Na podstawie analizy rysunków mo na

Rysunkowe opowieêci dzieci AGNIESZKA OLCZAK (Zielona Góra) Rysunkowy Êwiat dziecka jest pi kny. To Êwiat s oneczny, wymarzony, szcz Êliwy i beztroski. Âwiat dobry i bliski dziecku; daje równie pewien obraz jego rozwoju. Remik lat 3,5 Na podstawie analizy rysunków mo na poznaç stan rozwoju dziecka, np. rodzaj doêwiadczeƒ, wiedz o Êwiecie i sobie, stan emocji, sposób pos ugiwania si linià i plamà, planowania przestrzeni, precyzj i pewnoêç r ki czy w koƒcu koloryt i kompozycj. Rysowanie, malowanie, podobnie jak inne formy i rodzaje aktywnoêci, jest naturalnà potrzebà dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Wraz z wiekiem stopniowo byç mo e pod wp ywem osób doros ych i szko y traci swojà spontanicznoêç i Êmia oêç (por. W. Okoƒ, 1995, s. 249). U wielu dzieci starszych (10-14-latków) potrzeby te zanikajà z powodu braku warunków stymulujàcych lub ich ograniczenia (np. zmniejszenie iloêci czasu przeznaczonego na plastyk do jednej godziny w tygodniu, rysowanie na ocen, a nie dla przyjemno- Êci, rysowanie na zadany temat, a nie z potrzeby wyra ania siebie). Czym jest, czym mo e byç rysunek dziecka dla nauczyciela? Analiza prac plastycznych 8/2003 Adrian lat 3,5 dzieci to jeden ze sposobów diagnozowania ich rozwoju z tego wzgl du, i w aênie w rysunku dziecko najpe niej oddaje swe cechy, w aêciwoêci (...) czynnoêç rysowania i jej produkt finalny stajà si cz Êcià systemu komunikacji mi dzy dzieckiem i Êwiatem zewn trznym. Sà manifestacjà stanu psychicznego, fizycznego dziecka (D. Waloszek, 1998, s. 63). Dla pedagogów, psychologów, terapeutów rysunek jest niepowtarzalnà, osobistà ekspresjà wewn trznych doêwiadczeƒ, która odpowiednio wykorzystana dostarcza informacji cennych nie tylko z diagnostycznego, lecz i z terapeutycznego punktu widzenia (G. D. Oster, P. Gould, 1999, s. 21). Nauczyciele mogà wykorzystaç rysunek jako pomoc w procesie oceny i diagnozy, bowiem dla wi kszoêci ludzi rysunek stanowi rzadziej u ywany Êrodek wyrazu, a zatem taka forma wypowiedzi (...) ods oni wi cej treêci przed- i nieêwiadomych. Poniewa rysowanie zapewnia jednostce przestrzeƒ, w której mo e ona wykroczyç poza swojà zwyk à, wàskà sfer zmys ów, w efekcie pojawiajà si nieoczekiwa- WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 467

ne kwestie, stanowiàce punkt wyjêcia do dyskusji i procesu poznawczego (G. D. Oster, P. Gould, 1999, s. 23). Spróbuj pokazaç na przyk adach rysunków dzieci mo liwoêci rozpoznania stanu ich doêwiadczeƒ oraz wiedzy o Êwiecie. Dokona- am wyboru rysunków ch opców i dziewczynek w ró nym wieku, by uwidoczniç etapowoêç rozwoju rysunku, a wraz z nim cechy rozwoju dzieci w ró nym wieku i ró nej p ci. ograniczajà si ju tylko do polisensorycznego poznania, ich doêwiadczenia wzbogacane sà samodzielnym rozumowaniem. Pi cio- i sze- Êciolatki przedstawiajà Êwiat rysujàc rzeczy i zjawiska, które przyswoi y sobie na podstawie rozmaitych informacji. Ich prace nabierajà dynamiki, ukazujà ruch. Romek przedstawia go w postaci fruwajàcych ptaków i idàcego cz owieka, a u Diany