Vademecum dla osób niepełnosprawnych - przewodnik zawodowy Część I. Podstawowe pojęcia A. Niepełnosprawność: definicje pojęcia 1
SPIS TREŚCI: 2 A. Niepełnosprawność: definicje pojęcia Czym jest niepełnosprawność?...3 Dwa przeciwstawne modele rozumienia niepełnosprawności.. 4 Niepełnosprawność w liczbach.6 2
Czym jest niepełnosprawność? Niepełnosprawność w znaczeniu potocznym to długotrwały stan, w którym występują pewne ograniczenia w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka. Ograniczenia te spowodowane są na skutek obniŝenia sprawności funkcji fizycznych lub psychicznych. Jest to takŝe uszkodzenie, czyli utrata lub wada psychiczna, fizjologiczna, anatomiczna struktury organizmu. Utrata ta moŝe być całkowita, częściowa, trwała lub okresowa, wrodzona lub nabyta, ustabilizowana lub progresywna. Niepełnosprawność jest jednym z waŝniejszych problemów współczesnego świata. Wynika to z powszechności i rozmiaru tego zjawiska. Nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Światowy Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action for Disabled Persons) oraz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities) podkreślają, iŝ niepełnosprawność jest problemem społecznym i nie ogranicza się do konkretnej osoby. Mówiąc o niepełnosprawności mamy na względzie relację między zdrowiem człowieka (uwzględniając jego wiek, płeć i wykształcenie), a społeczeństwem i środowiskiem, które go otacza. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności, uwzględniając stan zdrowia człowieka: Niesprawność (impariment) - kaŝda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym; Niepełnosprawność (disability) - kaŝde ograniczenie bądź niemoŝność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego Ŝycia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka; Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) - ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemoŝliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami. Definicja niepełnosprawności jest więc nieco płynna i nie daje się jasno sprecyzować. W Ŝyciu kaŝdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych moŝliwości czy teŝ ograniczeń fizycznych. To, co obecnie jest dla nas łatwo dostępne, za kilka lat moŝe być barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje z powodów nieszczęśliwych wypadków, jest wiele przyczyn pogłębiania się wraz z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji. 3
Niepełnosprawność dotyczy całej ludzkości, nie moŝna obarczać problemami związanymi z niepełnosprawnością mniejszości społecznych - kaŝdy człowiek moŝe doświadczyć pogorszenia stanu zdrowia i stać się osoba niepełnosprawną. Dwa przeciwstawne modele rozumienia niepełnosprawności Jeszcze dziś, w czasach publicznego deklarowania otwartości na osoby niepełnosprawne, określenie "niepełnosprawny" w potocznym rozumieniu często ulega zawęŝeniu i uproszczeniu. Tak więc dla wielu "niepełnosprawny" to ktoś na wózku, mający trudności materialne z powodu niskiej renty, potrzebujący stałej opieki medycznej i rehabilitacji, człowiek niezdolny do samodzielnego Ŝycia, w tym takŝe do podejmowania decyzji o swoim losie. Jego główne problemy to schody i niedostosowane łazienki, a potrzeby ograniczają się do kontaktu z innymi niepełnosprawnymi, moŝliwości udziału w imprezach integracyjnych czy pracy w zakładzie pracy chronionej. To potoczne rozumienie niepełnosprawności jest podtrzymywane na wiele róŝnych sposobów przez media pokazujące osoby niepełnosprawne i ich trudności w jednostronny i uproszczony sposób, przez instytucje publiczne kładące nacisk na wymiar opieki społecznej jako najistotniejszy w odniesieniu do tej grupy obywateli, a takŝe przez samo państwo, które kształtuje politykę wobec osób niepełnosprawnych w oparciu o koncepcję zatrudnienia chronionego i rehabilitacji. TakŜe część osób niepełnosprawnych utrwala ten fałszywy wizerunek poprzez swą roszczeniowość i zgodę na odmienny status społeczny. Model medyczny Niepełnosprawność to niedobór lub anormalność. Fakt bycia niepełnosprawnym jest negatywny. Niepełnosprawność lokuje się w danym osobniku. Model interaktywny Niepełnosprawność to róŝnica. Fakt bycia niepełnosprawnym sam w sobie jest obojętny. Niepełnosprawność wywodzi się ze wzajemnego oddziaływania danej osoby i społeczeństwa. 4
