MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Urszula Wulkiewicz Badanie fizycznych właściwości substancji 3[3].O.03 Poradnik dla nauczyciela Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006
Recenzenci: dr Władysław Goworek mgr Wanda Warska Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Małgorzata Urbanowicz Konsultacja: dr inż. Bożena Zając Korekta: Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 3[3].O.03 Badanie fizycznych właściwości substancji zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik technologii chemicznej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
SPIS TREŚCI. Wprowadzenie 2. Wymagania wstępne 3. Cele kształcenia 4. Przykładowe scenariusze zajęć 5. Ćwiczenia 5.. Zasady pracy w laboratorium pomiarów wielkości fizycznych. Technika opracowywania wyników pomiarów 5... Ćwiczenia 5.2. Pomiar temperatury, charakterystyka przyrządów do pomiaru temperatury wrzenia 5.2..Ćwiczenia 5.3. Pomiar temperatury topnienia i krzepnięcia, charakterystyka przyrządów do pomiaru temperatury topnienia i krzepnięcia. 5.3.. Ćwiczenia 5.4. Pomiar gęstości, charakterystyka przyrządów do pomiaru gęstości 5.4.. Ćwiczenia 5.5. Pomiar lepkości, charakterystyka przyrządów do pomiaru lepkości 5.5.. Ćwiczenia 5.6. Pomiar współczynnika załamania światła, charakterystyka przyrządów do pomiaru współczynnika załamania światła 5.6.. Ćwiczenia 5.7. Pomiar temperatury zapłonu i palenia, charakterystyka przyrządów do pomiaru temperatury zapłonu i palenia 5.7.. Ćwiczenia 5.8. Pomiar kąta skręcania płaszczyzny polaryzacji światła, charakterystyka przyrządów do pomiaru kąta skręcania płaszczyzny polaryzacji światła 5.8.. Ćwiczenia 6. Ewaluacja osiągnięć uczniów 7. Literatura 3 5 6 7 5 5 5 6 6 8 8 9 9 2 2 23 23 25 25 27 27 29 40 2
. WPROWADZENIE Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie technik technologii chemicznej 3[3]. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne, cele kształcenia, przykładowe scenariusze zajęć, propozycje ćwiczeń, które mają na celu wykształcenie u uczniów umiejętności praktycznych, wykaz literatury, z jakiej uczniowie mogą korzystać podczas nauki. Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia kierowanego, tekstu przewodniego, metody projektów, ćwiczeń praktycznych. Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej. W celu przeprowadzenia sprawdzianu wiadomości i umiejętności ucznia, nauczyciel może się posłużyć zamieszczonym w rozdziale 6 zestawem zadań testowych i zadaniem praktycznym. W rozdziale tym podano do testu: plan testu w formie tabelarycznej, instrukcję dla nauczyciela, instrukcję dla ucznia, zestaw zadań testowych i kartę odpowiedzi, oraz do zadania praktycznego: instrukcję dla nauczyciela, instrukcję dla ucznia, treść zadania praktycznego, kartę pracy, kartę oceny. 3
3[3].O Technika laboratoryjna i analityczna 3[3].O.0 Wykonywanie podstawowych czynności laboratoryjnych 3[3].O.02 Wykonywanie analiz jakościowych 3[3].O.03 Badanie fizycznych właściwości substancji 3[3].O.04 Wykonywanie analiz ilościowych Schemat układu jednostek modułowych 4
2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, dokonać selekcji i analizy informacji podawanych w formie wykresów i tablic chemicznych, stosować odpowiednie jednostki, czytać tekst ze zrozumieniem, posługiwać się podstawowymi pojęciami chemicznymi, rozróżniać pojęcia: właściwości fizyczne i chemiczne, posługiwać się poprawną nomenklaturą i symboliką chemiczną, rozpoznawać podstawowy sprzęt laboratoryjny, wykonywać podstawowe działania arytmetyczne, stosować podstawowe zasady bhp. 5
3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji jednostki modułowej, uczeń powinien umieć: przedstawić metody pomiaru wielkości fizycznych charakteryzujących substancje, określać rodzaje norm stosowanych w podstawowych pomiarach fizycznych właściwości substancji, zorganizować stanowisko pracy laboratoryjnej, zmierzyć podstawowe wielkości fizyczne charakteryzujące substancje, wyjaśnić przyczyny powstawania błędów w pomiarach wielkości fizycznych, określić dokładność wykonanych pomiarów, wykorzystać w sposób racjonalny sprzęt i aparaturę pomiarową, wykorzystać w sposób racjonalny substancje i czynniki energetyczne, sporządzić dokumentację laboratoryjną, zinterpretować wyniki przeprowadzonych pomiarów, zastosować przepisy bhp oraz ochrony przeciwpożarowej podczas wykonywania prac laboratoryjnych. 6