wiewiórka wskakuje na drzewo. Rysunki przedszkolaków ilustrujà stan ich doêwiadczeƒ: zmys owych, umys owych, ale równie spo ecznych i emocjonalnych. Wiedza o Êwiecie Ewa lat 4 Analiza taka dostarcza wielu informacji o rodzaju i jakoêci doêwiadczeƒ dzieci, o warunkach ich gromadzenia w domu rodzinnym i poza nim. Pozwoli nauczycielowi na coraz lepsze poznawanie dziecka. Co wi c mo na zobaczyç w rysunkach dzieci? Wiedza to zbiór treêci utrwalonych w umy- Êle ludzkim w rezultacie gromadzenia doêwiadczeƒ i uczenia si (W. Okoƒ, 1995, s. 311). Dzieci porzàdkujà informacje wed ug ró nych kryteriów. Najm odsze posiadajà wiedz zmys owà, co ma odbicie w ich obrazach. Âwiat w rysunkach tych dzieci przedstawiony jest wed ug pewnego schematu. G ówne miejsce na kartce zajmuje dom, przy nim p ot, trawa, drzewo, nad domem s oƒce i chmury, a przy domu (obok, nie przed) cz owiek najcz Êciej mama lub tata. DoÊwiadczenia dzieci 468 Dzieci ce doêwiadczenia sà efektem aktywnego uczestniczenia w czymê zwiàzanym nierozerwalnie z emocjonalnym prze ywaniem. W toku nabywania coraz to nowych doêwiadczeƒ dzieci poznajà siebie, swoje otoczenie. DoÊwiadczenia zmieniajà si wraz z wiekiem. Dzieci 3-4-letnie odbierajà Êwiat g ównie przez zmys y, co ma swoje odzwierciedlenie w ich twórczoêci rysunkowej. W swych pracach przedstawiajà wi c to, co jest dost pne ich zmys om co mogà zobaczyç, us yszeç, dotknàç, poczuç. Z obrazów dzieci najm odszych mo na odczytaç ich silny zwiàzek z domem, bliskimi osobami oraz przyjemnymi doznaniami, np. w trakcie zabawy (rysunek Moniki). Analizujàc prace dzieci starszych, dostrzec mo na bogactwo doêwiadczeƒ dzieci te nie Monika lat 4 Informacje przekazywane poprzez rysunek uporzàdkowane sà zgodnie z aktywnoêcià dziecka rysuje ono siebie w otoczeniu znanym mu, bliskim, oswojonym. Ten kierunek twórczoêci wskazuje na pierwsze oznaki indywidualizmu dziecka i próby wp ywania na zjawiska zachodzàce wokó niego. JednoczeÊnie dzieci uczà si ycia w rodzinie i w grupie rówieêni- WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 8/2003

czej. W wieku 4 lat ujawnia si zmys wspólnotowy (wed ug H. Gadamera sensus communis ), który popycha ma ego cz owieka do si gania dalej ni dom i rodzice. Jest to wyraênie pokazane na wybranych rysunkach. Dopiero u 5-6-latków widoczne sà próby porzàdkowania wiedzy o Êwiecie na podstawie kilku kryteriów. Ich rysunki informujà o wielu zjawiskach dzieci opisujà to, co widzà, gdzie si znajdujà, czego oczekujà. Informacje przekazywane przez obraz sà przemyêlane, zaplanowane, w pracy umieszczone zostaje tylko to, co potrzebne i tylko to, co pasuje. Romek lat 5 Kryteria porzàdkowania informacji najcz - Êciej odzwierciedlajà zjawiska z ycia cz owieka, jego marzenia, oczekiwania, zawody, otaczajàcà go przyrod, prze ycia, zabawy. Emocje Rysunki dzieci sà obrazami ich stanu emocjonalnego w momencie tworzenia dzie a. Ka da z prezentowanych prac zawiera du y adunek pozytywnych emocji Êwiadczy o tym ca a paleta barw wykorzystanych do ich tworzenia. Ponadto dzieci uzewn trzniajà w tych rysunkach swoje