received: 12.5.213 accepted: 17.12.213 Ptaki Śląska (213) 2: 9 27 ISSN: 86-322 Zimowanie krzyżówki Anas platyrhynchos we Wrocławiu w latach 1965-26 Wintering of the Mallard Anas platyrhynchos in Wrocław in 1965-26 Słowa kluczowe: krzyżówka, Anas platyrhynchos, zimowanie, Wrocław, proporcje liczbowe płci, mieszańce z kaczką domową Key words: Mallard, wintering, Wrocław, sexes proportion, hybrids Zbigniew Jakubiec 1, Daria Liliana Bilska 2 1,2 Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytetu Zielonogórskiego, ul. Prof. Z. Szafrana 1, 65 516 Zielona Góra e-mail: jakubiec@wnb.uz.zgora.pl Abstrakt W okresie badań zanotowano wzrost liczebności krzyżówek zimujących w mieście od kilkunastu ptaków w styczniu 1966 do kilku tysięcy w dalszych latach badań. Najwyższe średnie styczniowe liczebności krzyżówek były wyższe w latach 21 26 niż w poprzedzającym okresie badań. Średnia liczebność w styczniu wynosiła w tym okresie 378 krzyżówek. W wyjątkowo mroźnym styczniu 1987 naliczono maksymalnie 7461 krzyżówek. We wszystkich latach badań szczyt liczebności przypadał na styczeń. Największe skupienia krzyżówek obserwowano w śródmieściu w pobliżu mostów, gdzie ptaki były dokarmiane. Samce stanowiły średnio ok. 57% zimującej populacji. Proporcje liczebne płci nie zmieniały się istotnie w różnych latach i miesiącach. Mieszańce krzyżówki i kaczki domowej były stałym składnikiem zimującej awifauny; w styczniu w latach 1971 26 stanowiły ok. 2% liczby wszystkich krzyżówek. Abstract During the research period, an increase in the number of Mallards wintering in the city was observed, from about a dozen birds in January 1966 to a few thousand in subsequent research years. The highest mean number of Mallards in January was higher in the years 21 26 than in the preceding research period. The mean number of Mallards in January amounted in that period to 378 birds. In the exceptionally frosty January of 1987, the maximum number of 7461 Mallards was recorded. In all research years the abundance peak was observed in January. The biggest concentrations of Mallards were recorded in the city center near the bridges, where the birds were fed. On average, males constituted about 57% of the wintering population. No significant changes were observed in quantitative proportions of males and females during different years and moths. Hybrids of Mallard and domesticated duck were an inherent element of the wintering avifauna; in January of the years 1971-26 they constituted about 2% of all Mallards. 9
Wstęp Naturalnymi miejscami zimowania ptaków wodnych w naszej strefie klimatycznej są niezamarzające rzeki i przybrzeżne wody morskie (Górski 1981, Jakubiec 1985, Dombrowski i in. 1993, Kuczyński i Bartoszewicz 24, Meissner i in. 211). Do rzek na ich miejskich odcinkach odprowadzane są ścieki przemysłowe i komunalne, co podnosi temperaturę wody i zapobiega jej zamarzaniu. Woda na tych odcinkach niesie też nadające się do zjedzenia odpadki. Ponadto brzegi rzek na terenach podmiejskich stanowią osłonę przed wiatrem ze względu na drzewa i krzewy, które porastają ich brzegi. Warto zwrócić uwagę na to, że miasta w okresie zimowym mają wyższe temperatury niż obszary pozamiejskie, nawet o ponad 1 o C (Dubicki i in. 22, Szymanowski 24). Również brak polowań, zmniejszona presja drapieżników oraz przyjazny stosunek ludzi do przebywających na obszarze miasta ptaków i częste przypadki dokarmiania ich w różny sposób powodują, że wiele z nich, niekiedy w dużej liczbie, wykorzystuje miasta jako swoje zimowiska. Do najwcześniejszych obserwacji dotyczących zimowania krzyżówki w mieście należą te z Varkaus w Finlandii z roku 1936, chociaż już wcześniej obserwowano to zjawisko w Holandii (Jakubiec 1985). Do naszych miast, które doczekały się opracowań zawierających informacje o zimujących ptakach wodnych, należą m.in.: Warszawa (Luniak i in. 1964), Toruń (Przystalski 1985) i Poznań (Śliwa 1998, Ptaszyk 23). Z Wrocławia zostały opublikowane opracowania fragmentaryczne (Szarski 1955, Dyrcz 1971, Jakubiec 1985). Celem niniejszej pracy było określenie liczebności krzyżówki i jej trendu na obszarze Wrocławia