4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ Scenariusz zajęć Osoba prowadząca.. Modułowy program nauczania: Technik technologii chemicznej 3[3] Moduł: Technika laboratoryjna i analityczna 3[3].O Jednostka modułowa: Badanie fizycznych właściwości substancji 3[3].O.03 Temat: Oznaczanie skręcalności właściwej cukrów. Cel ogólny: kształtowanie umiejętności wykonywania pomiaru kąta skręcania płaszczyzny polaryzacji światła przez roztwory badane i obliczenia skręcalności właściwej substancji. Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń potrafi: zmierzyć kąt skręcania płaszczyzny polaryzacji światła, obliczyć skręcalność właściwą sacharozy na podstawie zmierzonego kąta skręcenia płaszczyzny polaryzacji światła, korzystając ze wzoru, zinterpretować uzyskany wynik. Metody nauczania uczenia się: metoda tekstu przewodniego, ćwiczenia praktyczne. Formy organizacyjne pracy uczniów: praca indywidualna. Czas: 90 minut. Środki dydaktyczne: polarymetr, waga analityczna z odważnikami, szkło laboratoryjne, instrukcja obsługi polarymetru, Kalendarz chemiczny, materiał nauczania rozdział 4.8, arkusz tekstu przewodniego. Przebieg zajęć:. Wprowadzenie do tematu. 2. Wyjaśnienie zasad metody tekstu przewodniego. 3. Rozdanie arkuszy tekstu przewodniego. Zadanie dla ucznia: Oznacz skręcalność właściwą sacharozy. 7
Metoda tekstu przewodniego L p. Nazwa etapu Działania nauczyciela Działania uczniów Ustala pytania wprowadzające: Odpowiadają na. Jakie związki posiadają zdolność skręcania światła pytania spolaryzowanego? wprowadzające. 2. Jakie parametry mają wpływ na wielkość kąta skręcania światła spolaryzowanego? 3. W jakich przyrządach oznacza się skręcalność właściwą? 4. Jak definiowana jest skręcalność właściwa?. Informacje 2. Planowanie. Ustala pytania i polecenia prowadzące: 2. Jak należy przygotować 00 cm 3 roztworu sacharozy o stężeniu 2,00 g/00 cm 3? 3. Jak należy wyzerować polarymetr? 4. Jakie czynności należy wykonać podczas oznaczania kąta skręcenia światła spolaryzowanego? 5. Dlaczego należy wykonać co najmniej trzy pomiary kąta skręcenia światła spolaryzowanego? 6. Jaka jest długość rurki polarymetrycznej? 7. Zaplanuj kolejność czynności niezbędnych do wykonania zadania i zapisz w tabeli. 8. Jak należy obliczyć skręcalność właściwą sacharozy?. Odpowiadają na pytania wykonują i polecenia. 2. Planują kolejność czynności. 3. Zapisują wzór. 3. Ustalenia. Analizuje czynności zaplanowane przez uczniów. 2. Wspólne z uczniami ustala kryteria ocen zadania.. Dyskutują nad ustalonym planem. 2. Wspólnie z nauczycielem ustalają kryteria ocen. 4. Wykonanie. Zwraca uwagę na bezpieczeństwo pracy podczas wykonywania zadania. 2. Czuwa nad prawidłowym przebiegiem wykonania zadania. 5. Sprawdzenie. Ocenia wykonanie zadania zgodnie z przyjętymi kryteriami. 2. Wskazuje nieprawidłowości wykonania. Wykonują zadanie. 2. Obliczają skręcalność właściwą sacharozy.. Dokonują samooceny. 2. Porównują 8
poszczególnych czynności. 3. Porównuje wartość skręcalności właściwej otrzymanej przez uczniów z wartością tabelaryczną. wartość skręcalności otrzymanej z wartością tabelaryczną. 6. Analiza Zadaje pytania:. Co zmieniłbyś, gdybyś wykonywał zadanie jeszcze raz? 2. Dlaczego wynik Twojego oznaczenia różni się od wielkości tabelarycznej? Wskaż przyczyny. Odpowiadają na pytania. Kryteria oceny: Lp. Czynności Kryteria ocen Liczba punktów. Wykonanie oznaczenia Poprawne: dobranie sprzętu laboratoryjnego, sporządzenie roztworu: odważanie substancji ilościowe przeniesienie substancji do kolby dopełnienie wodą do kreski przygotowanie polarymetru do oznaczenia, zerowanie polarymetru, napełnienie rurki polarymetrycznej, odczytanie kąta skręcania światła spolaryzowanego badanego roztworu, uporządkowanie stanowiska pracy. 2. Wykonanie obliczenia Poprawne: napisanie wzoru na obliczanie skręcalności właściwej, obliczenia. 3. Przestrzeganie przepisów bhp 4. Zachowanie porządku na stanowisku pracy 5. Ocena z oznaczenia z uwzględnieniem błędu pomiaru Razem 4 9
Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzyma następujące oceny szkolne: dopuszczający za uzyskanie 8 punktów, dostateczny za uzyskanie 9 0 punktów, dobry za uzyskanie 2 punktów, bardzo dobry za uzyskanie 3 4 punktów. Zakończenie zajęć Praca domowa Oblicz, ile gramów sacharozy znajduje się w cm 3 roztworu, jeżeli kąt skręcania płaszczyzny polaryzacji wynosi 2,4 0, a długość rurki polarymetrycznej 20 cm. Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach: sprawdzenie arkuszy tekstu przewodniego. 0
Scenariusz zajęć 2 Osoba prowadząca.. Modułowy program nauczania: Technik technologii chemicznej 3[3] Moduł: Technika laboratoryjna i analityczna 3[3].O Jednostka modułowa: Badanie fizycznych właściwości substancji 3[3].O.03 Temat: Oznaczanie stężenia substancji metodą refraktometryczną za pomocą prostej zorcowej. Cel ogólny: kształtowanie umiejętności wykonywania pomiarów stężenia badanej substancji metodą refraktometryczną. Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń potrafi: oznaczyć współczynnik załamania światła refraktometrem, oznaczyć zawartość substancji za pomocą prostej wzorcowej, obliczyć błąd względny oznaczenia. Metody nauczania uczenia się: metoda tekstu przewodniego, ćwiczenia praktyczne. Formy organizacyjne pracy uczniów: praca indywidualna Czas: 90 minut. Środki dydaktyczne: refraktometr, waga i odważniki, szkło laboratoryjne, odczynniki chemiczne, papier milimetrowy, materiał nauczania rozdział 4.6. Przebieg zajęć:. Wprowadzenie do tematu. 2. Omówienie zasad metody tekstu przewodniego. 3. Rozdanie arkuszy tekstu przewodniego. Zadanie dla ucznia: Oznacz stężenie roztworu sacharozy metodą refraktometryczną za pomocą prostej wzorcowej.
