DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH ANALIZA PORÓWNAWCZA DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI Z REGIONALNYMI STRATEGIAMI INNOWACJI WYBRANYCH REGIONÓW UE Analiza porównawcza Dolnośląskiej Strategii Innowacji (DIS) ze RSI Regionu RAHM (Altmark, Harz, MAGDEBURG)) Zespół badawczy: Prof. AE, dr hab Stanisław Korenik Dr Katarzyna Miszczak Dr Krzysztof Szołek Mgr Niki Derlukiewicz mgr Piotr Hajduga Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu WROCŁAW, 2006 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budŝetu Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.
Spis treści LITERATURA... 3 WSTĘP... 4 ETAP I: ANALIZA PORÓWNAWCZA CZĘŚCI DIAGNOSTYCZNEJ DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI (DSI) Z REGIONALNĄ STRATEGIĄ INNOWACJI (RIS) DLA REGIONU RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) MGR PIOTR HAJDUGA... 5 ETAP IV: ANALIZA PORÓWNAWCZA MISJI, WIZJI I CELÓW DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI ZE STRATEGIĄ INNOWACJI REGIONU RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) DR KRZYSZTOF SZOŁEK... 17 ETAP III: ANALIZA PORÓWNAWCZA SYSTEMU MONITORINGU I EWALUACJI DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI ZE STRATEGIĄ INNOWACJI REGIONU RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) DR KATARZYNA MISZCZAK... 23 ETAP IV: ANALIZA PORÓWNAWCZA CZĘŚCI APLIKACYJNEJ DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI ZE STRATEGIĄ INNOWACJI REGIONU RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) MGR NIKI DERLUKIEWICZ... 30 ETAP V: REKOMENDACJE DLA DOLNEGO ŚLĄSKA WYNIKAJĄCE Z ANALIZY PORÓWNAWCZEJ DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI ZE ZE STRATEGIĄ INNOWACJI REGIONU RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) PROF. AE, DR HAB. STANISŁAW KORENIK... 40 22
LITERATURA [1] Analiza 40 strategii regionalnych wdroŝonych w UE, Analiza 10 regionalnych strategii innowacji (RIS) dla regionów: RAHM (Altmark Harz MAGDEBURG)), North West England, West Midlands, Yorkshire & The Humber, Northern Ireland, Sterea Hellada (Ellada), Epir, Lower Austria, Salzburg i Shannon, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych,, Wrocław 2006. Maszynopis powielony. [2] Dolnośląska Strategia Innowacji, UMWD Wrocław, styczeń 2005. [3] Filipiak B., Kogut M., Szewczuk A., Zioło M., Rozwój lokalny i regionalny. Uwarunkowania, finanse, procedury, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005. [4] Karpiński A., Jak tworzyć długookresową strategię dla kraju i regionu (Metodyka strategicznego myślenia o przyszłości), Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2002. [5] Korenik S., Zarządzanie rozwojem lokalnym (gminy), [w:] Funkcjonowanie samorządu terytorialnego doświadczenia i perspektywy, red. S. Dolata, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998. [6] Lubicka B., Ciurla M., Od Strategii Innowacyjności do Systemy Innowacji wybrane działania pomostowe na Dolnym Śląsku, [w:] Innowacyjność wyróŝnikiem Dolnego Śląska?, red. A. Kucharska, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Prace Naukowe Nr 2/2006, Wydawnictwo Oficyna Wydawniczo Reklamowa Hanna Wolska, Wrocław 2006. [7] Marak J., Kluszycki S., Analiza SWOT w formułowaniu strategii gminy, Samorząd Terytorialny 4/98. [8] SCENIC Salzburg. Final Report, http://www.innovating-regions.org/download/ritts_salzburg_final_e. [9] Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020, UMWD, Wrocław 2005 [10] Szołek K., Metodologia analizy wdroŝonych regionalnych strategii innowacji w Unii Europejskiej wybrane aspekty, [w:] Innowacyjność wyróŝnikiem Dolnego Śląska?, red. A. Kucharska, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Prace Naukowe Nr 2/2006, Wydawnictwo Oficyna Wydawniczo Reklamowa Hanna Wolska, Wrocław 2006. 33
