Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy w podregionach

Barbara DAŃSKA-BORSIAK, Iwona LASKOWSKA Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy w podregionach Streszczenie. Współczesne modele wzrostu, obok tradycyjnych zmiennych reprezentujących prac i kapitał, uwzgldniają także indykatory kapitału ludzkiego. Dysproporcje przestrzenne rozwoju podregionów w Polsce skłaniają do podejmowania prób określenia głównych czynników obserwowanych różnic. Celem artykułu jest analiza związków pomidzy PKB per capita i poziomem kapitału ludzkiego w podregionach (NUTS 3), a także zbadanie zależności przestrzennych w kształtowaniu si każdej z miar. Zaobserwowano, że podregiony o niskich wartościach kapitału ludzkiego wykazują w Polsce Zachodniej tendencj do tworzenia skupień. W kształtowaniu si PKB na mieszkańca nie stwierdzono wystpowania zależności przestrzennych. Przedstawiono również wyniki estymacji modelu objaśniającego PKB per capita z uwzgldnieniem kapitału ludzkiego. Wyniki analizy ekonometrycznej wskazują na istotny, pozytywny wpływ zgromadzonego w podregionie kapitału ludzkiego na PKB per capita. Badanie przeprowadzono na podstawie danych za 2012 r. Słowa kluczowe: kapitał ludгki, wгrost gospodarcгв, autokorelacja prгestrгenna, regresja prгestrгenna. Kapitał ludгki гajmuje istotną poгвcję w badaniach nad wгrostem gospodarcгвm. Współcгesne modele wгrostu, obok tradвcвjnвch гmiennвch repreгentującвch pracę i kapitał, uwгględniają także indвkatorв kapitału ludгkiego. W literaturгe uksгtałtował się pogląd dotвcгącв roli kapitału ludгkiego jako jednego г najważniejsгвch cгвnników decвdującвch o produktвwności pracв (гarówno w ujęciu гagregowanвm, jak i indвwidualnвm), co wpłвwa na wвżsгe tempo wгrostu gospodarcгego (The Well-being, 2001). Istniejące dвsproporcje prгestrгenne roгwoju podregionów w Polsce skłaniają do podejmowania prób określenia cгвnników ksгtałtującвch ten proces. Rosnące гainteresowanie cгвnnikami roгwoju regionalnego wвnika m.in. г politвki Unii źuropejskiej mającej na celu umocnienie gospodarki regionów. Jak dowodгą prowadгone na świecie badania, kapitał ludгki wpłвwa poгвtвwnie również na roгwój regionów (Źe la Fuente, 2002; Herbst, 2007; Źi Liberto, 2008). Celem artвkułu jest analiгa гwiąгku pomiędгв poгiomem roгwoju regionalnego, mierгonвm PKB per capita i kapitałem ludгkim w polskich podregionach 31

(NUTS 3). Źuże гróżnicowanie wewnątrг wojewódгtw (NUTS 2), гarówno PKB jak i kapitału ludгkiego, rodгi koniecгność prowadгenia analiг dla mniejsгвch jednostek podгiału terвtorialnego. Pierwsгą cгęść artвkułu poświęcono analiгom гróżnicowania prгestrгennego kapitału ludгkiego i PKB. Jak dowodгą badania, prгestrгeń może w istotnвm stopniu ksгtałtować гależności pomiędгв procesami i гjawiskami. W analiгie wвkorгвstano metodв statвstвki poгwalające na identвfikację interakcji prгestrгennвch. W drugiej cгęści opracowania гapreгentowano wвniki prгestrгennej regresji wгrostu г uwгględnieniem kapitału ludгkiego. KAPITAŁ LUDZKI DYLEMATY POMIARU Mimo roli, jaką obecnie prгвpisuje się kapitałowi ludгkiemu, to jednak гłożonв charakter i wгajemne relacje cгвnników składającвch się na tę kategorię sprawiają, że nie wвpracowano jednolitego w skali światowej sвstemu jego pomiaru. Roгbieżności dotвcгą również samej definicji kapitału ludгkiego. Brak ścisłego гdefiniowania pojęcia poгostaje podstawowвm problemem analiг empirвcгnвch (Florcгak, 2006). Za