Metoda tekstu przewodniego L p. Nazwa etapu Działania nauczyciela Działania uczniów. Informacje Ustala pytania wprowadzające:. Jak należy zdefiniować współczynnik załamania światła? 2. Jakie parametry wpływają na wartość współczynnika załamania światła? 3. W jakich przyrządach oznacza się współczynnik załamania światła? 4. Jaka jest wartość współczynnika załamania dla wody destylowanej? Ustala pytania i polecenia prowadzące: 2. Planowanie. Jak należy przygotować roztwory wzorcowe sacharozy o stężeniach: 0,5 g/00 cm 3 ;,0 g/00 cm 3 ;,5 g/00 cm 3 ; 2,0 g/00 cm 3? 2. Jak należy wyzerować refraktometr? 3. Jakie czynności należy wykonać podczas oznaczania współczynnika załamania światła dla każdego roztworu wzorcowego? 4. Jak należy wykreślić prostą wzorcową? 5. Jakie czynności należy wykonać podczas oznaczania współczynnika załamania światła próbki badanej? 6. Jak odczytuje się stężenie substancji badanej z prostej wzorcowej? 7. Zaplanuj kolejność czynności niezbędnych do wykonania zadania i zapisz w tabeli. 3. Ustalenia. Analizuje czynności zaplanowane przez uczniów. 2. Wspólne z uczniami ustala kryteria ocen zadania. 4. Wykonanie. Zwraca uwagę na bezpieczeństwo pracy podczas wykonywania zadania. 2. Czuwa nad prawidłowym wykonaniem zadania. Odpowiadają na pytania wprowadzające.. Odpowiadają na pytania wykonują i polecenia. 2. Planują kolejność czynności.. Dyskutują nad ustalonym planem. 2. Wspólnie z nauczycielem ustalają kryteria ocen.. Sporządzają roztwory wzorcowe. 2. Oznaczają n dla roztworów wzorcowych i roztworu badanego 3. Sporządzają prostą wzorcową. 2
5. Sprawdzenie. Ocenia wykonanie zadania zgodnie z przyjętymi kryteriami. 2. Wskazuje nieprawidłowości wykonania poszczególnych czynności. 3. Porównuje stężenie roztworu otrzymane przez uczniów z wartością rzeczywistą. 6. Analiza Zadaje pytania:. Co zmieniłbyś, gdybyś wykonywał zadanie jeszcze raz? 2. Dlaczego wynik Twojego oznaczenia różni się od stężenia rzeczywistego? Wskaż przyczyny.. Dokonują samooceny. 2. Porównują stężenie otrzymane ze stężeniem rzeczywistym. 3. Obliczają błąd względny. Odpowiadają na pytania. Kryteria oceny: Lp. Czynności Kryteria ocen Liczba punktów. Wykonanie oznaczenia Poprawne: dobranie sprzętu laboratoryjnego, sporządzenie roztworów wzorcowych: odważanie substancji ilościowe przeniesienie substancji do kolby dopełnienie wodą do kreski przygotowanie refraktometru do oznaczenia, zerowanie refraktometru, oczyszczenie pryzmatu, nanoszenie roztworów na pryzmat, odczytanie współczynnika załamania światła, uporządkowanie stanowiska pracy. 2. Wykonanie obliczenia Poprawne: obliczanie błędu względnego 3. Przestrzeganie przepisów bhp 4. Zachowanie porządku na stanowisku pracy 5. Ocena z oznaczenia z uwzględnieniem błędu pomiaru Razem 4 3
Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzyma następujące oceny szkolne: dopuszczający za uzyskanie 8 punktów, dostateczny za uzyskanie 9 0 punktów, dobry za uzyskanie 2 punktów, bardzo dobry za uzyskanie 3 4 punktów. Zakończenie zajęć Praca domowa Wyjaśnij, dlaczego współczynnik załamania dla cieczy maleje wraz ze wzrostem temperatury. Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach: sprawdzenie arkuszy tekstu przewodniego. 4
5. ĆWICZENIA 5.. Zasady pracy w laboratorium pomiarów wielkości fizycznych Technika opracowywania wyników pomiarów 5... Ćwiczenia Ćwiczenie Oceń dokładność odczytu na podziałce cylindra miarowego o pojemności 00 cm 3. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) zapoznać się z materiałem nauczania (4..), 2) odczytać długość podziałki, 3) odczytać podziałkę podstawową, 4) odczytać podziałkę elementarną, 5) określić dokładność pomiaru. Zalecane metody nauczania uczenia się: pokaz z objaśnieniem, ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: cylinder o pojemności 00 cm 3 Ćwiczenie 2 Podczas oznaczeń ilościowych uczeń otrzymał następujące wyniki: 2, 22, 23. Wartość rzeczywista wynosi 22. Oblicz: średnią arytmetyczną wyników, błąd bezwzględny i względny dla każdego wyniku. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) obliczyć średnią arytmetyczną wyników, 2) obliczyć błąd bezwzględny dla każdego wyniku, 3) obliczyć błąd względny dla każdego wyniku. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: Poradnik dla ucznia materiał nauczania (4..), kalkulator. 5