marzenia, oczekiwania i wierzà w ich spe nienie. Przekazujà informacje jasno, konkretnie i komunikatywnie chcà byç w pe ni zrozumiane i wk adajà w swój przekaz bardzo du o energii. Rodzaj przekazywanych treêci Rozpoznanie rozwoju dziecka obejmowaç mo e tak e rodzaj przekazywanych treêci. Mimo ich pozornej ró norodnoêci mo na dopa- 8/2003 Piotr lat 4,5 trzyç si w nich pewnych ogólnych tendencji. Otó dzieci najm odsze najcz Êciej w swych pracach przedstawiajà zjawiska im bliskie dom, siebie, rodziców, rodzeƒstwo. Ukazujà g ównie Êwiat spo eczny, a przyroda, technika itp., wyst pujà w ich rysunkach w niewielkim zakresie (tak jest np. w pracach Adriana, Remika, Ewy i Moniki). W obrazach dzieci starszych zakres treêci si rozszerza. Wyst pujà zjawiska nie podlegajàce bezpoêredniej obserwacji. Powstajà rysunki na podstawie ksià ek, filmów (tak jest w przypadku rysunków Diany i Kacpra). Nadto prace dzieci starszych wià à si z silnymi prze yciami emocjonalnymi, marzeniami, wspomnieniami. W rysunkach Piotra, Ani i Oli widaç oczekiwanie na zbli ajàcy si wyjazd wakacyjny. Dzieci opowiadajà w nich, gdzie pojadà z rodzicami, co b dà robi y. W pracach p ynnie àczà si ze sobà Êwiat przyrodniczy, geograficzny i spo eczny. Przyroda przedstawiana jest w sposób pe niejszy, jako niezb dny element otaczajàcego dzieci Êrodowiska. Sposób pos ugiwania si linià i plamà Jednym ze wskaêników rozwoju dzieci cego jest tak e sposób pos ugiwania si przez dzieci linià i plamà. Obserwujàc prace dzieci przedszkolnych pod tym kàtem, bardzo atwo dostrzec mo na ewaluacj ich sprawnoêci manualnych. Dzieci m odsze 3-4-letnie nie panujà w pe ni nad pracà r ki. Ich rysunki majà jeszcze charakter surowy. Linie sà krzywe, niedociàgni te, cz sto stawiane w sposób niezamierzony. Malcy nie potrafià precyzyjnie wype niç konturów. Jednak ju te pierwsze bazgroty sà WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 469

470 Kacper lat 5 efektem ich staraƒ, wyt onej pracy i pewnym komunikatem. 3-4-latki nie potrafià rysowaç fragmentarycznie wyraênie widaç to u Remika i Moniki. U Remika cz owiek namalowany zosta na p ocie, a u Moniki chmury na s oƒcu, morze na statkach. Ma e dzieci jednym elementem rysunku zamalowujà inny, który powsta chwil wczeêniej. Starsze rysujà ju z wi kszà precyzjà w sposób przejrzysty i komunikatywny. Starannie wype niajà kontury. Linie w ich pracach majà zamierzonà d ugoêç i kszta t, wykonane sà z du o wi kszà dba oêcià o estetyk pracy. Równie porównujàc prace ch opców i dziewczynek mo na wysnuç pewne wnioski. Otó wyraênie widaç, e dziewczynki sà bardzo dok adne, staranne, dbajà o form i estetyk pracy. Ch opców natomiast interesuje raczej przekaz treêci ani eli dba oêç o form, choç praca Remika zdaje si przeczyç temu przekonaniu. Ewa jest perfekcjonistkà, dziewczynkà dbajàcà o ad w otoczeniu. Planowanie przestrzeni Równie w tym aspekcie analizujàc prace dzieci mo na dostrzec rozwój ich zdolnoêci rysunkowych. W obrazach 3-4-latków widoczne sà jeszcze liczne niedopracowania w rozplanowaniu rysunku na kartce. Wszystkie jego