w okresie pozalęgowym, funkcjonowanie tego gatunku w warunkach miejskich oraz ustalenie proporcji płci zimujących kaczek w latach 1965 26. Teren badań Wrocław położony jest na Nizinie Śląskiej, w Pradolinie Wrocławskiej w województwie dolnośląskim. Jest jednym z większych oraz najstarszych miast Polski. Zajmuje powierzchnię 293 km 2 i liczy 632,162 tysiące mieszkańców (GUS 28). Wrocław leży w dolinie Odry, ale na terenie miasta uchodzą do Odry cztery mniejsze rzeki: Bystrzyca, Oława, Ślęza i Widawa. Od XVIII wieku obraz miejskich odcinków Odry zmieniał się w wyniku silnego przekształcania koryta rzeki i dostosowywania go do żeglugi. Charakter pozostałych rzek na większości ich odcinków wykazuje pewną naturalność. Rzeki te, z Odrą na czele, wraz z kanałami wodnymi, budowlami i urządzeniami hydrotechnicznymi tworzą tzw. Wrocławski Węzeł Wodny. Łączna długość wszystkich ramion tego węzła wynosi 34,5 km. Niemalże wszystkie istniejące w mieście akweny są pochodzenia antropogenicznego. Śródmieście otacza wypełniona wodą fosa miejska oraz małe zbiorniki wodne będące pozostałością starorzeczy, np. w Parku Szczytnickim, w Ogrodzie Botanicznym i przy ul. Nowowiejskiej. Znamienne jest, iż średnie temperatury w centrum miasta są wyższe o ok. 5 o C niż poza nim (Szymanowski 24). 1 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
Teren objęty badaniami podzielony został na dwa typy. Pierwszy to odcinek śródmiejski w centralnej części Wrocławia. Odznacza się zwartą zabudową wzdłuż brzegów, występowaniem długich odcinków nadbrzeży bulwarowych oraz gęsto rozmieszczonymi mostami. Na całej długości brzegi rzeki są licznie odwiedzane przez ludzi. Wyróżniony odcinek śródmiejski (9,76 km) rozciągał się od przystani AZS i ujścia Oławki do mostu Dmowskiego i portu miejskiego oraz od jazu powyżej mostu Zwierzynieckiego do mostu Szczytnickiego i od mostu Warszawskiego do mostu Osobowickiego. Do tego obszaru należały również fosa miejska i staw w Ogrodzie Botanicznym. Odcinek drugiego typu (nazwany miejskim 16,38 km) charakteryzował się zróżnicowanym otoczeniem, rozproszoną zabudową i w przeciwieństwie do śródmiejskiego bogactwem zieleni wysokiej. Zajmował tereny na wschód od ramienia Starej Odry oraz koryto Odry w rejonie Popowic, Różanki i Osobowic. W jego skład wchodziły dwa kanały: żeglugowy i powodziowy, na odcinku od mostu Bartoszowickiego do rejonu mostów Jagiellońskich, jak również odcinek Odry od Jazu Bartoszowickiego do rejonu kładki Zwierzynieckiej, znajdującej się tuż obok Ogrodu Zoologicznego. Do odcinka miejskiego zaliczono także rejon mostu Osobowickiego, kanał Różanka, Port Miejski i Odrę poniżej śródmieścia z mostem kolejowym oraz wybudowanym już po zakończeniu badań Mostem Milenijnym. Na tym terenie znajdowało się również kilka stawów i oczek wodnych oraz dwa zimowiska barek. Metody badań Obserwacje prowadzone były w połowie stycznia w okresie 1965 26 przez pierwszego z autorów w ramach Akcji Zimowego Badania Ptaków Wodnych w Polsce (Dombrowski i in. 1993, Wołk, i in. 1966). W latach 1968, 197, 1972, 1981 oraz 1995 w styczniu nie prowadzono obserwacji. Obserwacje styczniowe zajmowały dwa kolejne dni, w jednym liczono ptaki na odcinku śródmiejskim, a w drugim na miejskim. W przypadku braku pokrywy śnieżnej poruszano się rowerem, co pozwalało na wykonanie obserwacji w ciągu jednego dnia. W dalszej części pracy wyniki ogólne dotyczą wyłącznie 37 lat, kiedy były prowadzone systematyczne kontrole. W latach 1973 1975 oraz 1986 i 1987 oprócz liczeń styczniowych od listopada do marca co dwa tygodnie prowadzono kontrole obejmujące całe miasto w dwóch lub trzech kolejnych dniach. Obserwacje prowadzono zarówno w łagodne, jak i surowe zimy. W ciągu tych lat zgromadzona została duża ilość materiału, co pozwoliło na utworzenie bazy danych w programie Access. Aktualnie zawiera ona 2373 rekordy i łącznie 7417 stwierdzeń wszystkich gatunków ptaków, z czego 417 stwierdzeń dotyczy krzyżówki. Formularz bazy danych opracował Maciej Deorowicz. Wyniki kontroli z notatników do bazy wprowadziła druga autorka oraz Paulina Awińska autorka opracowania na temat zimowania wszystkich ptaków wodnych we Wrocławiu. W okresie badań średnie temperatury stycznia wahały się od +4,2 o C do 9, o C. Zakres ten podzielono na trzy równe przedziały charakteryzujące zimy ła- 11