WSTĘP Celem prezentowanego opracowania jest określenie dokonanie analizy porównawczej Dolnośląskiej Strategii Innowacji (DSI) ze Strategią Innowacji regionu RAHM (ALTMARK- HARZ-MAGDEBURG). Dla osiągnięcia tak postawionego zamierzenia prace badawcze zostały podzielone na pięć zadań cząstkowych związanych z określonumi standardowymi składowymi strategii. Zostały przeprowadzone cztery analizy porównawcze dotyczące części diagnostycznej strategii, ich misji, wizji, i celów, następnie systemów monitoringu i ewaluacji oraz części aplikacyjnej. Piąta część polegała na sformułowaniu rekomendacji dla Dolnego Śląska wypływających z porównania obydwu dokumentów. Celem badania jest wskazanie czynników, zarówno o charakterze wewnętrznym jak i zewnętrznym, mających wpływ (pozytywny lub negatywny) na wdraŝanie poszczególnych elementów strategii i osiągnięcie zapisanych w niej celów. Autorzy oświadczają, Ŝe wykonali prace badawcze z naleŝytą starannością i najlepszą swą wiedzą. W opracowaniu materiałów i danych źródłowych wykorzystali własne metody badawcze zaproponowane m.in. w opracowaniach pt. Analiza 40 strategii regionalnych wdroŝonych w UE. Metodologia analizy wdroŝonych regionalnych strategii innowacji oraz Analiza porównawcza Dolnośląskiej Strategii Innowacji z Regionalnymi Strategiami Innowacji wybranych regionów UE. Metodologia badań porównawczych (Materiały powielone, DCSR, Wrocław 2006). 44
Analiza porównawcza Dolnośląskiej Strategii Innowacji (DSI) ze Strategią Innowacji opracowaną dla regionu RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) ETAP I: ANALIZA PORÓWNAWCZA CZĘŚCI DIAGNOSTYCZNEJ DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI (DSI) Z REGIONALNĄ STRATEGIĄ INNOWACJI (RIS) DLA REGIONU RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) MGR PIOTR HAJDUGA 55
Wprowadzenie Punktem wyjścia do sformułowania właściwej strategii długookresowej (w tym przypadku strategii innowacji) jest diagnoza stanu wyjściowego oraz ocena istniejących i przyszłych uwarunkowań. Etap ten jest konieczny w kaŝdym procesie tworzenia strategii, poniewaŝ z niego wynika wybór głównych celów strategicznych (od celu podstawowego, poprzez rozłoŝenie go na cele cząstkowe). W aspekcie empirycznym wyróŝnić moŝna dwa warianty wykorzystania rezultatów tego etapu. Pierwszy włącza wyniki diagnozy i oceny uwarunkowań bezpośrednio do treści opracowania koncepcji rozwoju, co zwiększa czytelność samej strategii i rozszerza jej zakres. Druga moŝliwość wskazuje natomiast na przeprowadzenie diagnozy i analizy strategicznej, lecz nie zaleca integrowania jej z syntezą dokumentu. Przetworzone wyniki analiz wykorzystuje się do formułowania celów rozwoju i sposobów ich realizacji 1. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe diagnoza stanu wyjściowego i analiza strategiczna to dwie odmienne czynności, choć obie łączy charakterystyczny punkt widzenia, ukierunkowany na wyciągnięcie wniosków dla przyszłości oraz dąŝenie do rozpoznania i zidentyfikowania listy problemów rozwojowych. Diagnoza jest opisem uwarunkowań otoczenia bliŝszego i dalszego, dotyczy identyfikacji podstawowych mechanizmów rozwoju we wszystkich jego aspektach, a takŝe identyfikuje moŝliwie najdokładniej podstawowe czynniki tego rozwoju. Natomiast analiza strategiczna to ocena uwarunkowań rozwoju. Polega ona na identyfikacji przewag konkurencyjnych i kluczowych problemów rozwoju, a takŝe rozpoznaniu tych zdarzeń, faktów, tendencji, o których wiadomo, Ŝe wystąpią w przyszłości. W analizie sytuacji wyjściowej wykorzystuje się metodę SWOT (lub SWOT/TOWS), która pozwala na rzetelne i dokładne określenie mocnych i słabych stron danego układu oraz szans i zagroŝeń wynikających z jego otoczenia 2. ujęciach 3 : Diagnoza stanu wyjściowego musi być diagnozą prospektywną dokonaną w trzech selektywnym umoŝliwiającym uznaniowe wyodrębnienie i zróŝnicowane potraktowanie poszczególnych zagadnień z punktu widzenia przyszłego rozwoju, 1 Por. A. Karpiński, Jak tworzyć długookresową strategię dla kraju i regionu (Metodyka strategicznego myślenia o przyszłości), Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2002. 