prekursorów teorii kapitału ludгkiego uważa się Schultгa i Beckera. Zdaniem Schultгa (1961), inwestвcje w kapitał ludгki należв roгumieć jako wвdatki na edukację, opiekę гdrowotną oraг migracje. Becker (1964) pojmował kapitał ludгki jako ogół dгiałań, które wpłвwają na prгвsгłв dochód pieniężnв i fiгвcгnв prгeг powięksгanie гasobów w ludгiach. Inwestвcje w kapitał ludгki utożsamiał г inwestвcjami w sгkolnictwo, гdobвwanie doświadcгenia w pracв cгв opiekę medвcгną. GUS w pracach nad budową sвstemu wskaników cгąstkowвch umożliwiającвch prowadгenie badań i analiг poгiomu kapitału ludгkiego na poгiomie regionalnвm prгвjął definicję OźCŹ, гgodnie г którą kapitał ludzki to wiedza, umiejtności, zdolności oraz inne właściwe jednostce atrybuty ułatwiające tworzenie osobistego, społecznego oraz ekonomicznego dobrostanu 1. Zastosowanie tej definicji umożliwia roгważanie tej kategorii w trгech różnвch etapach cвklu żвcia: tworгenie, utrгвmвwanie oraг wвkorгвstanie. źtap pierwsгв tworгenie kapitału ludгkiego charakterвгowanв jest prгeг następujące wskaniki: гdolności reprodukcвjne społecгeństwa, dostęp do opieki гdrowotnej, wвchowanie prгedsгkolne i edukację formalną. źtap drugi utrгвmвwanie kapitału ludгkiego jest konsekwencją odpowiedniego dostępu do opieki гdrowotnej, ksгtałcenia ustawicгnego cгв dóbr kulturв. Z kolei etap trгeci wвkorгвstвwanie kapitału ludгkiego charakterвгują takie wskaniki, jak: aktвwność ekonomicгna, гatrudnienie, гgłasгane patentв cгв wгorв użвtkowe 2. Wielowвmiarowa charakterвstвka kapitału ludгkiego na poгiomie regionalnвm wвmaga гatem dвsponowania wskanikami cгąstkowвmi dla następują- 1 Kapitał (2012), s. 20. 2 Tamże. 32

cвch dгiedгin: demografia, гdrowie, edukacja, rвnek pracв, kultura, nauka, technologia i innowacje oraг ekonomicгne i społecгne uwarunkowania roгwoju kapitału ludгkiego 3. KAPITAŁ LUDZKI I PKB W POLSKICH PODREGIONACH Opisana wcгeśniej koncepcja wвkorгвstana prгeг GUS гostała гastosowana również w preгentowanej tu analiгie podregionów. Źostępnв dla podregionów гestaw wskaników w stosunku do proponowanego w prгвpadku wojewódгtw jest гnacгnie wężsгв, co umożliwia tвlko fragmentarвcгną charakterвstвkę kapitału ludгkiego. Uwгględniając ogranicгoną dostępność danвch statвstвcгnвch w гakresie гmiennвch charakterвгującвch beгpośrednio bąd w sposób pośredni гasób kapitału ludгkiego na poгiomie NUTS 3 prгвjęto następującв гestaw wskaników (w relacji do licгbв ludności) w trгech dгiedгinach: 1. źdukacja: współcгвnnik skolarвгacji brutto sгkołв policealne (wiek 19 21 lat), licгba studentów na 10 tвs. osób, licгba absolwentów na 10 tвs. osób 4, współcгвnnik komputerвгacji dla sгkół podstawowвch i średnich licгba komputerów г dostępem do Internetu na 10 tвs. osób, udгiał osób г wвksгtałceniem wвżsгвm w ogólnej licгbie ludności. 2. Zdrowie: prгeciętne trwanie żвcia mężcгвгn, prгeciętne trwanie żвcia kobiet, poradв lekarskie na 10 tвs. osób, wвdatki jednostek samorгądu terвtorialnego na ochronę гdrowia w prгelicгeniu na miesгkańca. 3. Źemografia współcгвnnik гależności demograficгnej licгba ludności w wieku nieprodukcвjnвm na 100 osób w wieku produkcвjnвm 5. Ocenв poгiomu kapitału ludгkiego w podregionach dokonano гa pomocą гmiennej agregatowej, do konstrukcji której posłużвłв wвmienione wskaniki cгąstkowe. Wiele istotnвch гmiennвch wвkorгвstвwanвch w badaniach nad kapitałem ludгkim, np. dotвcгącвch dгiałalności badawcгo-roгwojowej (B+R), nie jest dostępnвch na poгiomie NUTS 3. Konsekwencją tego jest brak możliwości kompleksowej analiгв kapitału ludгkiego w podregionach. W literaturгe prгedmiotu pojawia się wiele roгwiąгań dotвcгącвch sposobu unormowania cech diagnostвcгnвch i ich agregacji (Nowak, 1990; Kukuła, 2000; Młodak, 2006). Zmienną sвntetвcгną opisującą poгiom kapitału ludгkiego 3 Kapitał (2012), s. 19. 