godne (+4,2 o C do,2 o C), zimy średnie (,3 o C do 4,5 o C) oraz zimy surowe ( 4,6 o C do 9, o C). Zim takich było odpowiednio 22, 15 i 5, a wyłączając lata, kiedy kontroli nie prowadzono, zim łagodnych było 21, średnich 11 i zimnych 5. Wyniki Dynamika liczebności. Pierwsze obserwacje dotyczące liczebności krzyżówki we Wrocławiu pochodzą z grudnia 1965. Trzy osobniki zimowały wówczas w pobliżu Śluzy Różanka. Z kolei pierwsze styczniowe obserwacje pochodzą z roku 1966, kiedy to w rejonie mostu Warszawskiego odnotowano 11 krzyżówek, co stanowiło 2% wszystkich policzonych w owym czasie ptaków wodnych. W czasie ostatniej (w ramach niniejszych badań) styczniowej kontroli w roku 26 stwierdzono 3742 krzyżówek, które stanowiły 71% wszystkich zarejestrowanych we Wrocławiu ptaków wodnych. Tak znaczące zwiększenie się liczebności zimowania przedstawicieli tego gatunku w mieście było wynikiem pojawienia się we Wrocławiu w okresie badań zurbanizowanej populacji krzyżówki. Trwałe zasiedlenie Wrocławia przez zimujące krzyżówki nastąpiło w latach 1966 1973, a więc stosunkowo szybko. W styczniu 1973 roku zimowało w mieście nieco ponad 4 ptaków, co dało wynik zbliżony do średniej wieloletniej. Początkowo zimujące krzyżówki występowały poza śródmieściem, gdzie miały warunki do utrzymywania kilkudziesięciometrowego dystansu od ludzi. Następnie, po przełamaniu strachu, ptaki pojawiły się w centrum miasta i to od początku w dużej liczbie. Najwyższa średnia liczebność tego gatunku w czasie styczniowych kontroli zarejestrowana została w latach 21 26 378 osobników (2914 4936 w poszczególnych latach) i była nieco wyższa od średniej z lat 1986 199, wynoszącej 3575 (1783 7461 ptaków w poszczególnych latach) (ryc 1). Warto podkreślić, że stwierdzona w styczniu 1987 liczebność krzyżówki: 7461 osobników, z czego 99,5% na odcinku śródmiejskim, była najwyższą wartością z całego cyklu badań. 12 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
średnia liczba osobników mean number of individuals 4 35 3 25 2 15 1 5 79 1965-197 1971-1975 295 2939 1976-198 277 1981-1985 3575 1986-199 2594 1991-1995 3384 1996-2 378 21-26 Rycina 1. Średnie liczebności krzyżówek w styczniu w latach 1965 26 Figure 1. Mean numbers of Mallards in January in the years 1965-26 Liczebność krzyżówki wzrastała asynchronicznie w poszczególnych miesiącach lat 1973 1975 i 1987. Najwyraźniejszy wzrost zanotowano w styczniu (ryc. 2 6). 6 4933 średnia liczba osobników mean number of individuals 5 4 3 2 1 1726 2771 1628 1973 1974 1975 1987 Rycina 2. Liczebności krzyżówek w listopadzie w latach 1973 1975 i 1987 Figure 2. Numbers of Mallards in November in the years 1973-1975 and 1987 13
8 7376 średnia liczba osobników mean number of individuals 7 6 5 4 3 2 1 3268 3187 522 1973 1974 1975 1987 Rycina 3. Liczebność krzyżówek w grudniu w latach 1973 1975 i 1987 Figure 3. Numbers of Mallards in December in the years 1973-1975 and 1987 8 7461 średnia liczba osobników mean number of individuals 7 6 5 4 3 2 1 4178 379 2868 1973 1974 1975 1987 Rycina 4. Liczebność krzyżówek w styczniu w latach 1973 1975 i 1987 Figure 4. Numbers of Mallards in January in the years 1973-1975 and 1987 14 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
7 średnia liczba osobników mean number of individuals 6 5 4 3 2 1 3378 576 2828 5724 1973 1974 1976 1987 Rycina 5. Liczebność krzyżówek w lutym w latach 1973 1975 i 1987 Figure 5. Numbers of Mallards in February in the years 1973-1975 and 1987 5 4 3853 średnia liczba osobników mean number of individuals 35 3 25 2 15 1 643 1118 5 289 1973 1974 1975 1987 Rycina 6. Liczebność krzyżówek w marcu w latach 1973 1975 i 1987. Figure 6. Numbers of Mallards in March in the years 1973-1975 and 1987 15
