REGIONALNY PROGRAM ZWALCZANIA OTYŁOŚCI I JEJ POWIKŁAŃ ZE STRONY NARZĄDU RUCHU U OSÓB DOROSŁYCH Toruń, luty 2012 rok.
I ZałoŜenia koncepcji 1. Wprowadzenie Regionalny Program zwalczania otyłości i jej powikłań ze strony narządu ruchu u osób dorosłych zwany w dalszej części Programem powstał w związku z realizacją Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007 2015. Nadrzędnym celem strategicznym jest zwalczanie otyłości i jej powikłań ze strony narządu ruchu u osób dorosłych ludności z województwa kujawsko pomorskiego. 2. Opis Problemu Zdrowotnego Nadwaga i otyłość są obecnie jednym z najistotniejszych problemów zdrowia publicznego. W krajach rozwiniętych odsetek osób obciąŝonych otyłością i nadwagą wzrasta. Z analogiczną sytuacją mamy do czynienia w Polsce. Statystyki wskazują, Ŝe w ciągu ostatnich 20 lat występowanie otyłości wzrosło trzykrotnie. Obecnie na świecie nadwagę lub otyłość stwierdza się u ponad połowy osób dorosłych i jednej piątej dzieci, a problem samej otyłości dotyczy jednej trzeciej populacji dorosłych i 6 procent populacji dzieci. Odpowiednio w Polsce odsetek dorosłych osób otyłych wynosi 20 procent, a osób z nadwagą i otyłością ponad 50 procent. Wyniki badania WOBASZ przeprowadzanego w populacji 13 545 męŝczyzn i kobiet w wieku 20 74 lat, wykazały, Ŝe co piąty Polak cierpi na otyłość, przy czym częstość występowania otyłości jest podobna u kobiet (20,2%) i u męŝczyzn (20,6%). Według prognoz brytyjskiego Ministerstwa Zdrowia, jeśli światowa epidemia otyłości nie zostanie powstrzymana, to do roku 2050 średnia długość Ŝycia moŝe się skrócić z tego tylko powodu o 5 lat. Przyczyny epidemii otyłości określa się jako złoŝone, bowiem wpływ na to mają zarówno: polityka gospodarcza, struktura współczesnego społeczeństwa, rozwój społeczno ekonomiczny. JednakŜe dwa czynniki wysuwają się na pierwszy plan: 2
nawyki Ŝywieniowe jedną z najwaŝniejszych przyczyn nadwagi i otyłości jest nieodpowiednio skomponowana dieta, zawierająca produkty bogate w skrobię, takie jak białe pieczywo, makaron, posiadające wysoki indeks glikemiczny, brak wystarczającej aktywności fizycznej codzienny tryb naszego Ŝycia wymusza przyjmowanie pozycji siedzącej, zarówno w Ŝyciu zawodowym jak i prywatnym. Otyłość jest jednym z głównych czynników ryzyka wystąpienia zmian zwyrodnieniowych układu kostno-stawowego. Nadmierna masa ciała powoduje przeciąŝenie stawów, a to prowadzi do powstania mechanicznych uszkodzeń narządu ruchu. Szacunki amerykańskie wskazują, Ŝe z powodu bólu stawów cierpi aŝ 50 proc. osób otyłych. Wśród pacjentów z nadwagą i otyłością najpowszechniejsza jest choroba zwyrodnieniowa stawów biodrowych (koksartroza), kolanowych (gonartroza) oraz kręgów w części lędźwiowej kręgosłupa. Postępujące zmiany destrukcyjne w chrząstce stawowej przyczyniają się do powstania zniekształceń końcowych odcinków kości budujących staw i tworzenia się wyrośli kostnych, tzw. osteofitów. efektem jest ból i sztywność stawu. Dolegliwości bólowe nasilające się przy poruszaniu się skłaniają osoby otyłe do prowadzenia siedzącego trybu Ŝycia, a brak aktywności fizycznej prowadzi do wzrostu otyłości. Powstaje więc mechanizm błędnego koła, który naleŝy jak najszybciej przerwać. 