PRZESTRZENNA ANALIZA AKTYWNOŚCI PLANISTYCZNEJ GMIN WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO

Transkrypt

1 PRZESTRZENNA ANALIZA AKTYWNOŚCI PLANISTYCZNEJ GMIN WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Agnieszka Małkowska, Agnieszka Telega Katedra Ekonomiki Nieruchomości i Procesu Inwestycyjnego Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie malkowsa@uek.krakow.pl, atelega@uek.krakow.pl Słowa kluczowe: planowanie przestrzenne, autokorelacja przestrzenna, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Streszczenie Przedmiotem zainteresowania autorów referatu jest polityka planistyczna gmin i jej potencjalny związek przestrzenny wynikający z lokalizacji danej jednostki w przestrzeni geograficznej i występowania zjawiska imitacji. Celem badania jest stwierdzenie, czy występują zależności pomiędzy rozdrobnieniem, aktualnością i pokryciem danej gminy planami a tymi samymi parametrami sytuacji planistycznej w gminach sąsiednich. W oparciu o wyniki wcześniej prowadzonych badań, autorzy postawili hipotezę o występowaniu efektu naśladownictwa aktywności planistycznej gmin. Weryfikacja hipotezy wymagała zdefiniowania i opracowania wskaźników mierzących charakter planowania przestrzennego oraz przeprowadzenia analizy statystycznej przy wykorzystaniu wybranych metod uwzględniających zjawisko autokorelacji przestrzennej. 1. Wprowadzenie Prezentowany artykuł zawiera analizę aktywności planistycznej gmin województwa małopolskiego ukierunkowaną na identyfikację zależności przestrzennych występujących w planowaniu miejscowym gmin oraz ocenę ujawnionych relacji. Punktem wyjścia dla prowadzonych badań były wyniki wielowymiarowej analizy przestrzennej przeprowadzonej na terenie województwa małopolskiego i obejmującej swoim zakresem ogół zlokalizowanych na tym obszarze gmin i ich aktywność planistyczną ocenianą w oparciu o dane statystyki publicznej GUS za rok We wspomnianym badaniu wzięto pod uwagę cztery wskaźniki opisujące politykę planistyczną gmin [MAŁKOWSKA 2010]: pokrycie planami miejscowym; aktualność planów miejscowych; zaawansowanie projektowe; proinwestycyjny charakter planów. Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

2 Wyniki analizy skupień przeprowadzone metodą Warda, a następnie metodą k-średnich wskazały na występowanie jednorodnych skupień (rys.1). Mapa województwa małopolskiego przedstawia przestrzenne zróżnicowanie obszaru pod względem struktury planowania miejscowego w gminach. Rys. 1. Przestrzenne zróżnicowanie gmin województwa małopolskiego pod względem gospodarki przestrzennej w zakresie planowania miejscowego. Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Małkowska, Gospodarka nieruchomościami jako czynnik w rozwoju gmin województwa małopolskiego, dysertacja doktorska, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 2011 r., materiał niepublikowany Wstępna, wizualna ocena uzyskanych wyników pozwala dostrzec pewne zależności przestrzenne w zakresie planowania miejscowego w obrębie województwa małopolskiego. Aby zweryfikować nasuwające się wnioski autorzy niniejszego referatu postawili sobie za cel uzyskanie odpowiedzi na pytania: 1) Czy występują zależności pomiędzy charakterem i zakresem planowania przestrzennego w poszczególnych gminach a polityką planistyczną gmin sąsiednich?; 2) Czy zróżnicowanie przestrzenne gmin województw małopolskiego w zakresie planowania miejscowego jest przypadkowe, czy też może świadczyć o występowaniu związków przyczynowych pomiędzy lokalizacją danej gminy w przestrzeni geograficznej a jej aktywnością planistyczną? Poszukując odpowiedzi na tak postawione pytania autorzy przyjęli dwie hipotezy badawcze: H1: Występuje autokorelacja przestrzenna pod względem aktywności planistycznej gmin województwa małopolskiego, H2: Zależności przestrzenne mogą świadczyć o występowaniu efektu naśladownictwa w aktywności planistycznej gmin. 176 Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