5.2. Pomiar temperatury, charakterystyka przyrządów do pomiaru temperatury wrzenia 5.2. Ćwiczenia Ćwiczenie Zmontuj zestaw według rysunku: Dokonaj pomiaru temperatury ogrzanej wody. Oblicz wartość Δt z. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) zapoznać się z materiałem nauczania, 2) zmontować zestaw według rysunku, 3) odczytać na skali termometru właściwego temperaturę wody, 4) odczytać temperaturę na skali termometru pomocniczego, 5) obliczyć wartość poprawki Δt z. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: zestaw laboratoryjny, kalkulator. Ćwiczenie 2 Dokonaj pomiaru temperatury wrzenia wody wodociągowej. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia 6
Uczeń powinien: ) zapoznać się z materiałem nauczania (4.2.), 2) zorganizować stanowisko pracy laboratoryjnej, 3) zestawić zestaw do destylacji prostej, 4) ogrzewać zgodnie z zasadami bhp, 5) obserwować i co 5 minut zapisać wskazania termometru i ilość destylatu, 6) wykonać wykres T = f (V), 7) odczytać z wykresu temperaturę wrzenia, 8) zdemontować zestaw po jego ochłodzeniu, umyć, 9) porównać odczytaną z wykresu temperaturę wrzenia z temperaturą wody odczytaną z Kalendarza chemicznego dla ciśnienia 03 hpa, 0) sporządzić dokumentację laboratoryjną. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: Poradnik dla ucznia materiał nauczania (4.2.), zestaw do destylacji prostej, źródło ciepła, cylinder, stoper. 7
5.3. Pomiar temperatury topnienia i krzepnięcia, charakterystyka przyrządów do pomiaru temperatury topnienia i krzepnięcia 5.3.. Ćwiczenia Ćwiczenie Zbadaj temperaturę topnienia próbki substancji stałej w aparacie blokowym. Oceń czystość badanej substancji. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) napełnić kapilarę zgodnie z instrukcją podaną w materiale nauczania (4.3.), 2) oznaczyć temperaturę zgodnie z instrukcją podaną w materiale nauczania (4.3.), 3) ocenić czystość badanej substancji, 4) opisać ćwiczenie w dzienniczku laboratoryjnym. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: Poradnik dla ucznia materiał nauczania (4.3.), okulary i rękawice ochronne, aparat blokowy, kapilara. Ćwiczenie 2 Zbadaj w kriometrze temperaturę krzepnięcia substancji. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) zapoznać się z materiałem nauczania (4.3.), 2) oznaczyć temperaturę krzepnięcia zgodnie z instrukcją zawartą w materiale nauczania (4.3.), 3) pracować zgodnie z przepisami bhp, 4) zinterpretować wynik oznaczenia, 5) opisać ćwiczenie w dzienniczku laboratoryjnym. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: Poradnik dla ucznia materiał nauczania (4.3.), kriometr, źródło ciepła. 8
5.4. Pomiar gęstości, charakterystyka przyrządów do pomiaru gęstości 5.4.. Ćwiczenia Ćwiczenie Oznacz gęstość nasyconego wodnego roztworu NaCl za pomocą areometru. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) zapoznać się z materiałem nauczania (4.4.), 2) przygotować stanowisko pracy, sprzęt i odczynniki, 3) wykonać pomiar gęstości areometrem zgodnie z instrukcją zawartą w materiale (4.4.), 4) zapisać odczytany wynik, 5) opracować dokumentację laboratoryjną. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: cylinder, komplet areometrów, bibuła miękka, termometr, odczynniki. Ćwiczenie 2 Oznacz gęstość nasyconego wodnego roztworu NaCl za pomocą piknometru. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) zapoznać się z materiałem nauczania (4.4.), 2) przygotować stanowisko pracy, sprzęt i odczynniki, 3) wykonać pomiar gęstości piknometrem zgodnie z instrukcją zawartą w materiale (4.4.), 4) zapisać wyniki ważenia, 5) obliczyć gęstości cieczy, 6) opracować dokumentację laboratoryjną, 7) porównać wyniki pomiaru gęstości areometrem i piknometrem. 9
Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: wagi techniczna i analityczna, piknometr, uchwyt do piknometru, termometr, odczynniki. 20
5.5. Pomiar lepkości, charakterystyka przyrządów do pomiaru lepkości 5.5.. Ćwiczenia Ćwiczenie Oznacz lepkość dynamiczną gliceryny lepkościomierzem Höplera. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) przygotować sprzęt laboratoryjny, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) wykonać trzy razy oznaczenie lepkości zgodnie z instrukcją zawartą w materiale (4.5.), 4) zapisać wyniki, 5) odczytać w Kalendarzu chemicznym gęstość badanej cieczy, 6) odczytać gęstość i stałą kulki, 7) obliczyć lepkość dynamiczną, 8) uporządkować stanowisko pracy, 9) sporządzić dokumentację laboratoryjną. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: lepkościomierz Höplera, komplet termometrów, sekundomierz, gliceryna, Kalendarz chemiczny. Ćwiczenie 2 Oznacz lepkość względną oleju lepkościomierzem Englera. Wyznacz stałą K. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) przygotować sprzęt laboratoryjny, 2) przygotować stanowisko pracy, 3) wykonać trzy razy oznaczenie lepkości zgodnie z instrukcją zawartą w materiale (4.5.), 4) zapisać wyniki, 5) obliczyć lepkość względną, 2