3. Uzasadnienie potrzeby wdroŝenia programu Otyłością nazywane jest nadmierne, patologiczne zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej jako części składowej organizmu. W ujęciu medycznym jest to choroba spowodowana w głównej mierze niską aktywnością fizyczną oraz nadmierną podaŝą wysokoenergetycznego poŝywienia w połączeniu z genetyczną predyspozycją do gromadzenia tłuszczu. Programy ograniczenia epidemii otyłości i poprawy zdrowia publicznego powinny odwoływać się do następujących zaleceń: racjonalizacja sposobu Ŝywienia w zapobieganiu i leczeniu otyłości zaleca się spoŝywanie posiłków zawierających wszystkie niezbędne dla organizmu składniki, szczególnie produkty o niskim indeksie glikemicznym, dodatkowo w zmniejszonej ilości, 3
odpowiednia aktywność fizyczna aktywność fizyczna zwiększa wydatek energetyczny, co sprzyja zmniejszeniu masy ciała. Dodatkowe korzyści wynikające ze zwiększonej aktywności fizycznej, to: o redukcja masy tkanki tłuszczowej, wzrost masy mięśni i kości, o zmniejszenie wywołanego dietą niepoŝądanego obniŝenia spoczynkowego wydatku energetycznego o obniŝenie wysokiego stęŝenia insuliny, poprawa tolerancji glukozy i profili lipidów, o obniŝenie spoczynkowego i wysiłkowego ciśnienia tętniczego krwi oraz tętna, o ułatwienie długotrwałego utrzymania reŝimu dietetycznego, o poprawa ogólnego samopoczucia i poprawa zdrowia psychicznego. Nadwaga i otyłość mogą być czynnikami ryzyka innych chorób takich jak: o miaŝdŝyca, nadciśnienie tętnicze i choroby serca, o cukrzyca typu 2, o zaburzenia lipidowe, o niektóre nowotwory, o choroba zwyrodnieniowa stawów biodrowych, kolanowych i kręgosłupa, o kamica pęcherzyka Ŝółciowego, o zespół bezdechu sennego, o stłuszczenie narządów wewnętrznych prowadzące do ich niewydolności. Koszty związane z otyłością zbliŝają się szybko do wielkości wydatków ponoszonych w związku z paleniem tytoniu i stanowią kilku procentową część wszystkich wydatków państwa na ochronę zdrowia. Koszty bezpośrednie leczenia otyłości wynoszą powyŝej 7% całkowitych kosztów opieki zdrowotnej w Europie i dotyczą one prewencji, diagnostyki i leczenia. Są równieŝ pośrednie koszty otyłości, do których zaliczyć moŝna m.in. zmniejszenie dochodów i wydajności pracy, absencję chorobową, renty z tytułu niezdolności do pracy. Im wcześniej zaczniemy modyfikować nasz styl Ŝycia, tym lepiej. Zdrowe, wartościowe i umiarkowane jedzenie naleŝałoby wesprzeć wysiłkiem fizycznym. PomoŜe to zmniejszyć zawartość tkanki tłuszczowej i utrzymać właściwą masę ciała. 4
Zadaniem programu jest zmniejszenie odsetka ludzi otyłych i ze stwierdzoną nadwagą w wieku 18 60 lat w województwie kujawsko-pomorskim oraz redukcja skutków związanych z tym problemem. Uczestnicy programu będą mogli skorzystać z bezpłatnych badań profilaktycznych, porad i diagnozy stanu zdrowia pod kątem otyłości. Program przyczyni się takŝe do zwiększenia świadomości społecznej ludności z zakresu racjonalnego Ŝywienia, prawidłowej redukcji masy ciała oraz znaczenia aktywności fizycznej w codziennym Ŝyciu. Z uwagi na wzrastający odsetek osób cierpiących z powodu chorób zwyrodnieniowych stawów biodrowych, kolanowych i kręgosłupa uzyskanie w wyniku wdroŝenia programu pozytywnych efektów w zakresie otyłości przełoŝy się na zmniejszenie dolegliwości związanych ze schorzeniami narządu ruchu i w efekcie opóźni proces postępu zmian zwyrodnieniowych stawów. Pośrednio przyczyni się do zmniejszenia chorobowości z tego powodu. 