elementy narysowane sà z jednej odleg oêci. Dopiero w pracach 5-6-latków daje si zauwa yç uwzgl dnienie perspektywy. U Romka widaç w oddali góry, u Oli za rzekà bawià si dzieci, a u Diany za lasem stoi zamek. Planowanie przestrzeni sprawia dzieciom pewne trudnoêci, dlatego bywa, e du e fragmenty kartki sà po prostu kolorowane jednà kredkà (np. u Piotra i Kacpra). U dzieci starszych widoczna jest dba- oêç o zape nienie ca ej kartki, o niepozostawianie miejsc niepokolorowanych cz sto oznakà ukoƒczenia pracy jest w aênie wykonanie t a. W pracach m odszych dzieci zachwiane sà równie wzajemne zale noêci i zwiàzki mi dzy zjawiskami i przedmiotami. U Adriana ptak jest wielkoêci cz owieka, u Remika cz owiek jest wi kszy ni dom, u Ewy dziewczynka jest niemal tak samo wysoka jak drzewo, a u Moniki latawiec i ptak sà wi ksze ni ludzie. Wraz z wiekiem wzrasta jednak dba oêç o zachowanie prawid owych proporcji cz owiek jest wyraênie mniejszy ni dom (u Romka), ptaki i zwierz ta mniejsze od ludzi i drzew (np. Ania lat 6 u Diany i Ani). Dzieci starsze wyraênie dà à do wiernego przedstawiania obserwowanej rzeczywistoêci. Bogactwo ich doêwiadczeƒ (w porównaniu z dzieçmi m odszymi) ma swoje odbicie w ich twórczym odbiorze Êwiata. Precyzja i pewnoêç r ki Ten aspekt rozpoznania rozwoju dziecka, podobnie jak analiza dzieci cego sposobu pos ugiwania si linià i plamà, uwarunkowany jest stanem rozwoju zdolnoêci manualnych. Niski stopieƒ rozwoju motoryki ma ej u dzieci w pierwszych latach edukacji przedszkolnej wp ywa na ma à precyzj i pewnoêç r ki dziecka. Bardzo wyraênie widoczne jest to w pracach Adriana, Remika i Moniki. Wraz z rozwojem zdolnoêci manualnych dziecko nabiera pewnoêci r ki, a jego prace stajà si bardziej precyzyjne. Dostrzegalna jest coraz wi ksza dba oêç o szczegó y, o wyraêniej- WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 8/2003

Ola lat 6 sze i dok adniejsze ich wykonanie. Dzieci w wi kszym stopniu potrafià narysowaç to, co chcà wyraziç. Cz owiek na rysunku Romka ma w r ku koszyk, a pod drzewem le à kawa ki drewna, na obrazku Kacpra widoczny jest skarb ukryty w jaskini, a u Oli i Diany drobne kwiaty i grzyby. Wraz ze wzrostem precyzji i pewnoêci r ki u dzieci starszych wzrasta te estetyka wykonanej pracy, kredka przyciskana jest z odpowiednià si à, co nadaje rysunkom agodnoêç i delikatnoêç (prace Ani, Oli i Diany). Koloryt Cennà wskazówka dla nauczyciela jest równie zestaw kolorów wykorzystywanych przez dziecko w pracach. Wed ug terapeutów na przyk ad przesadne stosowanie czerwieni cz sto wiàzane jest z uczuciem agresji. Systematyczne pos ugiwanie si g ównie ciemnymi kolorami uwa a si za oznak depresji (...). JeÊli zaê na rysunkach pojawiajà si wcià jasne, ledwo widoczne kolory, istnieje prawdopodobieƒstwo, e ich autor próbuje ukryç swoje prawdziwe prze ycia (G. D. Oster, P. Gould, 1999, s. 24-25). Nauczyciel musi jednak pami taç, e przypisywanie konkretnych barw ÊciÊle okreêlonym emocjom to, jak podkreêlajà terapeuci, tylko hipoteza wywodzàca si z ich klinicznego do- Êwiadczenia. JeÊli dziecko pos