3 2. Metodologia badania Aby zweryfikować postawione hipotezy i zrealizować cele badawcze konieczne było zdefiniowanie i opracowanie wskaźników mierzących aktywność planistyczną gmin oraz dokonanie wyboru metody badawczej mierzącej poziom zjawiska autokorelacji przestrzennej. Po wstępnych analizach do badań przyjęto trzy wskaźniki charakteryzujące stan planowania miejscowego: pokrycie planami miejscowymi czyli udział powierzchni gminy objęty aktualnymi planami zagospodarowania przestrzennego uchwalonymi w oparciu o ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym oraz na podstawie ustawy z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym; aktualność planów miejscowych czyli udział powierzchni objętej planami uchwalonymi na podstawie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. do powierzchni objętej obowiązującymi planami miejscowymi uchwalonymi na podstawie ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. i 27 marca 2003 r.; rozdrobnienie planów czyli średnia powierzchnia jednego planu miejscowego obliczona w oparciu o stosunek powierzchni gminy objętej planami miejscowymi do liczby uchwalonych planów. Badaniem objęto 182 gminy województwa małopolskiego. Dane wykorzystane do obliczeń pochodziły z corocznie publikowanych na stronach Ministerstwa Infrastruktury raportów Planowanie przestrzenne w gminach. Zakres czasowy analiz obejmował rok 2005 i W celu zdefiniowania struktury przestrzennej badanego obszaru, utworzono macierz wag przestrzennych, która pozwala na określenie przestrzennych powiązań oraz siłę wzajemnych zależności między obiektami. W badaniach posłużono się macierzą pierwszego rzędu, bazującą na wspólnej granicy (queen contiguity). Rodzaj wagi przyjętej do opracowania podyktowany jest zarówno charakterem rozpatrywanego problemu, jak i strukturą badanej przestrzeni. Miary autokorelacji przestrzennej służą ocenie zależności zmiennych od lokalizacji obiektów w przestrzeni geograficznej. W procesie weryfikacji hipotezy wykorzystano globalną statystykę I Morana oraz lokalną statystykę Morana I i [ANSELIN 1993, 1995]. Globalna statystyka I Morana wykorzystywana jest do badania globalnej autokorelacji przestrzennej na całym badanym obszarze. W przypadku dodatniej i istotnej wartości statystyki I Morana obserwuje się przestrzenne grupowanie wysokich bądź niskich wartości zmiennych, co świadczy o dodatniej autokorelacji. Ujemna wartość statystyki oznacza rozproszenie wartości obserwowanej zmiennej, tym samym autokorelację ujemną. Jeżeli wartość statystyki I Morana równa się zero, to w badanym obszarze wartości obserwacji rozłożone są losowo. Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

4 Statystyki lokalne autokorelacji przestrzennej, wskazując na statystyczne istotne skupienia podobnych wartości w sąsiadujących lokalizacjach, umożliwiają między innymi [EKONOMETRIA PRZESTRZENNA 2010]: ocenę założeń stacjonarności, czyli bardziej szczegółowy wgląd w strukturę rozmieszczenia przestrzennego badanej zmiennej na danym obszarze, rozpoznanie nie tylko lokalnej autokorelacji, lecz również wzorców heterogeniczności, identyfikację obszarów niestacjonarności, obserwacji nietypowych, skupień dużych i małych wartości oraz jednorodnych podobszarów (reżimów przestrzennych), identyfikację maksymalnego dystansu dostrzegalnych współzależności w przestrzeni, dekompozycję miary globalnej na części dotyczące poszczególnych lokalizacji. Wskaźniki opracowano w programie Microsoft Excel, natomiast przestrzenna baza danych województwa małopolskiego oraz obliczenia mierników autokorelacji przestrzennej zostały wykonane w programie GeoDa oraz ArcGIS. 3. Wyniki badań Wyniki przeprowadzonych badań, prezentowane w tabeli 1 wskazują na statystyczną istotność tylko jednego miernika autokorelacji przestrzennej tj. pokrycia obszaru gminy aktualnymi, miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Wartość statystyki Morana I dla omawianego wskaźnika wyniosła dla 2005 r. 0,1700 przy pseudopoziomie istotności 0,001, a dla 2010 r. 0,2918 przy tym samym pseudopoziomie istotności. Tabela 1 Analiza przestrzenna dla wskaźników aktywności planistycznej gmin na podstawie globalnej statystyki Morana I Wskaźnik Statystyka Morana I p (pseudopoziom istotności) Statystyka Morana I p (pseudopoziom istotności) Rozdrobnienie planów -0,0035 0,532 0,0359 0,163 Aktualność planów miejscowych 0,0640 0,075 0,0475 0,122 Pokrycie planami miejscowymi 0,1700 0,001 0,2918 0,001 Źródło: opracowanie własne. 178 Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