4. Obecne postępowanie w omawianym problemie zdrowotnym W ramach świadczeń finansowanych przez NFZ nie oferuje się programu zdrowotnego dotyczącego problemu otyłości Program zdrowotny, jest zespołem zaplanowanych i zamierzonych działań z zakresu opieki zdrowotnej, ocenianych jako skuteczne, bezpieczne i uzasadnione. UmoŜliwia on w określonym terminie osiągnięcie załoŝonych celów, polegających na wykrywaniu i zrealizowaniu określonych potrzeb zdrowotnych oraz określonej grupy świadczeniobiorców.. 5. Adresaci programu - populacja podlegająca jednostce samorządu terytorialnego województwa kujawsko pomorskiego Szacując na podstawie badania WOBASZ oraz danych GUS za 2008 rok problem otyłości dotyczy ok. 196 tys., zaś nadwaga ok. 297 tys. mieszkańców województwa kujawsko pomorskiego. Wyniki dla województwa kujawsko pomorskiego zbliŝone były do wyników populacji ogólnej Polski otyłość stwierdzono odpowiednio u 24,0 % męŝczyzn i 20,5 % kobiet, zaś otyłość znaczną u 21,4 % męŝczyzn i 20,1 % kobiet. W województwie nadwagę stwierdzono częściej u męŝczyzn niŝ u kobiet, odpowiednio 42,7 % i 24,9 %. Województwo 5
kujawsko pomorskie zajmuje natomiast wysokie pozycje w zakresie niskiej aktywności fizycznej: mało aktywnych jest 65% kobiet i 58% męŝczyzn. Analizując udział w ćwiczeniach fizycznych w czasie wolnym od pracy zawodowej, największy odsetek osób mało aktywnych stwierdzono wśród kobiet (65%) oraz wśród męŝczyzn (58%) właśnie z województwa kujawsko pomorskiego Dla porównania, odsetek dla Polski wyniósł odpowiednio 56% dla kobiet i 49% dla męŝczyzn. Województwo kujawsko pomorskie jest jednym z 16 województw, leŝące w północnej części Polski centralnej. Powierzchnia: 17 971,69 km² Ludność: 2069, 2 tys. osób Gęstość zaludnienia: 115 os./km ² Liczba mieszkańców miast: 1256, 8 tys. osób Na wsi zamieszkuje: 812, 4 tys. osób Ludność wieku produkcyjnego: 59,7% ludności województwa Ludność w wieku przedprodukcyjnym: 27, 1 % ludności województwa Ludność w wieku poprodukcyjnym: 13, 2 % ludności województwa 6
Populacja objęta programem to ludność w wieku 18 60 lat, współczynnik BMI > 30. u których stwierdzono II Cele programu 1. Cel główny Celem głównym jest zmniejszenie odsetka ludzi otyłych i z nadwagą oraz związanych z tym powikłań ze strony narządu ruchu. 2. Cele szczegółowe I ) Zwiększenie świadomości zdrowotnej poprzez: Spotkania z dietetykiem mające na celu uświadomienie skutków otyłości i walki z tym problemem i zmianą niewłaściwych nawyków Ŝywieniowych. Spotkania z rehabilitantem mające na celu zwiększenie świadomości dobroczynnego wpływu aktywności fizycznej dla redukcji masy ciała. Szkolenia mające na celu zmianę niewłaściwych zachowań zdrowotnych. Porady lekarskie (ukazujące związek niewłaściwej masy ciała z rozwojem zmian zwyrodnieniowych stawów). 3. Wskaźniki osiągnięcia celów Oczekiwane efekty Zmiana niewłaściwych zachowań zdrowotnych: -Ŝywieniowych - dot. aktywności fizycznej Poprawa w zakresie dolegliwości związanych z nieprawidłowościami ze strony narządu ruchu Redukcja masy ciała Mierniki efektywności Na podstawie zeszytu samokontroli. Skala bólu, ilość przyjmowanych leków przeciwbólowych Pomiary masy ciała, % zawartość tkanki tłuszczowej oraz BMI 7