6) porównać otrzymaną wartość lepkości z rzeczywistą wartością lepkości oleju, 7) sporządzić dokumentację laboratoryjną, 8) uporządkować stanowisko pracy. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: lepkościomierz Englera, komplet termometrów, sekundomierz, olej. 22
5.6. Pomiar współczynnika załamania światła, charakterystyka przyrządów do pomiaru współczynnika załamania światła 5.6.. Ćwiczenia Ćwiczenie Oznacz współczynnik załamania światła octanu etylu refraktometrem laboratoryjnym. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) przygotować stanowisko pracy, 2) zapoznać się z kartą charakterystyki octanu etylu, 3) oznaczyć trzy razy współczynnik refrakcji zgodnie z instrukcją podaną w materiale nauczania, 4) zastosować przepisy bhp podczas wykonywania oznaczenia, 5) obliczyć średnią wyników, 6) odszukać w Kalendarzu chemicznym wartość współczynnika załamania światła dla octanu etylu, 7) porównać współczynnik oznaczony ze współczynnikiem odczytanym z kalendarza i ocenić czystość, 8) uporządkować stanowisko pracy, 9) sporządzić dokumentację laboratoryjną. Zalecane metody nauczania uczenia się: metoda tekstu przewodniego, ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: refraktometr laboratoryjny, octan etylu, Kalendarz chemiczny. Ćwiczenie 2 Oznaczono współczynniki załamania światła dla roztworów CaCl 2 o stężeniach: %, 4%, 0%, 5% (m/m) i otrzymano następujące wyniki: a),3425; b),33556; c),36652; d),35589. Wykreśl prostą wzorcową i podaj jaka wartość współczynnika załamania światła odpowiada roztworowi CaCl 2 o stężeniu 2%. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. 23
Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) wykreślić prostą wzorcową, 2) odczytać z wykresu współczynnik załamania światła dla roztworu o stężeniu 2%. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: kalkulator, linijka, papier milimetrowy. 24
5.7. Pomiar temperatury zapłonu i palenia, charakterystyka przyrządów do pomiaru temperatury zapłonu i palenia 5.7.. Ćwiczenia Ćwiczenie Oznacz temperaturę zapłonu i palenia oleju silnikowego. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) przygotować stanowisko pracy, 2) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej, 3) wykonać oznaczenie temperatury zapłonu i palenia zgodnie z zasadami bhp i ppoż., korzystając z instrukcji zawartej w materiale nauczania (4.7.), 4) zapisać wyniki pomiarów, 5) obliczyć średnią wyników, 6) sporządzić dokumentację laboratoryjną, 7) porównać uzyskane wyniki z danymi zawartymi w odpowiedniej normie. Zalecane metody nauczania uczenia się: metoda tekstu przewodniego, ćwiczenia praktyczne. Środki dydaktyczne: aparat Marcussona, Polska Norma, olej, butelka na zlewki oleju, środki ochrony osobistej: rękawice, okulary. Ćwiczenie 2 W aparacie Marcussona pod ciśnieniem 993 hpa oznaczano temperaturę zapłonu oleju, która wynosiła w kolejnych pomiarach: 40 0 C, 50 0 C. Oblicz rzeczywistą temperaturę zapłonu. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia 25
Uczeń powinien: ) obliczyć średnią pomiarów, 2) obliczyć poprawkę, 3) obliczyć rzeczywistą temperaturę zapłonu. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne Środki dydaktyczne: kalkulator. 26
5.8. Pomiar kąta skręcania płaszczyzny polaryzacji światła, charakterystyka przyrządów do pomiaru kąta skręcania płaszczyzny polaryzacji światła 5.8.. Ćwiczenia Ćwiczenie Oznacz kąt skręcania płaszczyzny polaryzacji wodnego roztworu sacharozy i wody. Oblicz stężenie roztworu sacharozy. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: ) zapoznać się z instrukcją obsługi polarymetru, 2) oznaczyć kąt skręcania płaszczyzny polaryzacji dla wody, 3) oznaczyć kąt skręcania płaszczyzny polaryzacji dla roztworu sacharozy według PN, 4) obliczyć stężenie sacharozy, 5) sporządzić dokumentację laboratoryjną, 6) uzasadnić uzyskane wyniki. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne, tekst przewodni Środki dydaktyczne: próbka z roztworem sacharozy i wody, polarymetr, szkło laboratoryjne, odczynniki chemiczne, instrukcja obsługi przyrządu, Polska Norma. Ćwiczenie 2 Oznacz zawartość cukru metodą polarymetryczną za pomocą prostej wzorcowej. Wskazówki do realizacji: Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić jego zakres i techniki wykonania oraz zapoznać uczniów z zasadami bezpiecznej pracy. Sposób wykonania ćwiczenia 27
