zagadnienia ekonomiki rolnej 2(307)/2006, WYD. Organ Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN IERiGŻ i Sekcji Ekonomiki Rolnictwa PTE, Warszawa. 5. Implementation and vision of CAP. CAP in 27 EU Member States, 4.04.2008r. 6. Perspektywa finansowa na lata 2007 2013, Monitor Unii Europejskiej 1(18)/2006. WYD. Fundacja Prawo Europejskie, Warszawa. 7. Płatności bezpośrednie w UE jako instrument wsparcia sektora rolnego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, WYD. FAPA, SAEPR, Warszawa 2004. 8. Porozumienie międzyinstytucjonalne pomiędzy Parlamentem Europejskim, Radą i Komisją w sprawie dyscypliny budżetowej i należytego zarządzania finansami, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 139/01, 14.6.2006.

9. Sajdak K.: Negocjacje w sprawie nowej perspektywy finansowej na lata 2007 2013 i ich znaczenie dla Polski, Wspólnoty Europejskie 1(170)/2006, WYD. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa. 10. Sprawozdanie w sprawie wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007-2013 (2004/2209(INI)). Komisja tymczasowa do spraw wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007-2013, wersja końcowa A6-0153/2005, sprawozdawca: Reimer Böge, 19.5.2005. 11. UE funding in brief. Special edition EU 2007 2013, Europa Media, 06.2006. 12. Wyzwania polityczne i środki budżetowe (2007-2013) Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie wyzwań politycznych i środków budżetowych w rozszerzonej Unii w latach 2007 2013, (2004/2209(INI)) P6_TA-PROV(2005)0224, 2005. 13. Zięba S., Kowalski A.: Rozwój rolnictwa, gospodarki żywnościowej i obszarów wiejskich Polski w Unii Europejskiej, WYD. IERiGŻ, Warszawa 2007.