PowyŜsze wskaźniki dotyczą osób zakwalifikowanych do programu i na tej podstawie mierzone będą efekty. III Organizacja programu 1. Etapy i działania organizacyjne programu Zaproszenie do programu Rozesłanie do przychodni podstawowej opieki zdrowotnej informacji o realizacji programu oraz zaproszenie do współpracy wszystkich lekarzy rodzinnych praktykujących na terenie województwa kujawsko pomorskiego Ogłoszenia w radiu i prasie lokalnej Plakaty i ulotki Kwalifikacja do programu Zakwalifikowane do programu będą wszystkie osoby z województwa kujawsko pomorskiego w wieku 18-60 lat, które odpowiedziały na zaproszenie i u których stwierdzono współczynnik BMI > 30. Pacjent zakwalifikowany zobowiązany jest do podpisania deklaracji udziału w programie aŝ do jego zakończenia. Szkolenie ogólne - grupowe Program przewiduje około 13 szkoleń, w zaleŝności od zainteresowaniu programem liczba szkoleń moŝe ulec zmianie. Szkolenie obejmie swoim zakresem wszystkie osoby, które zgłoszą się do programu. Konsultacje I) wizyta lekarska wizyta wstępna (lekarza internisty / reumatologa) - załoŝenie protokołu badania wstępnego, - badanie przedmiotowe, ze szczególnym uwzględnieniem narządu ruchu, - zalecenie badań: lipidogram - załoŝenie zeszytu samokontroli. II) Porada dietetyka 8
III) Wizyta lekarska kontrolna ( po okresie ok. 7-10 dni po wizycie wstępnej): - ocena wyników badań laboratoryjnych - zalecenia dotyczące dalszego postępowania - przydzielenie do określonej grupy rehabilitacyjnej ( po 6 osób) uwzględniającej stan zdrowia IV) Porada rehabilitanta W ramach porady prowadzone będą przez rehabilitantów w grupach 6-osobowych zajęcia. Będą one miały charakter instruktaŝowy, celem wdroŝenia do codziennej praktyki domowej. V) Wizyta lekarska kontrolna po 3 miesiącach od wizyty wstępnej: - wywiad - ocena masy ciała, dolegliwości stawowych, ciśnienia krwi VI) Porada rehabilitanta kontrolna W ramach porady sprawdzona będzie poprawność wykonywanych zaleconych wcześniej programów ćwiczeń ( grupy 6 osobowe) VII) Wizyta lekarska kontrolna W okresie listopad-grudzień przeprowadzona będzie wizyta lekarska mająca na celu ocenę uzyskanych efektów: - pomiar BMI, analizę zeszytu samokontroli, - badanie przedmiotowe ze szczególnym uwzględnieniem narządu ruchu, dolegliwości bólowych i ilości przyjmowanych leków, - protokół badania końcowego - równoznacznego z zakończeniem I etapu programu obejmującego 1 rok i ewentualne zakwalifikowanie pacjentów wymagających dalszego leczenia na kolejne lata. Pacjenci, którzy uzyskali satysfakcjonujący efekt tj. BMI < 25 kończą po roku udział w programie. Pozostali kontynuują udział w programie w kolejnych latach. W kolejnych latach do programu mogą być zakwalifikowani nowi pacjenci. 2. Zasady udzielania świadczeń w ramach programu o Warunkiem udziału w programie jest zakwalifikowanie się po spełnieniu określonych wymagań. o Świadczenia udzielane będą w godzinach przed- i popołudniowych. 9