Usuwanie problemów związanych z niepełnosprawnością polega na leczeniu danej osoby lub dostosowywaniu jej do normy. Czynnikiem sprawczym poprawy jest specjalista. Usuwanie problemów związanych z niepełnosprawnością polega na zmienianiu wzajemnego oddziaływania pomiędzy daną jednostką a społeczeństwem. Czynnikiem sprawczym poprawy moŝe być dana jednostka, osoba czy instytucja występująca w jej imieniu bądź ktokolwiek mający wpływ na stosunki pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Potoczne rozumienie niepełnosprawności odzwierciedla zaprezentowany w powyŝszym zestawieniu model medyczny traktujący niepełnosprawność jako cechę negatywną. Model ten jest głęboko zakorzeniony w myśleniu potocznym. Prowadzi on do tworzenia się mechanizmów wyłączających osoby niepełnosprawne z Ŝycia społecznego i akcentowania potrzeby działań charytatywnych i opiekuńczych. Drugi z przedstawionych modeli - model interaktywny - wyraŝa podejście do niepełnosprawności postrzeganej jako cecha neutralna, przy czym negatywne konsekwencje przypisywane w pierwszym modelu samej niesprawności, a więc osobie niepełnosprawnej, tu są rozumiane jako wynik interakcji z otaczającym środowiskiem. Model ten jest obecny jako dominujący w krajach, gdzie relacje społeczne oparte są na koncepcji praw obywatelskich - np. w USA i w Wielkiej Brytanii. W tym podejściu osoba niepełnosprawna staje się niezaleŝnym aktorem na scenie Ŝycia społecznego, posiadając te same prawa obywatelskie, co osoby pełnosprawne, podlegając takŝe tym samym społecznym obowiązkom. Przestaje być biorcą świadczeń i obiektem działań charytatywnych, a staje się pełnoprawnym uczestnikiem Ŝycia społecznego. Przedstawione powyŝej modele rozumienia niepełnosprawności pociągają za sobą bardzo konkretne konsekwencje w myśleniu i podejściu do osób niepełnosprawnych. Przy zastosowaniu modelu interaktywnego okazuje się, Ŝe wiele osób wcześniej uznawanych za niezdolne do dalszej nauki jest w stanie realizować się w Ŝyciu społecznym. Warunkiem jest zindywidualizowane podejście pozwalające na zdefiniowanie trudności, jakie powoduje choroba lub niesprawność oraz ustalenie sposobów ich pokonania, a następnie wprowadzenie niezbędnych rozwiązań alternatywnych i dostosowań. 5
Niepełnosprawność w liczbach W rozwiniętych gospodarczo krajach Unii Europejskiej około 15 procent populacji to osoby niepełnosprawne. Wg narodowego spisu powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku, liczba osób niepełnosprawnych w Polsce to 5.456,7 tys., co stanowi 14,3 procent ludności kraju. Oznacza to, Ŝe co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą niepełnosprawną lub za taką się uwaŝa. Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzonego przez GUS liczba osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, od 2002 roku systematycznie spadała i w 2008 roku wyniosła około 3,7 mln osób. Oznacza to, Ŝe 11,8% ludności w wieku 15 lat i więcej posiada prawne orzeczenie niepełnosprawności. W 2008 roku liczba osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności w tym wieku. Najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowią schorzenia układu krąŝenia, narządów ruchu oraz schorzenia neurologiczne. Relatywnie niŝszy udział procentowy osób z uszkodzeniami narządu wzroku i słuchu, z chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym w zbiorowości osób niepełnosprawnych dotyczy jednak tysięcy osób o obniŝonej sprawności w codziennym funkcjonowaniu, a zatem i wymagających szczególnego podejścia w obszarze edukacji, na rynku pracy i w Ŝyciu codziennym. W 2008 r. 26,9% osób w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności (lub orzeczenie równowaŝne), 38,1% tych osób posiadało orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równowaŝne) a 35,0% - orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności (lub równowaŝne). Wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym odsetek osób ze znaczną niepełnosprawnością jest znacznie mniejszy, przy wyraźnie wyŝszym odsetku osób z niepełnosprawnością lekką (odsetki wynoszą odpowiednio: 18,7%, 39,8% i 41,5%). Osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niŝ osoby sprawne. W 2008 r. aŝ 68,1% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało wykształcenia średniego, a jedynie 6,1% posiadało wykształcenie wyŝsze. Co prawda relacja ta jest z roku na rok coraz bardziej korzystna, jednak wciąŝ widoczna jest w tym względzie róŝnica w stosunku do osób sprawnych, wśród których wykształcenia co najmniej średniego nie posiadało 48,8%, zaś wyŝsze miało 16,5%. Osoby niepełnosprawne mają trudności w zdobyciu lub uzupełnieniu wykształcenia nie tylko na poziomie wyŝszym, ale takŝe średnim i podstawowym. Z kolei niskie wykształcenie lub jego brak zmniejsza szanse osób 6
niepełnosprawnych na rynku pracy, a tym samym szanse na godne Ŝycie ich samych. NajwyŜszą aktywnością zawodową cechują się osoby z wyŝszym wykształceniem. Sytuacja społeczno-ekonomiczna poszczególnych grup ludności, w tym osób niepełnosprawnych, jest pochodną ich sytuacji na rynku pracy. Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski wskazują na znaczną poprawę sytuacji na rynku pracy w ciągu trzech ostatnich lat, a zwłaszcza w 2008 roku. Nastąpił wzrost wskaźnika zatrudnienia i spadek stopy bezrobocia. I choć sytuacja osób niepełnosprawnych nadal jest znacznie trudniejsza od sytuacji osób sprawnych, naleŝy odnotować korzystne zmiany. Większość osób niepełnosprawnych pracujących w wieku 15 lat i więcej stanowią pracownicy najemni w 2008 r. 65,6%, jednak znaczące są takŝe odsetki osób pracujących na własny rachunek i pracodawców (łącznie 23,6%, w tym 2,6% pracodawcy) i pomagających członków rodzin (10,8%), co wynika z tego, Ŝe znaczna część osób niepełnosprawnych pracuje w rolnictwie indywidualnym. Zdecydowana większość niepełnosprawnych pracowników najemnych pracuje w zakładach pracy chronionej. W systemie obsługi dofinansowań prowadzonym przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w grudniu 2008 r. zarejestrowanych było 39,4 tys. pracujących na otwartym rynku i 163,3 tys. osób niepełnosprawnych pracujących w zakładach pracy chronionej. Choć dominacja zatrudnienia osób niepełnosprawnych na chronionym rynku pracy jest wciąŝ znaczna (80,6%), wyraźnie widoczna jest tendencja do wzrostu udziału pracowników z otwartego rynku (z 15,9% w grudniu 2005 r. poprzez 17,9% w grudniu 2006 r. i 19,1% w grudniu 2007 r. do 19,4% w grudniu 2008 r.). W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby niepełnosprawne mieszkające na wsi, niezwiązane z gospodarstwem rolnym, chociaŝ paradoksalnie to jednak właśnie rolnictwo daje zatrudnienie wielu osobom niepełnosprawnym, zwłaszcza starszym i słabo wykształconym. W ostatnich latach obserwujemy jednak zmniejszenie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych związanych z gospodarstwem rolnym. Większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy i jest to niestety zjawisko obserwowane od wielu lat, dotyczące takŝe osób w wieku produkcyjnym. W 2008 r. biernych zawodowo było 83,9% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej i 75,7% osób w wieku produkcyjnym (wobec adekwatnych udziałów dla osób sprawnych - odpowiednio 40,6% i 25,3%). Dlatego wciąŝ podejmowane są działania ustawowe wspierające aktywizację zawodową tych osób. 7
Podsumowując: wg statystyk osoby niepełnosprawne są gorzej wykształcone, przejawiają niŝszą aktywność zawodową i w konsekwencji dotyka je zjawisko wykluczenia z Ŝycia zawodowego i społecznego. W Polsce aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych wynosi ok. 17 procent, w krajach Unii Europejskiej ok. 40-50 procent. Opracowała: Wioletta Niewola Inspektor wojewódzki 8