uguje si w swojej pracy tylko ciemnymi kolorami, mo e to Êwiadczyç o jego z ym samopoczuciu, ale przyczynà tego mo e byç równie fakt, e tak dziecko widzi dziê Êwiat bo np. jest pochmurno, pada deszcz. Przewa nie jednak dzieci w wieku przedszkolnym przedstawiajà Êwiat w swoich pracach w kolorach jasnych, cz sto zmieniajà 8/2003 Diana lat 6,5 kredki, chcà by rysunki by y ró nobarwne. Ju najm odsze dbajà o wierne odtwarzanie kolorów by byç w zgodzie ze Êwiatem im znanym. Trawa jest zawsze zielona, niebo niebieskie, a s oƒce ó te, drzewo ma bràzowy pieƒ i zielonà koron. Wierne kopiowanie kolorów Êwiadczy o tym, e dzieci sà uwa nymi obserwatorami Êwiata. Ich analiza otaczajàcej rzeczywistoêci jest póêniej przedstawiana w tworzonych obrazach. * Rysunkowy Êwiat dziecka jest pi kny. To Êwiat s oneczny, wymarzony, szcz Êliwy i beztroski. Âwiat dobry, przyjazny i bliski dziecku. Wpatrzenie si w dzie o daje w miar pe ny obraz dziecka jego rozeznania w tym, kim, jakie i gdzie jest. Okazji takiej traciç nie mo na. Konieczne jest jednak, by prace dziecka traktowane by y przez doros ych z powagà i szacunkiem. Jak ka de dzie o artysty. Mam ÊwiadomoÊç, e o rysunkowej twórczoêci dzieci mo na napisaç bardzo du o. Próbowa am pokazaç, o czym opowiadajà dzieci w ró nym wieku i ró nej p ci, co jest dla nich wa ne, czym yjà. Rysowanie, jak ju wspomnia am wczeêniej, to dla dziecka wspania a zabawa nale y wi c stwarzaç mu okazje do tej spontanicznej, twórczej aktywnoêci. Zadaniem nauczyciela jest przyj cie postawy zach cajàcej, wspierajàcej i akceptujàcej, nigdy nie powinien on narzucaç, krytykowaç ani tym bardziej niszczyç prac dziecka. Lepiej, gdy zaproponuje wspólnà zabaw. Warto pami taç, e rysowanie nie jest tylko çwiczeniem sprawnoêci manualnych czy zape niaczem czasu to tak e sposób na rozwijanie myêlenia, wyobraêni, zmys u estetycznego smaku (por. WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 471

Gadamer H.), dok adnoêci i starannoêci, to wyra anie siebie w sposób najpe niejszy i naj atwiej dost pny dla dziecka. Przede wszystkim zaê to êród o informacji dla nauczyciela wspierajàcego dziecko w jego rozwoju. Bibliografia: Cibor R., Potencja twórczy dziecka, (w:) Dziecko w Êwiecie sztuki, pod red. B. Dymary, Kraków 2000, Wyd. Impuls. Gadamer H., Prawda i metoda, Warszawa 1998. Hornowski B., Analiza psychologiczna skali J. C. Ravena, Warszawa 1970, PWN. [1] Hornowski B., Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i m odzie y na podstawie rysunku postaci ludzkiej, Wroc aw Warszawa Kraków 1970, Wyd. Ossolineum. [2] Okoƒ W., Nowy s ownik pedagogiczny, Warszawa 1995, Wyd. ak. Oster G. D., Gould P., Rysunek w psychoterapii, Gdaƒsk 1999, GWP. Waloszek D., Nauczyciel i dziecko. Organizacja warunków edukacji przedszkolnej, Zielona Góra 1998, Mgr AGNIESZKA OLCZAK asystentka w Zak adzie Pedagogiki Przedszkolnej w Uniwersytecie Zielonogórskim 1) J. Lewicka, S. Czajkowski, Zaj cia plastyczne z dzieçmi klas poczàtkowych, Warszawa 1971, Nasza Ksi garnia, s. 17. 472 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 8/2003