Uczeń powinien: ) zapoznać się z materiałem nauczania, 2) sporządzić roztwory wzorcowe cukru, 3) oznaczyć kąt skręcania α dla każdego roztworu, 4) wykreślić prostą wzorcową α = f(c), 5) oznaczyć kąt skręcania α dla roztworu o nieznanym stężeniu, 6) odczytać z wykresu stężenie roztworu badanego, 7) sporządzić dokumentację laboratoryjną. Zalecane metody nauczania uczenia się: ćwiczenia praktyczne, tekst przewodni Środki dydaktyczne: polarymetr, waga i odważniki, szkło laboratoryjne, odczynniki chemiczne, badana substancja, instrukcja obsługi przyrządu. 28
6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego Test dwustopniowy do jednostki modułowej Badanie fizycznych właściwości substancji Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których: zadania, 2, 3, 5, 8, 9, 0,, 2, 4, 5, 6, 8, 9, 20 są z poziomu podstawowego, zadania 4, 6, 7, 3, 7 są z poziomu ponadpodstawowego. Punktacja zadań: 0 lub punkt Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak uczeń otrzymuje 0 punktów. Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzyma następujące oceny szkolne: dopuszczający za rozwiązanie co najmniej 0 zadań z poziomu podstawowego, dostateczny za rozwiązanie co najmniej 3 zadań z poziomu podstawowego, dobry za rozwiązanie 6 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu ponadpodstawowego, bardzo dobry za rozwiązanie 8 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu ponadpodstawowego. Klucz odpowiedzi:.b, 2.c, 3.d, 4.c, 5.b, 6.a, 7.d, 8.a, 9.c, 0.a,.b, 2.d, 3.d, 4.b,5.c, 6.c, 7.c, 8.d, 9.c, 20.a. Plan testu Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedź. Określać dokładność pomiaru A P b 2. Dobierać aparaty do pomiaru określonej wielkości C P c 3. Określać jednostki wielkości mierzonej A P d 4. Wykorzystać w sposób racjonalny aparat C PP c 5. Obliczać średni wynik pomiarów C P b 6. Zinterpretować wyniki pomiarów D PP a 7. Dobrać metodę oznaczania wielkości fizycznej do rodzaju substancji C PP d 8. Dobrać właściwe warunki pomiaru B P a 9. Ustalać warunki pomiaru C P c 0. Zorganizować stanowisko pracy C P a 29
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedź. Określać celowość wykonanego pomiaru B P b 2. Określać błąd pomiaru B P d 3. Dobrać termometr do pomiaru C PP d 4. Scharakteryzować przemiany fizyczne B P b 5. Dobrać sprzęt do oznaczania temperatury topnienia C P c 6. Dobrać sposób osuszania piknometru C P c 7. Zinterpretować wyniki pomiarów C PP c 8. Zastosować przepisy bhp oraz ochrony ppoż. C P d 9. Obliczać błąd bezwzględny pomiaru C P c 20. Dobierać stanowisko pracy i środki ochrony osobistej B P a 30
Przebieg testowania Instrukcja dla nauczyciela. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej jednotygodniowym. 2. Ustal z uczniami zakres materiału i omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego. 3. Zapewnij warunki do samodzielnej pracy. 4. Rozdaj zestawy zadań, instrukcje dla ucznia i karty odpowiedzi. 5. Odczytaj uczniom przeznaczoną dla nich instrukcję oraz udziel odpowiedzi na pytania. 6. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie zakończenia zadania. 7. Pełnij rolę obserwatora. 8. Zbierz karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych. 9. Sprawdź wyniki i przeprowadź analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i wybierz te zadania, które sprawiły uczniom największe trudności. 0. Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.. Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń dydaktycznych niskie wyniki przeprowadzonego sprawdzianu. Instrukcja dla ucznia. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są cztery możliwe odpowiedzi. Tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa. 5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. 6. Prawidłową odpowiedź zaznacz X. W przypadku pomyłki, należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. 7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Ocenę dostateczną otrzymasz, jeśli udzielisz prawidłowej odpowiedzi na 3 zadań. 9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut. Materiały dla ucznia: instrukcja, zestaw zadań testowych, karta odpowiedzi. Powodzenia 3