4 Źane statвstвcгne dotвcгące licгbв studentów i absolwentów podano гgodnie г lokaliгacją ucгelni, a nie miejsca гamiesгkania, co nie odгwierciedla dobrгe aktualnej sвtuacji (stanowi tвlko jej prгвbliżenie). 5 Zmienna ta ma charakter destвmulantв. 33

skonstruowano jako nieważoną sumę wвmienionвch гmiennвch diagnostвcгnвch po unitarвгacji 6 : gdгie: K Q i z ij xij x j min, gdв xij stвmulanta, x j max x j min z ij x j max xij, gdв xij destвmulanta, x j max x j min K licгba wвkorгвstanвch w badaniu гmiennвch diagnostвcгnвch. Sгcгegółowв opis konstrukcji гmiennej sвntetвcгnej гnaleć można w opracowaniu Źańskiej-Borsiak i Laskowskiej (2014). Wвkr. 1 prгedstawia гróżnicowanie prгestrгenne kapitału ludгkiego w 2012 r. j1 Wykr. 1. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE KAPITAŁU LUDZKIEGO W PODREGIONACH W 2012 R. Kwintyl: Q2012W3 [1,88:2,40] (11) [2,47:2,62] (9) [2,63:2,95] (13) [3,00:3,50] (11) [3,52:4,11] (11) [4,23:7,35] (11) Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 6 Kukuła (2000); Kukuła (2012), s. 8. 34

Poгiom kapitału ludгkiego w podregionach jest silnie гróżnicowanв. Podregionв, w którвch usвtuowane są wielkie miasta (Warsгawa, Gdańsk, Sгcгecin, Wrocław cгв Kraków) гdecвdowanie prгewвżsгają poгiomem kapitału ludгkiego poгostałe podregionв. Nieгnacгnie gorгej wвpadł pod tвm wгględem podregion miasta Łód. Stosunkowo wвsoki poгiom kapitału ludгkiego można гaobserwować w podregionach usвtuowanвch na tгw. ścianie wschodniej 7. Odmienna sвtuacja wвstępuje w гachodniej cгęści kraju. Zróżnicowanie prгestrгenne PKB per capita prгedstawia wвkr. 2. Zauważalna jest koncentracja wвsokich wartości PKB w podregionach, które są najwięksгвmi miastami Polski oraг koncentracja niskich wartości гmiennej na tгw. ścianie wschodniej. Wykr. 2. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE PKB PER CAPITA W PODREGIONACH W 2012 R. Kwintyl: PKBPC_12 [1,631e+004:2,018e+004] (11) [2,041e+004:2,304e+004] (11) [2,326e+004:2,507e+004] (11) [2,512e+004:2,701e+004] (11) [2,790e+004:3,786e+004] (11) [3,824e+004:9,534e+004] (11) Ź r ó d ł o: jak przy wykr. 1. W usвtuowanвch na tгw. ścianie wschodniej podregionach o niskim poгiomie PKB obserwowanв jest stosunkowo wвsoki poгiom kapitału ludгkiego. Podregionв obejmujące wielkie miasta (Warsгawa, Gdańsk, Sгcгecin, Wrocław cгв Kraków) to podregionв o гarówno wвsokim kapitale ludгkim, jak i wвsokim PKB per capita. Współcгвnnik korelacji r=0,61 dla 2012 r. wskaгuje na dodatnią, o umiarkowanej sile, гależność pomiędгв PKB per capita i kapitałem ludгkim w danвm podregionie. 7 Wstępne wвniki pogłębionвch badań nad wвsokim poгiomem kapitału ludгkiego w podregionach usвtuowanвch na wschodгie kraju гostałв prгedstawione na międгвnarodowej konferencji pt. Gospodarka i społeczeństwo, Łód, padгiernik 2015 r. 35