2 B. Filipiak, M. Kogut, A, Szewczuk, M. Zioło, Rozwój lokalny i regionalny. Uwarunkowania, finanse, procedury, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005, s. 146. 3 TamŜe, s. 146. 66
jakościowym pozwalającym relatywnie podejść do zachodzących procesów i zjawisk w kategoriach odbioru społecznego wynikającego ze stopnia zaspokojenia potrzeb, oczekiwań i aspiracji ludności, dynamicznym ukazującym tempo zachodzących przemian i zmienności wzajemnych relacji występujących w stanie istniejącym. Diagnoza stanu wyjściowego powinna obejmować opis uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Tabela 1. Uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne Uwarunkowania Otoczenie Charakterystyka Postrzegane są w kategoriach zjawisk i procesów Wewnętrzne - zachodzących w stanie aktualnym, mogą mieć róŝną skalę, stopień nasilenia i koncentracji, a tym samym róŝnie wpływać na przyszły rozwój. Pozwala to wyróŝnić m.in. tendencje słabnące lub nasilające się wraz z określeniem ewidentnych bądź teŝ przewidywanych skutków. BliŜsze Relacje mogą mieć charakter dwustronny, tzn. występuje oddziaływanie jednych jednostek na przedmiot strategii o sile odpowiadającej potencjałowi jednostki, a z drugiej strony ma miejsce wpływ przedmiotu strategii na jednostki sąsiedzkie, wynikający z tradycji, oferowanych usług i ogólnej atrakcyjności. Relacje mają charakter jednostronny, co oznacza, Ŝe Zewnętrzne w zasadzie pozostają poza bezpośrednim wpływem oddziaływania danej jednostki. Do tej grupy czynników zewnętrznych (makroekonomicznych) zalicza się: system Dalsze prawny, politykę społeczną i ekologiczną, politykę gospodarczą państwa, tempo wzrostu gospodarczego, poziom inflacji, poziom bezrobocia oraz politykę fiskalną i pienięŝną, wsparcie rządowe dla przedsiębiorstw, relacje i związki zachodzące za granicą. Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Filipiak, M. Kogut, A, Szewczuk, M. Zioło, Rozwój, op. cit., s. 147. Procedurę diagnostyczną stosuje się, aby ustalić aktualny stan rzeczy oraz wykryć przyczyny tego stanu. Ustalenie danego stanu funkcjonowania dowolnej struktury (zjawiska, procesu, organizacji społecznej) moŝna uzyskać za pomocą technicznych (elektronicznych) narzędzi badawczych lub teŝ sondaŝu diagnostycznego posługując się np. kwestionariuszem ankiety, wywiadu czy tez arkusza obserwacji 4. 4 K. Szołek, Metodologia analizy wdroŝonych regionalnych strategii innowacji w Unii Europejskiej wybrane aspekty, [w:] Innowacyjność wyróŝnikiem Dolnego Śląska?, red. A. Kucharska, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Prace Naukowe Nr 2/2006, Wydawnictwo Oficyna Wydawniczo Reklamowa Hanna Wolska, Wrocław 2006, s. 39. 77