o Wizyty lekarskie przeprowadzane indywidualnie. o Porady dietetyczne indywidualne. o Wizyta lekarska kontrolna wraz z wynikami zleconych badań. o Rehabilitacja indywidualna lub grupowa, po odpowiednim zakwalifikowaniu przez lekarza ( w grupach 6-osobowych). o Szkolenie wstępne ogólne o tematyce profilaktyki otyłości. Wszystkie świadczenia w ramach programu będą odbywały się zgodnie z obowiązującą wiedzą medyczną oraz będą prowadzone przez wykwalifikowany personel z zachowaniem zasad bezpieczeństwa oraz uwzględniające ochronę danych osobowych. V Monitorowanie programu Na monitorowanie programu składa się: Monitorowanie zgłaszalności do programu Ilość osób zgłoszona a ilość osób zakwalifikowana do programu. Monitorowanie leczenia W celu przeprowadzenia kwalifikacji pacjenta do udziału w programie i monitorowania leczenia naleŝy wykonać w wyznaczonych terminach badania, których lista i harmonogram wykonania podane są w punkcie IV 1 niniejszego opisu programu. Dane dotyczące monitorowania leczenia naleŝy gromadzić w dokumentacji pacjenta Monitorowanie efektywności - Skala bólu, ilość przyjmowanych leków przeciwbólowych - Pomiary masy ciała, % zawartość tkanki tłuszczowej, pomiar fałdu skórnego oraz BMI V Podsumowanie W 1997 roku podczas obrad okrągłego stołu European Association for the Study of Obesity w Pradze, w których uczestniczyła równieŝ Polska, ustalono podstawowe wytyczne leczenia otyłości w Europie. Główne zasady leczenia otyłości: 1. Długoterminowy program leczenia, niejednokrotnie przez całe Ŝycie, poniewaŝ otyłość jest chorobą przewlekłą i nie wykazuje tendencji do spontanicznego ustępowania. 10
2. Leczenie otyłości powinno uwzględniać czynniki ryzyka wystąpienia otyłości i koncentrować się na utrzymaniu zredukowanej masy ciała w długim czasie, poniewaŝ celem leczenia jest zmniejszenie powikłań sercowo-naczyniowych, umieralności oraz poprawa jakości Ŝycia. Z medycznego punktu widzenia, dla wielu osób otyłych, optymalna jest umiarkowana, lecz trwała redukcja masy ciała o 5 do 15% w stosunku do masy wyjściowej. 3. KaŜdy pacjent otyły, ze względu na odmienne parametry metaboliczne, róŝne cechy psychiczne oraz uwarunkowania socjoekonomiczne powinien być rozpatrywany przez lekarza indywidualnie, a leczenie powinno być "skrojone na jego miarę". W praktyce wiadomo, Ŝe zastosowanie jednej metody leczenia otyłości nie daje wyraźnego efektu, dlatego konieczne jest leczenie skojarzone, to jest: dieta (zmniejszenie ilości i zmiana składu spoŝywanych posiłków), zwiększona aktywność fizyczna, niekiedy długoterminowe stosowanie leków oraz w przypadkach skrajnych -leczenie chirurgiczne. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 1997 roku wpisała otyłość na listę schorzeń zaliczanych do światowych epidemii. Częstość występowania otyłości stale wzrasta, zwłaszcza w krajach uprzemysłowionych. Jest ona jednym z głównych zagroŝeń cywilizacyjnych rozwiniętych społeczeństw. Według danych WHO otyłość oraz jej następstwa są przyczyną ponad 2,5 mln zgonów rocznie. W wyniku regularnej aktywności fizycznej ludzkie ciało przechodzi morfologiczne i funkcjonalne zmiany, które mogą zapobiegać lub opóźniać występowanie pewnych schorzeń oraz poprawiać zdolność do podejmowania wysiłku fizycznego. Obecnie istnieje wystarczająca ilość dowodów wskazujących, Ŝe osoby, które prowadzą fizycznie aktywny tryb Ŝycia, mogą osiągnąć szereg korzyści zdrowotnych. Wraz z wiekiem moŝliwości podejmowania aktywności fizycznej są coraz mniejsze, a ostatnie zmiany trybu Ŝycia tylko nasilają to zjawisko. Z powodu wielkich wynalazków ostatnich lat nastąpiło znaczące ograniczenie ilości wysiłku fizycznego koniecznego do