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH. Wartość działki elementarnej skali przyrządu określa: a) czułość pomiaru, b) dokładność pomiaru, c) zakres pomiaru, d) warunki pomiaru. 2. Lepkość dynamiczną cieczy oznacza się w aparacie: a) Englera, b) Ubbelohde a, c) Höplera, d) lepkościomierzu kapilarnym. 3. Jednostką lepkości względnej jest: a) stokes, b) puaz, c) Pa s, d) stopień Englera. 4. Dysponując małą ilością substancji ciekłej, gęstość oznacza się: a) areometrem, b) wagą Mohra, c) piknometrem, d) areometrem i piknometrem. 5. W wyniku oznaczenia współczynnika załamania światła jodku butylu otrzymano w tych samych warunkach pomiaru następujące wyniki:,50006;,5000;,49920. Wynik końcowy badania wynosi: a),35500 b),49979 c),2345 d),3000 6. Temperatura topnienia jest kryterium oceny czystości substancji. Substancję uważa się jako czystą, gdy topi się w zakresie temperatur: a) ± 0,5 0 C, b) ±,0 0 C, c) ±,5 0 C, d) ± 2,0 0 C. 7. Metodą polarymetryczną ilościowo można oznaczyć stężenie: a) roztworu chlorku sodu, b) roztworu siarczanu(vi) potasu, c) etanolu, d) roztworu sacharozy. 32
8. Dla cieczy o przewidywanej TZ > 250 0 C tygielek Marcussona napełnia się cieczą do: a) czerwonej kreski, b) poniżej czerwonej kreski, c) do czarnej kreski, d) powyżej czarnej kreski. 9. Zapis wyniku pomiaru n 20 D =,3456 oznacza: a) wartość współczynnika refrakcji, b) wartość współczynnika w temperaturze 20 0 C, c) wartość współczynnika refrakcji w 20 0 C i świetle sodowym, d) wartość współczynnika refrakcji w świetle sodowym. 0. Oznaczanie temperatury zapłonu oleju prowadzi się : a) pod dygestorium, b) na blacie stołu laboratoryjnego, c) na blacie stołu laboratoryjnego obok palącego się palnika gazowego, d) w dowolnym miejscu na stole laboratoryjnym.. Pomiary wielkości fizycznych służą do: a) identyfikacji substancji, b) identyfikacji substancji i oceny ich czystości, c) oceny czystości, d) oceny stopnia zanieczyszczeń. 2. Błąd paralaksy to błąd spowodowany: a) głębokością zanurzenia termometru, b) zmianami ciśnienia, c) zmianą objętości zbiorniczka termometru, d) nieprawidłowym odczytem menisku. 3. Do oznaczenia temperatury wrzenia alkoholu etylowego należy użyć termometr o zakresie: a) 35 650 0 C, b) 35 250 0 C, c) 35 30 0 C, d) 0 00 0 C. 4. Temperatura topnienia to przemiana substancji: a) stałej w stan gazowy, b) stałej w stan ciekły, c) ciekłej w stan stały, d) ciekłej w stan gazowy. 5. Kapilarę stosuje się do oznaczania temperatury: a) wrzenia, b) zapłonu, c) topnienia, d) palenia. 33
6. Mokry piknometr należy osuszyć: a) w suszarce w temperaturze 50 0 C, b) opłukując alkoholem i suszyć w suszarce w temperaturze 50 0 C, c) próżniowo lub opłukując alkoholem, d) w suszarce w temperaturze 70 0 C. 7. Oznaczono współczynnik załamania światła w roztworach CaCl 2 o stężeniach: %, 4%, 0%, 5% m/m. Podaj, który z niżej podanych wyników pomiaru odpowiada roztworowi o stężeniu 0%: a),33556, b),3425, c),35589, d),36652. 8. Oznaczając temperaturę palenia oleju szczególne środki ostrożności, należy zachować ze względu na: a) łatwopalność, b) toksyczność, c) tworzenie mieszanin wybuchowych z powietrzem, d) wszystkie wymienione w punkcie a, b, c. 9. Gęstość roztworu wyznaczona praktycznie wynosi,245 g/cm 3, a gęstość odczytana z literatury wynosi,253 g/cm 3. Błąd bezwzględny pomiaru wynosi: a) 0,004, b) 0,0050, c) 0,0080, d) 0,003. 20. Podczas oznaczania gęstości stężonego kwasu solnego areometrem należy oznaczenie wykonać: a) pod wyciągiem, w rękawicach i okularach ochronnych, b) pod wyciągiem, c) w rękawicach i okularach ochronnych, d) tylko w rękawicach. 34
KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko... Badanie fizycznych właściwości substancji Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek. Nr Odpowiedź zadania. a b c d 2. a b c d 3. a b c d 4. a b c d 5. a b c d 6. a b c d 7. a b c d 8. a b c d 9. a b c d 0. a b c d. a b c d 2. a b c d 3. a b c d 4. a b c d 5. a b c d 6. a b c d 7. a b c d 8. a b c d 9. a b c d 20. a b c d Razem: Punkty 35