Wzrost liczebności w roku 1987 w porównaniu z 1973 wynosił 69% w lutym i 57% w marcu. Maksymalna liczebność przypadała na styczeń (ryc. 7). Jeżeli za podstawę przyjąć stan liczebny na początku sezonu zimowego w listopadzie, to do stycznia liczba kaczek wzrastała o 7%. Natomiast w lutym pozostawało średnio 77% stanu styczniowego. 35 śr. liczba osobników mean number of individuals 3 25 2 15 1 5 XI XII I II III miesiąc / month Rycina 7. Zmiany średniej liczebności krzyżówki z lat 1965 26 na obszarze Wrocławia w poszczególnych miesiącach Figure 7. Variations of the mean number of Mallards from the years 1965 26 in Wrocław in respective months Wzrost liczebności krzyżówek był większy w strefie śródmiejskiej (ryc. 8) niż miejskiej (ryc. 9). Łączna liczba policzonych krzyżówek w strefie śródmiejskiej w styczniu w ciągu całego okresu objętego badaniami wynosiła 8 223 ptaków, co stanowi 76% wszystkich osobników tego gatunku zimujących w styczniu w latach 1966 26 w całym Wrocławiu. Największe zgrupowanie krzyżówek w śródmieściu w styczniu w latach 1966 26 występowało w rejonie Mostu Warszawskiego. Jego okolica charakteryzuje się zwartą zabudową i jest ulubionym miejscem spacerów okolicznych mieszkańców, a także miejscem dokarmiania kaczek. Zgrupowanie w rejonie Mostu Warszawskiego stanowiło nieco ponad 12% wszystkich zimujących osobników tego gatunku zaobserwowanych w śródmieściu w tym czasie (ryc. 1). W samym centrum miasta, tj. w rejonie mostu Uniwersyteckiego, Pomorskiego, Tamki i Żabiej Kładki, przebywało łącznie 25% ptaków. Z kolei najmniejszą liczebność (niecały 1%) odnotowano w pobliżu mostu Tumskiego. 16 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
8 średnia liczba osobników mean number of individuals 7 6 5 4 3 2 1 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 198 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 Rycina 8. Dynamika liczebności krzyżówek na odcinku śródmiejskim we Wrocławiu w styczniu w latach 1966 26 Figure 8. Dynamics of the number of Mallards in the city center area in Wrocław in January in the years 1966-26 6 średnia liczba osobników mean number of individuals 5 4 3 2 1 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 198 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 Rycina 9. Dynamika liczebności krzyżówek na odcinku miejskim we Wrocławiu w styczniu w latach 1965 26 Figure 9. Dynamics of the number of Mallards in the urban area of Wrocław in January in the years 1965-26 17
m. Warszawski 2% 2% 1,5% 1%,5%,5% 2% 2% 2,5% 12% m. Uniwersytecki Tamka m. Piaskowy AZS 2,5% 2,5% 8,5% m. Szczytnicki Żabia kładka m. Osobowicki staw p. ul. Nowowiejskiejl 3% m. Zwierzyniecki m. Grunwaldzki 3% 3% 3,5% 4% 6% 8,5% m. Sikorskiego Fosa Kołłątaja m. Pokoju Fosa pl. 1JP II m. Pomorski Fosa Oławska m. Mieszczański Wyspa Słodawa m. Tumski m. Dmowskiego 4,5% 5% 6% 6% 7% m. Trzebnicki m. Młyński FOsa Krupnicza staw przy ul. Prusa Rycina 1. Koncentracje krzyżówek w styczniu w różnych miejscach strefy śródmiejskiej w latach 1966 26 (wartości średnie w procentach, N = 2228). Nie uwzględniono tu 11% krzyżówek, które były rozmieszczone w rozproszeniu w różnych punktach śródmieścia Figure 1. Concentrations of Mallards in January in different places of the city center area in the years 1966 26 (mean values in percent, N = 2228). 11% of Mallards, dispersed in different locations in the city center, were not taken into account Średnia liczebność krzyżówek w styczniu (1996 26) na odcinku śródmiejskim wynosiła 2228 (zakres: 11 7421), a na miejskim 758 (zakres: 4 253). W przeliczeniu na km biegu rzeki odpowiednio: 228 i 46 krzyżówek. Wahania liczebności na odcinku śródmiejskim były zatem znacznie większe niż na odcinku miejskim (ryc. 11), jednak niemal pięciokrotna przewaga krzyżówek na 1 km biegu rzeki w śródmieściu dowodzi, że podstawowe znaczenie na rozmieszczenie ma dokarmianie ptaków. Dokarmianie kaczek. Karmienie zimą ptaków wodnych stało się bardzo powszechnym zjawiskiem we Wrocławiu (Chosińska i in. 212) i trwa ono tam od lat. Karmienie kaczek stwierdzano zarówno na odcinku śródmiejskim, jak i miejskim, zwłaszcza w miejscach spacerów. Szczególnie w pobliżu wielu mostów spotkać można ludzi rzucających kawałki chleba czy bułki. Dokarmianie kaczek wpływa niewątpliwie na ich koncentrację w określonych punktach miasta, jednak z drugiej strony może powodować poważne okresowe problemy dla zimujących ptaków. O ile w czasie łagodnej 18 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