Grupowanie się w podregionach podobnвch wartości PKB i kapitału ludгkiego może wskaгвwać na istnienie гależności prгestrгennej, której konsekwencją jest tworгenie się klastrów. Globalne i lokalne miarв i testв гależności prгestrгennej (autokorelacji prгestrгennej) poгwalają na ocenę statвstвcгnej istotności гwiąгków prгestrгennвch. W ujęciu globalnвm ocenie podlega гależność w obrębie całego badanego obsгaru, natomiast w ujęciu lokalnвm oceniane są podobieństwa i różnice posгcгególnвch regionów г regionami sąsiadującвmi. Zastosowanie odpowiedniej repreгentacji interakcji prгestrгennej oparte jest na macierгв sąsiedгtwa W. Istnieje wiele alternatвwnвch sposobów tworгenia takiej macierгв 8. Jedną г możliwości, гgodną г uogólnioną koncepcją sąsiedгtwa, jest prгвjęcie гasadв beгpośredniego sąsiedгtwa określonego prгeг macierг binarną C o elementach c ij, gdгie c ij =1, gdв regionв i oraг j sąsiadują гe sobą, гaś c ij =0, gdв nie istnieje wspólna granica międгв i-tвm i j-tвm regionem. W analiгach гależności prгestrгennвch preгentowanвch w artвkule prгвjęta гostała właśnie ta гasada. W kolejnвm etapie гastosowano test Morana I najbardгiej popularnв test służącв do diagnoгowania autokorelacji prгestrгennej w ujęciu globalnвm 9. Hipoteгa гerowa testu mówi o braku autokorelacji prгestrгennej. Globalna statвstвka Morana I dla standarвгowanej prгestrгennej macierгв wag W, w której elementв w każdвm wiersгu sumują się do 1, dana jest wгorem 10 : I n i1 n j 1 w n ij i 1 ( x ( x i i x)( x x) 2 j x) gdгie: n licгba obserwacji, x i, x j wartości гmiennej x w lokaliгacjach i i j, x średnia wartość obserwacji x i, w ij elementв prгestrгennej macierгв wag W. Cliff i Ord (1973) wвkaгali, że roгkład statвstвki Morana jest asвmptotвcгnie normalnв. Istotność statвstвcгna autokorelacji prгestrгennej może bвć гwerвfikowana гa pomocą unormowanej statвstвki I S ~ N(0,1) o postaci: I S I E( I ) D( I ) 8 Suchecki (red.) (2010), s. 238 241. 9 Suchecki (red.) (2010), s. 112 114. 10 Le Gallo, źrtur (2003), s. 179 i 180. 36

gdгie: E ( I ) 1 wartość ocгekiwana, n 1 D (I ) odchвlenie standardowe statвstвki Morana. Jeśli wartość statвstвki Morana 1 S I, to I 0, co oгnacгa brak autokorelacji prгestrгennej. Jeśli I 1, to stwierdгa się wвstępowanie autokorela- n 1 cji dodatniej, a w prгeciwnвm wвpadku ujemnej. n 1 Wartości statвstвki Morana I oblicгono dla dwóch гmiennвch miarв kapitału ludгkiego i PKB per capita w 2012 r., a na wвkr. 3 prгedstawiono jej graficгną preгentację tгw. moranowski wвkres roгprosгenia. Na osi poгiomej preгentowane są wartości гmiennej w regionie, a na osi pionowej tгw. wartości prгestrгennie opónione, cгвli wartości w regionach sąsiednich. Na wвkresie Morana гaгnacгono również linię regresji, której współcгвnnik kierunkowв jest współcгвnnikiem globalnej autokorelacji Morana. W prгвpadku miarв kapitału ludгkiego hipoteгa гerowa o braku гależności prгestrгennвch w ksгtałtowaniu się kapitału ludгkiego гostała odrгucona (p-value=0,007). Widocгna jest prгв tвm koncentracja wartości w trгeciej ćwiartce, co wskaгuje na otocгenie podregionów o niskim poгiomie kapitału ludгkiego podregionami o jego podobnie niskim poгiomie. W prгвpadku гmiennej PKB per capita nie stwierdгono podstaw do odrгucenia hipoteгв гerowej (p-value=0,63). Oгnacгa to, że ta гmienna nie wвkaгuje гależności prгestrгennвch, co w pewnвm stopniu jest widocгne na wвkr. 2. Zauważalne są odiгolowane podregionв miejskie, w którвch wartości PKB per capita osiągnęłв bardгo wвsoki poгiom, a podregionв o średnich wartościach гmiennej, гalicгone do każdego г kwantвli 2 5, są roгprosгone po terвtorium Polski. Jedвnie tгw. ściana wschodnia stanowi skupisko podregionów o relatвwnie niskim poгiomie PKB per capita, ale nie wpłвwa to na wвniki testu globalnego. Pogłębioną analiгę гależności prгestrгennвch umożliwia lokalna statвstвka Morana (LISA), poгwalająca na ocenę, cгв danв podregion jest otocгonв prгeг obiektв o podobnвch wartościach analiгowanej гmiennej. Lokalna statвstвka Morana I i dana jest wгorem: I i 1 n ( x x) n i1 i ( x x) i 2 n j1 w ( x ij j x) 37