5 Oznacza to, że stopień pokrycia obszarów gmin planami miejscowymi jest w pewnym stopniu skorelowany z ich położeniem względem siebie. Ponadto wzrost wartości statystyki Morana I pomiędzy rokiem 2005 a 2010 wskazuje na wzmacnianie się zjawiska klastrowania, czyli tworzenia jednorodnych obszarów pod względem wartości badanego wskaźnika. W 2005 r. klastry tworzyło 26 gmin, a w gmin. Rys. 2. Wykres punktowy statystyki Morana I dla wskaźnika pokrycie planami miejscowymi wg gmin województwa małopolskiego w 2005 i 2010 roku. Źródło: opracowanie własne Z wykresu rozrzutu (rys. 2) można wnioskować o występowaniu obserwacji odstających, czyli pojedynczych gmin o określonych parametrach planistycznych, otoczonych jednostkami o parametrach skrajnie przeciwnych. W 2005 r. do takich jednostek należały m.in. Zawoja, Limanowa, Charsznica, Bolesław czy Dębno, natomiast w 2010 r. Słaboszów, Olkusz i Wieprz. Jedynie w przypadku dwóch gmin (Limanowa i Dębno) i ich otoczenia sytuacja planistyczna w badanym okresie nie uległa zmianie (nadal pozostały outliersami). Pomimo braku istotnej globalnej autokorelacji przestrzennej dla pozostałych dwóch wskaźników tj. rozdrobnienia i aktualności planów miejscowych, statystyki lokalne pozwalają dostrzec pewne powiązania przestrzenne w najbliższym sąsiedztwie określonym w macierzy wag. Na rysunku 3 i 4 oraz 5 i 6 przedstawiono obszary charakteryzujące się wzajemnymi lokalnymi zależnościami (w przypadku rysunku 3 i 4 rozdrobnienia planów miejscowych odpowiednio dla roku 2005 i 2010, a w przypadku rysunku 5 i 6 pokrycie planami miejscowymi dla obu lat zgodnie z powyższym schematem), gdzie: kolorem czerwonym oznaczono gminy o wysokim wskaźniku dla badanej zmiennej w gminie i sąsiedztwie, Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

6 kolorem niebieskim oznaczono gminy o niskich wskaźnikach dla analizowanego obiektu i sąsiedztwa, kolorem błękitnym oznaczono gminy o niższym wskaźniku dla jej obszaru w stosunku do terenów sąsiednich (outliers), kolorem różowym oznaczono gminy o wyższym wskaźniku dla jej obszaru względem gmin sąsiadujących (hot spoty), kolor szary oznacza brak istotnej statystycznie lokalnej autokorelacji przestrzennej. Rys. 3. Lokalna statystyka Morana I i dla wskaźnika rozdrobnienie planów miejscowych w gminach województwa małopolskiego w 2005 r. Źródło: opracowanie własne Rys. 4. Lokalna statystyka Morana I i dla wskaźnika rozdrobnienie planów miejscowych w gminach województwa małopolskiego w 2010 r. Źródło: opracowanie własne 180 Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

7 W części północno-wschodniej województwa małopolskiego w 2005 r. (rys. 3) można było zaobserwować tendencję do klastrowania się obiektów, w których występuje duże rozdrobnienie planów co świadczy o podobnej polityce planistycznej gmin. Z kolei w następnym okresie 2010 r. (rys. 4) w części północno-wschodniej zachowana została dotychczasowa tendencja, a dodatkowo pojawiły się obszary o niskim rozdrobnieniu planów miejscowych w części północno-zachodniej województwa małopolskiego (oznaczone kolorem czerwonym). Rys. 5. Lokalna statystyka Morana I i dla wskaźnika pokrycie planami miejscowymi w gminach województwa małopolskiego w 2005 r. Źródło: opracowanie własne Rys. 6. Lokalna statystyka Morana I i dla wskaźnika pokrycie planami miejscowymi w gminach województwa małopolskiego w 2010 r. Źródło: opracowanie własne Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