pogody liczba karmiących osób jest duża, o tyle to podczas okresowych spadków temperatury, kiedy otrzymanie pokarmu jest szczególnie ważne, ilość takich osób znacznie maleje. W latach 1966 26, w styczniu, krzyżówki gromadzące się w rejonie mostów na terenie Wrocławia stanowiły ponad 55% całej tamtejszej populacji. Proporcje te dość różnie przedstawiały się w ciągu okresu badań, chociaż zaznaczył się pewien trend rosnącego udziału krzyżówek w okolicach mostów (ryc. 12). W latach 1965 197 stwierdzano obecność krzyżówek tylko w miejscach ich karmienia, czyli w okolicy mostów. Może to wskazywać, że zasiedlenia Wrocławia dokonywały osobniki mające wcześniejsze doświadczenia z dokarmianiem przez ludzi. 8 7 liczebność krzyżówki number of Mallards 6 5 4 3 2 1 śródmiejski/ city center odcinek miejski/ ubrban area maksymalna liczebność/ max. number minimalna liczebność/ min. number średnia liczebność/ mean number Rycina 11. Minimalne i maksymalne liczebności krzyżówki w styczniu na odcinku śródmiejskim i miejskim 1965 26 Figure 11. Minimum and maximum numbers of Mallards in January in the city center and urban area 1965-26 19
25 liczebność krzyżówki numbers of Mallards 2 15 1 5 1965-197 1971-1975 1976-198 198-1985 1986-199 1991-1995 1996-2 21-26 okolice mostów bridges pozostała część miasta other sites Rycina 12. Udział krzyżówek w styczniu w miejscach karmienia (okolice mostów) w odniesieniu do ich całkowitej, styczniowej liczebności we Wrocławiu w latach 1965 26 Figure 12. Participation of Mallards in feeding areas (bridges) in relation to their total number in Wrocław in January of the years 1965-26 1 liczebność krzyżówki number of Mallards 8 6 4 2 1965-197 1971-1975 1976-198 1981-1985 1986-199 1991-1995 1996-2 21-26 samica/female samiec/male Rycina 13. Proporcje płci wśród krzyżówek zimujących we Wrocławiu w styczniu, z podziałem na pentady Figure 13. Sex rate among Mallards wintering in Wrocław in January, with the division into pentads 2 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
Proporcje płci wśród krzyżówek zimujących we Wrocławiu. Przewagę liczebną samic nad samcami zanotowano tylko w r. 1967 (1, :,88 ) i 1969 (1, :,86 ). Zsumowana liczba samców krzyżówki w ciągu 4 lat obserwacji w styczniu wyniosła 41 861 ptaków, a samic 32 139 ptaków, co daje proporcję 1, : 1,3. Największą różnicę między przedstawicielami obu płci odnotowano w latach 21 26 (1, : 1,35 ) zaś najmniejszą w okresie 1971 1975 (1, : 1,19 ) (ryc. 13). Trzeba jednak dodać, że pozostała jeszcze część krzyżówek opisanych jako nieoznaczone, u których nie dokonano podziału na płeć. Odnotowane zostały one w liczbie 31 23 osobników, co stanowiło prawie 3% wszystkich krzyżówek zimujących w styczniu we Wrocławiu. Proporcje liczbowe między płciami zmieniały się nieznacznie w poszczególnych miesiącach z wyjątkiem stycznia, gdy przewaga samców wyraźnie wzrastała (ryc. 14). liczebność krzyżówki number of Mallards 45 4 35 3 25 2 15 1 5 XI XII I II III miesiąc / month samiec/ male samica/ female Rycina 14. Zmiany proporcji płci krzyżówki od listopada do marca w latach 1965 26 Figure 14. Changes in proportions of sexes of Mallards from November to March in 1965 26 21
Mieszańce krzyżówki i kaczki domowej. Pojawiły się one we Wrocławiu w wyniku podjęcia ich introdukcji (Hrynkiewicz- -Sudnik i Strojny 1968). Samica mieszańców jest zazwyczaj ciemno ubarwiona z jasnymi plamami na piersi. Paleta barw samca jest dość szeroka, jednak dominuje u niego odcień cynamonowy, również często z białą plamą na piersi. Pierwszy mieszaniec zaobserwowany został we Wrocławiu w listopadzie 1968 na odcinku śródmiejskim w pobliżu mostu Sikorskiego. Był to samiec. Pierwsze samice odnotowane zostały na początku lat siedemdziesiątych w pobliżu mostu Młyńskiego. Od tego czasu mieszańce te stały się stałym elementem ornitofauny Wrocławia. W styczniu w latach 1971 26 naliczono łącznie 231 mieszańców, co stanowiło 2 % wszystkich krzyżówek (ryc. 15). liczebność mieszańców krzyżówki