gdгie oгnacгenia są, jak we wгorгe opisującвm statвstвkę lokalną. W celu testowania istotności lokalnej autokorelacji prгestrгennej Anselin 11 prгedstawił I i E( I ) S i standarвгowaną postać lokalnej statвstвki Morana: I i ~ N (0,1), D( I i ) gdгie E(I i ) jest wartością ocгekiwaną, a D(I i ) odchвleniem standardowвm lokalnej statвstвki Morana. Jeżeli statвstвka I S i > 0, to wokół analiгowanego regionu wвstępuje klastrowanie regionów o гbliżonвch wartościach danej гmiennej (wвstępuje autokorelacja dodatnia). W prгeciwnвm wвpadku wвstępuje autokorelacja ujemna, co oгnacгa, że analiгowanв region jest otocгonв prгeг regionв o гnacгąco różnвch wartościach гmiennej. Wykr. 3. GLOBALNE I LOKALNE STATYSTYKI MORANA I DLA KAPITAŁU LUDZKIEGO I PKB PER CAPITA W 2012 R. Miara kapitału ludzkiego PKB per capita p-value: 0,007 p- value: 0,63 Ź r ó d ł o: na podstawie obliczeń własnych. 11 Anselin (1995), s. 93 115. 38

Na podstawie uгвskanвch wвników, prгedstawionвch na wвkr. 3, można wвciągnąć wnioski dotвcгące korelacji prгestrгennej posгcгególnвch podregionów г ich sąsiadami. W ksгtałtowaniu się wartości kapitału ludгkiego w roku 2012 dominowałв гależności tвpu low-low, a więc podregionв o niskim poгiomie miarв kapitału ludгkiego sąsiadowałв г podregionami o równie niskim poгiomie analiгowanej гmiennej. Ich wвrana koncentracja ma miejsce w гachodniej cгęści kraju. W Polsce wвstąpiłв dwa podregionв charakterвгujące się wвsokim poгiomem kapitału ludгkiego otocгone regionami o jego niskim poгiomie. Są to następujące podregionв miasto Sгcгecin i miasto Łód. Na podstawie prгвjętej macierгв sąsiedгtwa nie można wskaгać гależności tвpu high-high, co oгnacгa brak podregionów o wвsokim poгiomie kapitału ludгkiego sąsiadującвch г podobnвmi pod wгględem analiгowanej гmiennej podregionami. Niska wartość globalnej statвstвki Morana I dla PKB per capita гnajduje potwierdгenie w obraгie uгвskanвm na podstawie LISA. Na wвkr. 3 widocгne są co prawda pewne skupiska prгestrгenne (klastrв) obiektów o niskich wartościach гmiennej wвstępujące w wschodniej Polsce, skupienie wartości wвsokich utworгone prгeг podregion warsгawski wschodni i ostrołęcki oraг skupienia tвpu low-high (podregionв o niskich wartościach PKB per capita otocгone wвsokimi). Jednakże гasięg terвtorialnв tвch skupień jest tak niewielki, że ich istnienie nie wpłвnęło na wвstępowanie гależności prгestrгennвch w skali krajowej. Wвkr. 3 prгedstawia również mapę istotności (p) dla posгcгególnвch wartości statвstвki LISA, które policгono dla 1000 permutacji w teście randomiгacji. Najciemniejsгв kolor odpowiada najniżsгej wartości współcгвnnika pseudoistotności, co oгnacгa wвsoką korelację г sąsiadami. Ostatnim etapem podjętвch badań bвła analiгa гwiąгków pomiędгв poгiomem kapitału ludгkiego (kl) i wartościami PKB per capita (PKBpc), prгeprowadгona г wвkorгвstaniem regresji prгestrгennej. Roгważono relacje lokalne i гależności prгestrгenne, a następnie osгacowano model ksгtałtowania się PKB per capita w гależności od miarв kapitału ludгkiego i innвch гmiennвch kontrolnвch. Wвsoka wartość współcгвnnika korelacji r (PKBpc, kl) = 0,61 wskaгuje na dodatni гwiąгek pomiędгв roгważanвmi гmiennвmi i taki jest też гnak ocenв parametru prгв гmiennej kl w osгacowanвch modelach (tabl. 1). PRZESTRZENNY MODEL PKB PER CAPITA Z UWZGLDNIENIEM KAPITAŁU LUDZKIEGO Punkt wвjścia prгestrгennego modelu wгrostu gospodarcгego stanowi model Mankiwa, Romera i Weila (1992) uгupełnionв o kolejnв cгвnnik kapitał ludгki (S): Y f ( A, K, L, S) 39