Zadanie praktyczne wysoko symulowane Do jednostki modułowej Badanie fizycznych właściwości substancji Proponowane zadanie praktyczne jest przeznaczone do przeprowadzenia w jednostce modułowej Badanie fizycznych właściwości substancji po zakończonym procesie kształcenia. Zadanie ma charakter wysoko symulowany i pozwala na ocenę umiejętności uczniów w zakresie posługiwania się przyrządami, wykonywania pomiarów właściwości fizycznych substancji, interpretowania wyników pomiarów. Zadanie praktyczne ma charakter sprawdzający, tzn. ukierunkowane jest na porównanie uzyskanych wyników z założonymi w programie celami kształcenia. Instrukcja dla nauczyciela. Czas trwania testu 90 minut. 2. Przygotuj indywidualne stanowisko pracy dla każdego ucznia. 3. Zapewnij warunki do samodzielnej pracy. 4. Rozdaj instrukcje i karty pracy. 5. Omów z uczniami przebieg testu praktycznego, udziel odpowiedzi na pytania. 6. Kilka minut przed zakończeniem zadania przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie zakończenia zadania. 7. Podczas przeprowadzania testu pełnij rolę obserwatora. 8. Po wykonania zadania przez uczniów zbierz karty pracy. 9. Sprawdź wyniki i przeprowadź analizę uzyskanych wyników zadania praktycznego i wybierz te, które sprawiły uczniom największe trudności. 0. Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.. Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń dydaktycznych niskie wyniki przeprowadzonego sprawdzianu. Uczeń może maksymalnie otrzymać 9 punktów. Test uczeń zaliczy, jeśli uzyska 0 punktów: aby otrzymać ocenę dostateczną powinien uzyskać 2 4 punktów, na ocenę dobrą powinien uzyskać 5 7 punktów, na ocenę bardzo dobrą powinien uzyskać 8 9 punktów. Instrukcja dla ucznia. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Zanim przystąpisz do wykonania zadania, zaplanuj pracę. Pomoże Ci w tym KARTA PRACY. 3. Odpowiedzi wpisuj w wyznaczonych miejscach KARTY. 4. Za każda prawidłową odpowiedź otrzymasz jeden punkt. Za niepełną lub złą odpowiedź otrzymasz 0 punktów. 5. Maksymalnie możesz otrzymać 9 punktów. Ocenę dostateczny otrzymasz, jeśli uzyskasz 2 punktów. 6. Pracuj samodzielnie. 7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Po zakończeniu zadania oddaj nauczycielowi KARTĘ PRACY. 9. Na wykonanie zadania masz 90 minut. Powodzenia 36
Treść zadania Oznacz gęstość substancji w temperaturze pokojowej z dokładnością do 0,000 Działanie Twoje powinno przebiegać w trzech etapach: ETAP I faza przygotowawcza: zaproponuj metodę oznaczania gęstości, zaplanuj czynności, według których będziesz oznaczać gęstość, podaj wymagane zasady bezpiecznej pracy podczas wykonywania oznaczeń, zaplanowany układ czynność i przedstaw nauczycielowi uzyskaj jego akceptację. ETAP II faza realizacyjna: wykonaj potrzebne pomiary celem oznaczenia gęstości substancji, oblicz gęstość badanej substancji, porównaj otrzymany wynik z danymi tabelarycznymi, oblicz błąd względny oznaczenia. ETAP III faza oceniająca: zinterpretuj uzyskane wyniki, określ, co zrobiłbyś inaczej, gdybyś wykonanie zadania mógł powtórzyć. Karta pracy Nazwa i adres szkoły Nazwisko i imię ucznia Data Uzyskana suma punktów Zadanie. Zaproponuj metodę oznaczenia gęstości pkt Metoda: Odpowiedź 2. Dobierz przyrząd, sprzęt laboratoryjny i stanowisko pracy. 4. Zaplanuj czynności, według których będziesz oznaczać gęstość 3 pkt. pkt Przyrząd: Sprzęt laboratoryjny: Stanowisko pracy: 5. Podaj wymagane zasady bezpieczeństwa pkt 37
6. Wykonaj potrzebne pomiary 0 pkt. 7. Oblicz gęstość badanej substancji 2 pkt. 8. Oblicz błąd względny pkt Karta oceny Czynności Maksymalna liczba punktów. Określanie metody pomiaru Uzyskana liczba punktów 2. Dobór: sprzętu laboratoryjnego, przyrządu, stanowiska pracy. 3. Planowanie czynności laboratoryjnych: właściwa kolejność zaplanowanych czynności. 4. Zasady bezpiecznej pracy 5. Pomiar gęstości: pomiar temperatury otoczenia, ważenie pustego piknometru, pomiar temperatury badanej cieczy, napełnianie piknometru badaną cieczy, przenoszenie piknometru, ważenie piknometru z badaną cieczą, mycie piknometru, pomiar temperatury wody 38
w piknometrze, napełnianie piknometru wodą destylowaną, ważenie piknometru z wodą. 6. Obliczanie gęstości: zapisanie wzoru, wykonanie obliczenia. 7. Obliczanie błędu względnego 39
7. LITERATURA. Klepaczko-Filipiak B., Jakubiak Z., Wulkiewicz U.: Badania chemicze. Pomiary wielkości fizycznych substancji. WSiP, Warszawa 998 2. Jarosz M., Malinowska E.: Pracownia chemiczna. Analiza instrumentalna. WSiP, Warszawa 995 3. Klepaczko-Filipiak B., Łoin J.: Pracownia chemiczna. Analiza techniczna. WSiP, Warszawa 992 4. Kupryszewski G.: Podstawowe zasady bezpiecznej pracy w laboratorium chemicznym. Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk 999 5. Szyszko E.: Instrumentalne metody analityczne. PZWL, Warszawa 985 40