number of hybrids 15 12 9 6 3 1965-197 1971-1975 1976-198 198-1985 1986-199 1991-1995 1996-2 21-26 Rycina 15. Zmiany liczebności mieszańców krzyżówki i kaczki domowej w kolejnych pentadach w styczniu w latach 1965 26 Figure 15. Changes in the number of hybrids of Mallard and domesticated duck in the subsequent pentads in January in the years 1965 26 Największą liczbę 211 mieszańców zarejestrowano w styczniu 25 w rejonie Żabiej Kładki. Mieszańce bowiem, podobnie jak i pozostałe krzyżówki, największą liczebność osiągały w styczniu (ryc. 16). Zaznaczała się też wyraźna przewaga liczebna samców nad samicami (ryc. 17). Na podstawie wszystkich liczeń proporcje liczbowe samic do samców wśród mieszańców były jak 1, : 1,5, a w poszczególnych miesiącach wahały się od 1, : 1,4 w styczniu do 1, : 3,8 w grudniu. Najczęściej spotykano mieszańce w rejonach mostów: Sikorskiego, Uniwersyteckiego, Grunwaldzkiego, Pokoju oraz 22 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
25 liczebność krzyżówki number of Mallards 2 15 1 5 XI XII I II III miesiąc / month Rycina 16. Zmiany liczebności mieszańców krzyżówki i kaczki domowej w poszczególnych miesiącach po zsumowaniu danych z lat 1971 26 Figure 16. Changes in the number of hybrids of mallard and domesticated duck in each months after aggregate the data from the years 1971-26 12 liczebność krzyżówki number of Mallards 1 8 6 4 2 XI XII I II III miesiąc / month samiec/ male samica/ female Rycina 17. Proporcje liczbowe płci wśród mieszańców krzyżówki i kaczki domowej w poszczególnych miesiącach. Zsumowano dane z lat 1971 26 Figure 17. Quantitative proportions of sexes among the hybrids of Mallard and domesticated duck in subsequent months. Aggregated data from the years 1971-26 23
Piaskowego. Nieco rzadziej widywano je na Fosie przy ul. Oławskiej i w okolicach Tamki. W wielu miejscach jednak mieszańce pojawiły się tylko w jednym roku, często tylko raz, np. przy Jazie Szczytnickim, Warszawskim czy w okolicy mostu kolejowego na Popowicach. Mieszańce krzyżówki obserwowano również w okolicy Wrocławia, np. na odległych ok. 25 km stawach w Borowej Oleśnickiej. Albinosy. Wśród krzyżówek, w ciągu 4 lat badań, pojawiały się albinosy. Wyróżniały się całkowicie białym upierzeniem, rzadko z ciemnymi plamkami na skrzydłach czy głowie. Pierwszego albinosa (samicę) odnotowano w lutym 1974 na Fosie przy ul. Krupniczej. Od tego czasu pojedyncze albinosy spotykano sporadycznie, wyłącznie w styczniu. Najwięcej albinotycznych osobników zaobserwowanych zostało w latach osiemdziesiątych. Gromadziły się one głównie w rejonie mostu Młyńskiego. Znamienne jest, że od roku 1989 aż do końca badań (26) nie spotykano już albinosów krzyżówki w czasie zimy we Wrocławiu. Wpływ temperatury na zimowanie krzyżówek w obrębie miasta. Pomimo że odcinek miejski był ponad 1,5 razy dłuższy od odcinka śródmiejskiego Odry, to niezależnie od rodzaju zimy (patrz Metody badań ) w śródmieściu koncentrowało się więcej ka- 5 liczebność krzyżówki number of Mallards 4 3 2 1 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław zima łagodna zima średnia zima surowa Rycina 18. Średnia liczebność krzyżówek zimujących w różnych strefach miasta w zależności od warunków pogodowych Figure 18. Mean number of Mallards wintering in different places in the city depending on weather conditions. Green bars mild winter, orange bars average winter, blue bars - severe winter 24 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
czek (ryc. 18). Różnice te były niewielkie w czasie zim łagodnych (33%), ale w pozostałym czasie były większe i wynosiły w czasie zim średnich około 1%, a w czasie zim surowych niemal 3%. Na wynik ten szczególnie wpływa koncentracja krzyżówek w roku 1987 (najsurowsza zima w całym badanym okresie), kiedy to na odcinku śródmiejskim przebywało ponad 7 ptaków (ryc. 8). Dowodzi to masowego wnikania do miasta ptaków w trakcie surowych zim. Trudny jest do wytłumaczenia spadek ogólnej liczby krzyżówek w czasie zim średnich. Przypuszczalnie śródmieście opuszczała w czasie nieznacznych spadków temperatury niewielka liczba krzyżówek (spadek średniej liczebności o 