wypełnienia domowych obowiązków, do przemieszczania się z miejsca na miejsce (samochody, autobusy), a nawet do podjęcia działalności rekreacyjnej (w tym do dotarcia do osób organizujących aktywność fizyczną). Według dostępnych danych od 40 do 60% populacji UE prowadzi siedzący tryb Ŝycia. Istnieją dowody na to, Ŝe kaŝdy, kto zwiększa poziom własnej aktywności fizycznej, nawet po długich okresach bezczynności, moŝe osiągnąć korzyści zdrowotne bez względu na wiek. Nigdy nie jest za późno, aby zacząć. 11
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) jest kluczowym aktorem w definiowaniu warunków polityk na rzecz przeciwdziałania otyłości. W ramach swojej działalności WHO przyjęła szereg dokumentów, które definiują zarówno indywidualne, jak i zbiorcze cele związane z aktywnością fizyczną i Ŝywieniem. Niektóre zalecenia WHO są adresowane do całej populacji, natomiast inne dotyczą konkretnych grup wiekowych. Wytyczne WHO skupiają się na aktywności fizycznej jako narzędziu podstawowej profilaktyki oraz opierają się na najnowszych dowodach naukowych. W 2002 roku WHO przyjęła zalecenie stwierdzające, Ŝe kaŝda osoba powinna podejmować aktywność fizyczną przez przynajmniej 30 minut dziennie.5 W Białej księdze na temat sportu (wewnętrzny dokument roboczy) Komisja zauwaŝyła, Ŝe niektóre badania wskazują, Ŝe zalecać moŝna nawet więcej aktywności fizycznej. Oznacza to, Ŝe wytyczne do promowania aktywności fizycznej w UE byłyby przydatne. Takie wytyczne mogłyby proponować róŝne zalecenia dla róŝnych grup wiekowych, takich jak dzieci, młodzieŝ, dorośli i osoby starsze." W Białej księdze Strategia dla Europy w sprawie zagadnień zdrowotnych związanych z odŝywianiem, nadwagą i otyłością, przyjętej 30 maja 2007 roku, Komisja uwaŝa, Ŝe państwa członkowskie i UE muszą podjąć dynamiczne działania w celu odwrócenia spadkowej tendencji poziomu aktywności fizycznej, spowodowanej w ostatnich dziesięcioleciach przez szereg czynników. Biała księga nie ogranicza dyskusji na temat otyłości do aspektów Ŝywieniowych, lecz stanowczo zaznacza konieczność podejmowania takich działań, jakie mogą być właściwe dla zwiększenia poziomów aktywności fizycznej i uzupełnienia tym samym bieŝących deficytów aktywności fizycznej. W konkluzjach na temat Białej księgi w sprawie zagadnień zdrowotnych związanych z odŝywianiem, nadwagą i otyłością, przyjętych przez Radę ds. Zatrudnienia, Polityki Społecznej, Zdrowia i Spraw Konsumenckich, a takŝe w raporcie Parlamentu Europejskiego na temat tej samej Białej księgi, znaczenie aktywności fizycznej w walce z otyłością i związanymi z nią schorzeniami zostało podkreślone przez obie instytucje. Podjęcie więc tego problemu w województwie kujawsko pomorskim jest celowe i bezsporne. 12
BudŜet realizacji programu w roku 2012 Koszt realizacji programu w roku 2012 wyniesie 360 000 zł. Z budŝetu województwa kujawsko-pomorskiego pokryte zostaną następujące wydatki: Badania laboratoryjne (LDL, HDL, cholesterol całkowity, triglicerydy), Konsultacja lekarska 4 x w roku, Porada dietetyka, Zajęcia rehabilitacji grupowej 2 x w roku (instruktaŝ), Szkolenia o tematyce otyłości dla grup 40 osobowych, Materiały edukacyjne, ulotki, zestawy ćwiczeń, plakaty Wynajem sal wykładowych, Koszty administracyjne (koordynacja, nadzór, rejestracja, poczta) Wytyczne 13