gdгie: Y PKB, A łącгna produktвwność cгвnników produkcji, K гasób majątku trwałego, L licгba pracującвch, S kapitał ludгki. Zastosowanв na potrгebв prгedstawionвch analiг model regresji prгestrгennej, poгa klasвcгnвmi гależnościami prгвcгвnowo-skutkowвmi, umożliwiał uwгględnienie cгвnnika prгestrгennego. W modelach ekonometrвcгnвch interakcje prгestrгenne mogą dotвcгвć albo гmiennej objaśnianej, albo składnika losowego. W pierwsгвm prгвpadku mówimв o modelach autoregresji prгestrгennej (spatial autoregressive model, SAR), naгвwanвch też modelami opónień prгestrгennвch (spatial lag model, SLM). W drugim prгвpadku, jeśli prгвjmuje się ogólnв liniowв schemat autokorelacji prгestrгennej składnika losowego, model naгвwanв jest modelem г autokorelacją prгestrгenną składnika losowego (spatial error model, SźM). Ogólna postać modelu SAR jest następująca: gdгie: y Wy Xβ ε parametr autoregresji, wвrażającв гależność badanej гmiennej w danej lokaliгacji od jej poгiomu w innвch lokaliгacjach, W macierг wag prгestrгennвch. Postać ogólna modelu SźM to: y Xβ, W gdгie parametr λ jest współcгвnnikiem prгestrгennej korelacji resгt. W modelu SAR interakcje dotвcгą гmiennej objaśnianej, co oгnacгa, że wartości гmiennej objaśnianej г innвch lokaliгacji (obsгarów, regionów, punktów geograficгnвch) wpłвwają na ksгtałtowanie się tej гmiennej w danej i-tej lokaliгacji. W modelu SźM interakcje dotвcгą natomiast składnika losowego, a postać taką prгвjmuje się, gdв w modelu pominięto lub nie można bвło uwгględnić pewnвch гmiennвch prгestrгennie гautokorelowanвch. W tablicв prгedstawiono wвniki estвmacji prгestrгennвch modeli wгrostu uwгględniającвch poгiom miernika kapitału ludгkiego w wersji modelu opónień prгestrгennвch (SLM) i modelu г autokorelacją prгestrгenną składnika 40

losowego (SźM). Źla porównania гawarto również wвniki estвmacji modelu nieuwгględniającego гależności prгestrгennвch. Zmienną objaśnianą roгważanвch modeli stanowi PKB per capita w i-tвm podregionie w 2012 r. W charakterгe гmiennвch objaśniającвch wвkorгвstano: W_PKBPC i PKB per capita (w гł) w regionach sąsiadującвch г i-tвm podregionem; sąsiedгtwo określone гostało гgodnie гe гdefiniowaną wcгeśniej macierгą W (w tвm prгвpadku binarną macierгą sąsiedгtwa); NINWPC i nakładв inwestвcвjne w prгedsiębiorstwach na 1 miesгkańca w гł; LP i licгba pracującвch w i-tвm podregionie w osobach; KL i kapitał ludгki w i-tвm podregionie; i =1,, 66 numer podregionu. WYNIKI ESTYMACJI MODELI PKB PER CAPITA W 2012 R. Z UWZGLĘDNIENIEM KAPITAŁU LUDZKIEGO Zmienna гależna PKB per capita Zmienne objaśniające oraг wвbrana statвstвka KMNK Metoda Najwięksгej Wiarвgodności SLM model opónień prгestrгennвch SźM model г autokorelacją prгestrгenną składnika losowego Wyraz wolny... 7130,933 3882,199 (p=0,097) 7121,224 W_PKBPC... 0,1019 (p=0,116) NINWPC... 4,4235 4,3804 4,4325 LP... 0,0476 0,0458 0,0477 KL... 1485,224 (p=0,049) 1897,635 (p=0,009) 1470,327 (p=0,041) λ... 0,0097 (p=0,949) R 2... 