27%), natomiast na odcinku miejskim nie pojawiały się osobniki spoza miasta. Wpływ na liczebność krzyżówek wywierało również zalodzenie rzeki w trakcie surowych zim większość ptaków gromadziła się przy przeręblach i nie zamarzniętych odcinkach o bystrym nurcie, np. poniżej jazów i progów. Dyskusja Niemalże wszystkie publikacje dotyczące zimowania ptaków wodnych, tak polskie, jak i zagraniczne, wskazują krzyżówkę jako gatunek najliczniej spędzający zimę w dużych miastach, mniejszych miejscowościach oraz na wielu odcinkach rzek poza osiedlami (np. Jakubiec 1985, Zyska i in. 199, Śliwa 1998). W latach 27 29 krzyżówki w miastach Polski stanowiły ponad 86% zimujących ptaków wodnych (Meissner i inni 212). Gatunek ten jest dominantem m.in. w Toruniu (Przystalski 1985), w Poznaniu (Śliwa 1998) czy w Olsztynie (Nowakowski i in. 26). We Wrocławiu średnio zimowało ok. 3 krzyżówek. Największą liczebność (7461) krzyżówek w miastach Polski w okresie obejmującym niniejsze badania stwierdzono zimą 1986/1987, ale w czasie innej surowej zimy w roku 28 naliczono ponad 1 ptaków (Meissner i inni 212). Podobnie było nie tylko w miastach, ale na terenie całego kraju, gdzie w roku 1986 liczba zimujących krzyżówek była dwukrotnie wyższa niż w pozostałych sezonach (Zyska i in. 199). Dla porównania w Szczecinie w roku 24 naliczono aż 1 4 krzyżówek, a dwa lata wcześniej 7 2 (Ławicki i in. 28), natomiast na Warcie w Poznaniu pod koniec lat 9. stwierdzono zaledwie 1575 tych ptaków (Śliwa 1998), zaś w Warszawie w 1985 roku ok. 6 (Engel i in. 1988). Natomiast w Wiedniu w roku 1969 odnotowano 13 359 osobników tego gatunku (Festetics i Leisler 197). Z badań prowadzonych na peryferiach Wrocławia w latach 1964 1969 od października do kwietnia również wynika, że krzyżówka była najliczniejszym gatunkiem. Maksymalna liczba osobników podczas jednej kontroli wyniosła 24 osobników (Dyrcz 1971). Największa liczebność krzyżówek we Wrocławiu odnotowywana była w styczniu każdego roku. Podobne wyniki uzyskano w innych miastach śródlądowych (Przystalski 1985, Engel i in. 1988, Śliwa 1998). Odmienne wyniki uzyskano na Zatoce Gdańskiej, gdzie krzyżówki najliczniejsze były w grudniu (Brewka 1993). Proporcje liczbowe płci (przeciętnie ok. 57% samców) wśród zimujących we 25
Wrocławiu krzyżówek nie odbiegały od wartości stwierdzonych w innych miejscach kraju (np. Przystalski 1985, Engel i in. 1988, Brewka 1993). Podobnie na Wełtawie pod Pragą udział samców w zgrupowaniu krzyżówek wynosił 55 61% (Kral 1964). Wrocławskie krzyżówki najczęściej zimowały na odcinku śródmiejskim. Zimowało tu ponad 76% styczniowej populacji tych ptaków. Dla porównania w śródmieściu Warszawy pod koniec lat osiemdziesiątych zimę spędzało ok. 5% całej styczniowej populacji krzyżówki (Engel i in. 1988), jednak później liczba ta wzrosła i w śródmieściu przebywało więcej tych ptaków niż poza nim (Jędraszko- -Dąbrowska i Cygan 1995). Wyniki z Poznania również wskazują, że śródmieście jest rejonem preferowanym przez ten gatunek (Śliwa 1998). Koncentracje w centrum miast nie są jednak regułą, bo w centrum Wiednia zimą gromadziło się zaledwie 2% krzyżówek (Festetics i Leisler 197). We Wrocławiu rejony mostów na odcinku śródmiejskim stały się ulubionym miejscem przebywania krzyżówek zimą, na co wpływało dokarmianie kaczek przez ludzi. W styczniowych liczeniach najwięcej krzyżówek gromadziło się w okolicy mostów Warszawskiego oraz Uniwersyteckiego. W Finlandii dokarmianie kaczek przez człowieka jest niezbędnym warunkiem do przetrwania zimy przez te ptaki (Pulliainen 1963), a sygnałem pokarmowym dla kaczek jest pojawienie się ludzi na brzegu. W krajowej literaturze obecność mieszańców krzyżówki i kaczki domowej prócz Wrocławia odnotowana była tylko w Olsztynie (Książkiewicz 198). Obserwacje z Wrocławia wskazują na wzrost liczebności krzyżówek w czasie surowych zim.w takich okresach ptaki te szczególnie licznie wnikają do śródmieścia. Podobne zależności występują na obszarze całego kraju (Meissner i in. 212). Podziękowania Pragniemy serdecznie podziękować mgr inż. Maciejowi Deorowiczowi za opracowanie i stworzenie bazy danych oraz za naukę