8 Analizując powiązania lokalne dla zmiennej pokrycie miejscowymi planami, należy wskazać następujące tendencje: w 2005 r. można zaobserwować reżimy przestrzenne czyli wystąpienia wyraźnych zależności przestrzennych pod względem pokrycia gmin planami miejscowymi a położeniem gmin względem siebie, co doprowadziło do pojawienia się skupisk zarówno wysokich (południowozachodni i południowo-wschodni obszar województwa), jak i niskich (północno i północno-wschodnia część województwa) wartości miernika pokrycia planami miejscowymi, w 2010 r. pojawiła się zdecydowana polaryzacja przestrzenna w części północno wschodniej województwa dla wartości niskich oraz w części południowo-wschodniej województwa dla wartości wysokich, co oznacza pogłębienie się wcześniej zaobserwowanego zjawiska. Pozwala to potwierdzić postawioną hipotezę o pojawieniu się efektu naśladownictwa. Biorąc pod uwagę charakter badanych wskaźników wydaje się słusznym stwierdzenie, że gminy leżące na obszarze północno-wschodnim powielają niekorzystne wzorce w polityce przestrzennej, szczególnie polegające na niskim stopniu pokrycia planami miejscowymi, czego efektem jest też mały stopień rozdrobnienia planów. Występuje tu zatem zjawisko imitacji, rozszerzające swój zasięg przestrzenny. Z kolei bardziej pozytywny typ polityki prezentują gminy leżące na obszarze południowo-zachodnim, na którym również charakter polityki przestrzennej jest powielany w gminach sąsiednich. Oczywiście planowanie przestrzenne w gminach jest działalnością ciągłą, zależną od szeregu czynników, m. in. od sytuacji ekonomicznej (w tym sytuacji finansowej samorządu), potrzeb społeczności lokalnej, kierunków i planów inwestycyjnych gminy, strategii rozwoju jednostki samorządowej, atrakcyjności inwestycyjnej obszaru i aktywności inwestorów oraz wymogów ustawowych i zobowiązań nałożonych na jednostkę w dokumentach planistycznych (w studium gminnym i planach przestrzennych powstałych na wyższych szczeblach administracji rządowej i samorządowej). Nie wyklucza to jednak twierdzenia, że poza wymienionymi uwarunkowaniami, także omawiana sytuacja planistyczna gmin sąsiednich może wpływać motywująco na władze lokalne, ukierunkowując prowadzoną przez nich politykę. 4. Wnioski końcowe Celem przeprowadzonych badań było zidentyfikowanie i ocena zależności aktywności planistycznej gmin od ich lokalizacji przestrzennej w ramach województwa małopolskiego. Wyniki analiz opartych na miarach globalnej i lokalnej autokorelacji przestrzennej wskazują na: brak zależności w przypadku autokorelacji globalnej dla zmiennych określających aktualność i rozdrobnienie planów miejscowych oraz 182 Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

9 niewielką, dla zmiennej charakteryzującej pokrycie gmin aktualnymi planami miejscowymi; istnienie, w przypadku autokorelacji lokalnej, zarówno klastrów, outliersów, jak i hot spotów dla wszystkich trzech analizowanych wskaźników. Obszar województwa małopolskiego jest rozległy (182 gminy) i wysoce zróżnicowany, co z pewnością jest przyczyną braku istotnej korelacji w skali globalnej. Jednak wspomniane powyżej powiązania lokalne, czyli występujące zależności pomiędzy miernikami sytuacji planistycznej a lokalizacją gmin względem siebie na wyodrębnionych obszarach (klastry, outliersy, hot spoty) nie pozwalają na odrzucenie hipotez badawczych. Zdaniem autorów, na dwóch wyodrębnionych obszarach województwa małopolskiego tj. klaster północnowschodni i południowo-zachodni - występuje zjawisko naśladownictwa aktywności planistycznej, co także potwierdza zaobserwowana tendencja polaryzacji na przestrzeni 2005 i 2010 roku. 5. Literatura ANSELIN L The Moran scatterplot as an ESDA toll to assess local instability in spatial association, research paper 9330, Regional Research Institute, West Virginia University ANSELIN L Local indicators of spatial association LISA, research paper 9331, Regional Research Institute, West Virginia University, Geographical Analysis 27, s Ekonometria przestrzenna. Metody i modele analizy danych przestrzennych. Red. B. Suchecki C.H. Beck, Warszawa KOPCZEWSKA K Ekonometria i statystyka przestrzenna. CEDEWU.PL. Warszawa MAŁKOWSKA A Gospodarka nieruchomościami jako czynnik w rozwoju gmin województwa małopolskiego, dysertacja doktorska, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie (maszynopis) Badanie statystyczne Planowanie przestrzenne w gminach, ( ) Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 1994 r. Nr 89, poz. 415 z późn. zm.) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym(dz. U. z 2003r. Nr 80, poz. 717 z późn. zm.) Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr

10 MUNICIPAL SPATIAL PLANNING IN MAŁOPOLSKIE VIVODESHIP Agnieszka Małkowska, Agnieszka Telega Department of Real Estate and Investment Economics Cracow University of Economics Key words: spatial planning, spatial autocorrelation Abstract The article discusses the problem of municipal planning policy and its potential relationship due to the spatial location. The main aim of the study is to determine whether there are dependencies between the nature and scope of spatial planning in particular communes and surrounding municipalities. Based on the results of earlier research, the authors hypothesized the occurrence of the imitation effect due to municipal urban planning activities. Verification of the hypothesis required to define and develop indicators to measure the type (model) of spatial planning and statistical analysis methods measuring spatial autocorrelation. 184 Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości vol. 20 nr