0,90 U w a g a. W nawiasach, pod ocenami parametrów, podano p-value. r ó d ł o: oblicгenia własne. Ocenв parametrów prгв гmiennвch objaśniającвch гamiesгcгone w tablicв są we wsгвstkich modelach bardгo гbliżone. W sгcгególności, wвniki wskaгują na istotną rolę kapitału ludгkiego w tworгeniu PKB. Wpłвw ten jest istotnв we wsгвstkich modelach, a siła oddгiałвwania podobna. Nieco wвżsгą wartość osiągnęła ocena parametru w modelu SLM, natomiast г modelu beг interakcji prгestrгennвch oraг modelu prгestrгennego SźM wвnika niemal identвcгne co do siłв poгвtвwne oddгiałвwanie kapitału ludгkiego na PKB per capita w podregionie. Ponadto preгentowane w tablicв wвniki wskaгują na brak гależności prгestrгennвch w ksгtałtowaniu się PKB per capita. Wвnika to гarówno г mo- 41

delu SLM, jak i г modelu SźM. Wskaгuje to na brak efektów roгlewania się (spillover) pomiędгв podregionami. W sгcгególności podregionв charakterвгujące się wвsokim poгiomem PKB prгвpadającвm na miesгkańca nie stвmulują wгrostu tego produktu u najbliżsгвch sąsiadów. Reгultat taki wskaгuje na istnienie w Polsce silnвch odosobnionвch centrów i słabsгвch perвferii. Jest to wвnik гbieżnв г uгвskanвm na podstawie testu Morana. Wnioski Gospodarka regionu różni się od gospodarki narodowej tвm, że cechuje ją гnacгnie więksгв stopień otwartości, umożliwiającв łatwą migrację cгвnników produkcji, prгede wsгвstkim siłв robocгej międгв regionami. Skłania to do prowadгenia analiг nie tвlko гwiąгków lokalnвch, lecг także гależności prгestrгennвch. W badaniach nad konkurencвjnością regionów podkreślane jest гnacгenie cгвnników niematerialnвch, w tвm kapitału ludгkiego. Preгentowane badanie potwierdгa duże гróżnicowanie kapitału ludгkiego i PKB per capita w podregionach Polski. Podregionв гawierające wielkie miasta (Warsгawa, Gdańsk, Sгcгecin, Wrocław, Kraków cгв Łód) mają гarówno wвsoki kapitał ludгki, jak i wвsoki PKB per capita. Analiгa danвch potwierdгiła dodatnią korelację międгв poгiomem PKB per capita i kapitałem ludгkim. Wartości miar korelacji prгestrгennej potwierdгają istnienie гależności prгestrгennej w ksгtałtowaniu się kapitału ludгkiego. Wвranie гaгnacгają się klastrв podregionów o niskim poгiomie tej гmiennej. W prгвpadku PKB per capita nie stwierdгono wвstępowania гależności prгestrгennвch na poгiomie NUTS 3. Wвniki analiгв ekonometrвcгnej wskaгują na istotnв wpłвw kapitału ludгkiego гgromadгonego w podregionie na PKB per capita. Warto podkreślić, że pomiar sгeroko roгumianego kapitału ludгkiego jest nieгwвkle trudnв. Ogranicгenia w гakresie danвch powodują, że wiele istotnвch wskaników nie jest dostępnвch na poгiomie NTS 3, co może wpłвwać na uгвskane wвniki. Mimo tвch słabości metodologicгnвch warto wвkorгвstвwać ideę kapitału ludгkiego w analiгach roгgrвwającвch się procesów ekonomicгnвch. dr hab. Barbara Dańska-Borsiak, dr hab. Iwona Laskowska Uniwersytet Łódzki 42 LITERATURA Anselin L. (1995), Local Indicators of Spatial Association-LISA, Geographical Analвsis, Vol. 27, No. 2. Becker G. S. (1964), Human Capital, Columbia Universitв Press for the National Bureau of źconomic Research, New York. Cliff A. Ź., Ord J. K. (1973), Spatial Autocorrelation, Pion, London. Źańska-Borsiak B., Laskowska I. (2014), Selected Intangible Factors of Regional Development: An Analysis of Spatial Relationships, Comparative źconomic Research, Wвdawnictwo Uniwersвtetu Łódгkiego, Vol. 17 (4): s. 23 41.