jej obsługi. Kierownictwu Zakładu Klimatologii i Ochrony Atmosfery Uniwersytetu Wrocławskiego dziękujemy za udostępnienie danych meteorologicznych. Literatura Brewka B. 1993. Zimowanie krzyżówki (Anas platyrhynchos) na Zatoce Gdańskiej w sezonach 1984/1985 1986/1987. Not. Orn. 34: 55 62. Chosińska K., Duduś L., Jakubiec Z. 212. Supplemental feeding of birds in human settlements of western Poland. Inten. Stud. Sparrows 36: 95 12. Dombrowski A., Kot H., Zyska P. 1993. Liczebność ptaków wodnych zimujących w Polsce w latach 1988 199. Not. Orn. 34: 5 21. Dubicki A., Dębicka M., Szymanowski M. 22. Klimat Wrocławia. In: Smolnicki K., Szykasiuk M. (eds) Środowisko Wrocławia Informator 22. Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju, Wrocław, pp. 9 25. Dyrcz A. 1971. Przeloty i zimowanie ptaków wodnych na Odrze pod Wrocławiem [The passages and wintering of water birds on the Odra near Wrocław]. Acta Zool. Cracov. 16 (5): 291 38. Engel J., Keller M., Leszkowicz J, Zawadzki J. 1988. Synurbization of the mallard Anas platyrhynchos in Warsaw. Acta Orn. 24: 9 28. 26 Ptaki Śląska 2 Z. Jakubiec, D. L. Bilska
Festetics A., Leisler B. 197. Ecology of the Danube, with particular reference to waterfowl on Lower Austria. Wildfowl 21, pp. 42 6. Górski W. 1981. Zimowanie ptaków wodnych w zachodniej i środkowej części polskiego wybrzeża Bałtyku w latach 1969 1971. Acta zool. Cracov. 25: 13 137. Hrynkiewicz-Sudnik J., Strojny W. 1968. Obserwacje biologii i ekologii kaczki krzyżówki, Anas platyrynchos L., wprowadzonej na wody Wrocławia. Przegl. Zool. 12, 312 321. Jakubiec Z. 1985. Ptaki wodne w miastach. Wrocław. Krajowa Agencja Wydawnicza. Janiec-Smyczek G., Paluch U. 198. Ptaki wodne na terenie miasta Wrocławia. Wrocław. Magisterska praca dyplomowa. Jędraszko-Dąbrowska, D. Cygan J. P. 1995. Lęgowe i zimujące ptaki wodno-błotne Warszawy. Not. Orn. 36: 241 171. Kral B. 1964. Variabilita poměru pohlavi u kachny divoké, Anas platyrhynchos v zimnim obdobi. Zool. Listy. 9 14. Książkiewicz J. 198. Badanie niektórych cech użytkowych u mieszańców krzyżówki (Anas platyrhynchos L.) z kaczkami Pekin lub Orpington. Olsztyn. Praca dokt. ART. Kuczyński L., Bartoszewicz M. 24. Anas platyrhynchos (L., 1758) Krzyżówka W: Ptaki część 1. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2 podręcznik metodyczny. Warszawa. Ministerstwo Środowiska. 7. Luniak M., Kalbarczyk, W. Pawłowski W. 1964. Ptaki Warszawy. Acta Orn. 6: 175-286 Ławicki Ł., Czaraszkiewicz R., Guentzel S., Jasiński M., Kajzer Z., Kaliciuk J., Oleksiak A. 28. Zimowanie ptaków wodnych na Pomorzu Zachodnim w latach 22 28. Not. Orn. 49: 235 244. Meissner W., Bzoma S., Nagórski P., Bela G., Wybraniec M., Marczewski A., Sikora A. 211. Liczebność ptaków wodnych na Zatoce Gdańskiej w okresie od maja 21 do kwietnia 211. Ornis Polonica 52: 295 3. Meissner W., Rowiński P., Kleinschmidt L., Antczak J., Wilniewczyc P., Betleja J., Maniarski R., Afranowicz-Cieślak R. 212. Zimowanie ptaków wodnych na terenach zurbanizowanych w Polsce w latach 27 29. Ornis Pol. 53: 249 273. Nowakowski J.J., Dulisz B., Lewandowski K. 26. Ptaki Olsztyna. Olsztyn. Elset. Przystalski A. 1985. Zimowanie ptaków na wiśle pod Toruniem. [Wintering of birds on the river Wisła near Toruń]. Acta zool. Cracov. 29, No.1 12: 229 24. Ptaszyk J. 23. Ptaki Poznania stan jakościowy i ilościowy oraz jego zmiany w latach 185 2. Poznań. UAM. Pulliainen E. 1963. On the History, Ecology and Ethnology of the Mallards (Anas platyrhynchos L.) overwinterings in Finland. Ornis Fennica 4, 2: 45 66. Szarski K. W. 1955. Ptaki Wrocławia w latach 1946-1952. Acta Ornitthol., 4: 1 5. Szymanowski M. 24. Miejska wyspa ciepła we Wrocławiu. Studia Geograficzne 77, Wyd. Uniw. Wrocławskiego, Wrocław. Śliwa P. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na miejskim odcinku Warty w Poznaniu. Poznań, Przegląd Przyrodniczy IX, 3: 77 84. Wołk K., Pinowski J., Nowak E. 1966. Wstępne wyniki Akcji Zimowego Badania Ptaków Wodnych w Polsce. Prz. Zool. 1: 358 359. Zyska P., Dombrowski A., Kot H., Rzępała M. 199. Akcja zimowego liczenia ptaków wodnych 1985 1987. Not. Orn. 31: 113 131. 27