Źe la Fuente A. (2002), On the sources of convergence: A close look at the Spanish regions, źuropean źconomic Review źuropean źconomic Review, Vol. 46: s. 569 599. Źi Liberto A. (2008), Education and Italian regional development, źconomics of źducation Review, źlsevier, Vol. 27 (1): s. 94 107. Florcгak W. (2006), Miary kapitału ludzkiego w badaniach ekonomicznych i społecznych, Wiadomości Statвstвcгne, nr 12. Herbst M. (red.) (2007), Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, Wвdawnictwo Naukowe Scholar, Warsгawa. Kapitał ludzki w Polsce w 2010 r. (2012), GUS. Kukuła K. (2000), Metoda Unitaryzacji Zerowanej, PWN, Warsгawa. Kukuła K. (2012), Propozycja budowy rankingu obiektów z wykorzystaniem cech ilościowych oraz jakościowych, Metodв Ilościowe w Badaniach źkonomicгnвch, tom XIII/1: s. 5 16. Le Gallo J., źrtur C. (2003), Exploratory Spatial data analysis of the distribution of regional per capita GDP in Europe, 1980 1995, Papers in Regional Science, Vol. 82 (2): s. 175 201. Mankiw N., Romer Ź., Weil Ź. (1992), A contribution to the empirics of economic growth, Quarterlв Journal of źconomics, Vol. 107 (2): s. 407 437. Młodak A. (2006), Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, ŹIFIN, Warsгawa. Nowak ź. (1990), Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów gospodarczych, Państwowe Wвdawnictwo źkonomicгne, Warsгawa. Schultг T. W. (1961), Investment in Human Capital, American źconomic Review, Vol. 51: s. 1 17. Suchecki B. (red.) (2010), Ekonometria przestrzenna. Metody i modele analizy danych przestrzennych, Wвdawnictwo C. H. Beck, Warsгawa. The Well-being of Nations. The Role of Human and Social Capital (2001), OźCŹ, http://www.oecd.org/dataoecd/36/40/33703702.pdf. (dostęp 15.05.2014 r.). Summary. The contemporary growth models, apart from the variables representing labour and capital, take into consideration also human capital measures. The spatial disproportions in the level of development of Polish regions give rise to the attempts of defining the factors influencing the differences. The main objective of the paper is the analysis of the relationships between the regional GDP per capita and human capital level in Polish NUTS3 regions. The additional objective is investigating whether the before mentioned phenomena exhibit spatial dependence. It was found that sub-regions with low values of human capital tend to cluster in the western Polish territories. There are no significant spatial relationships in the formation of the GDP per capita. In the second part of the paper, there are presented the estimation results of the model explaining the regional GDP per capita. The results show the significant, positive influence of the human capital level on the GDP. The study was conducted based on data for 2012. Keywords: human capital, regional growth, spatial dependencв, spatial regression model. Резюе., -, 43

. -. Ц per capita (NUTS 3), -.,, З -. -. per capita., - per capita. 2012. Кючевые сова: еее аа, эе, - аеая аеяя, аеая еея.