Właściwie określona diagnoza stanu wyjściowego wyjaśnia genezę stanów rzeczy czy zmiennych faktów, prawidłowości i fazy rozwoju, znaczenie części składowych dla większych całości rzeczowych, osobowych i społecznych, w których występują oraz przewidują ich dalszy rozwój 5. Po sporządzeniu diagnozy stanu wyjściowego dla potrzeb strategii następuje analiza strategiczna, której integralną częścią jest metoda SWOT. Analiza ta jest wykorzystywana w procesie planowania strategicznego, dostarcza podstaw do właściwego wskazania kierunków i celów rozwojowych danego układu. Metoda SWOT obejmuje analizę zewnętrzną, tj. oceną tych obszarów na zewnątrz systemu, które wpływają na jego funkcjonowanie, a nad którymi nie ma on kontroli (szanse i zagroŝenia) oraz analizę wewnętrzną, tj. obecnego potencjału danego systemu, realizowanych zadań i moŝliwości rozwojowych (mocne i słabe strony) 6. Metoda SWOT to procedura zmierzająca do uwidocznienia, uzgodnienia i nadania uŝytecznej struktury wiedzy posiadanej przez wszystkich istotnych aktorów działających (w tym przypadku) w obszarze innowacji. Metoda ta pozwala na ujęcie perspektyw rozwojowych w kategoriach mocnych i słabych stron oraz wynikających z oddziaływania otoczenia szans i zagroŝeń 7. Kompleksowa procedura analizy strategicznej składa się z kilku etapów, które przedstawiono w tab. 2. Tabela 2. Etapy procedury analizy strategicznej Etap Opis Sporządzenie listy zjawisk, które najbardziej wpływają na tempo przemian I rozwojowych (przyczyniają się do rozwoju lub ten rozwój hamują). Określenie, które z pośród listy zjawisk moŝna zakwalifikować jako wewnętrzne atuty (mocne strony), a które jako słabości (słabe strony) oraz II które z określonych okoliczności i faktów mogą być wykorzystywane jako potencjalna szansa rozwoju, a które mogą stanowić zagroŝenie. Stworzenie hierarchii znaczenia atutów, słabości, szans i zagroŝeń, czyli III dokonanie oceny waŝności subobszarów problemowych. Przeprowadzenie oceny systemu wzajemnych oddziaływań między sytuacją IV wewnętrzną jednostki i jej otoczenia, czyli zbadanie tzw. strategii rozwoju. Budowa macierzy SWOT w oparciu o wyniki przeprowadzonego V postępowania badawczego. Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Filipiak, M. Kogut, A, Szewczuk, M. Zioło, Rozwój, op. cit., s. 147. 5 TamŜe, s. 39. 6 J. Marak, S. Kluszycki, Analiza SWOT w formułowaniu strategii gminy, Samorząd Terytorialny 4/98. 7 Dolnośląska Strategia Innowacji, Wrocław, styczeń 2005, s. 17. 88
Wśród wymienionych etapów na szczególną uwagę zasługuje budowa macierzy SWOT w oparciu o wyniki przeprowadzonego postępowania badawczego. Do macierzy wpisuje się wynik analizy synergii (powiązań rozwojowych), co prezentuje rys. 1. Czynniki zewnętrzne Potencjał wewnętrzny Lista mocnych stron.. Lista słabych stron.. Lista szans (sposobności).. Strategia ofensywna Strategia zachowawcza (odłoŝenie rozwoju) Lista zagroŝeń Strategia umiarkowanego rozwoju Strategia defensywnego rozwoju Rys. 1. Macierz SWOT z wyznaczonymi strategiami czystymi Źródło: S. Korenik, Zarządzanie rozwojem lokalnym (gminy), [w:] Funkcjonowanie samorządu terytorialnego doświadczenia i perspektywy, red. S. Dolata, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998, s. 374. Dolnośląska Strategia Innowacji (DSI) diagnoza stanu wyjściowego i analiza strategiczna 8 Dolnośląska Strategia Innowacji (DSI) jako oficjalny dokument funkcjonuje od kwietnia 2005 r. Strategia ta wyrosła z przekonania, Ŝe innowacyjność jest w swojej istocie zjawiskiem kulturowym, a kluczem do odniesienia sukcesu jest wzrost zasobów kapitału społecznego Dolnego Śląska 9. W prace nad przygotowaniem DSI zaangaŝowani byli przedstawiciele środowiska naukowego, samorządu, przedsiębiorcy oraz przedstawiciele wspierający przedsiębiorczość. Głównym celem projektu było opracowanie strategii innowacyjnego rozwoju województwa dolnośląskiego na podstawie badań potrzeb przedsiębiorstw działających w regionie oraz potencjału instytucji naukowych Dolnego Śląska. Istotnym elementem było równieŝ uzyskanie konsensusu regionalnego w zakresie opracowania tego projektu z przedstawicielami środowisk gospodarczych i jednostek sfery badawczo-rozwojowej (B+R). Nie udało się jednak osiągnąć porozumienia społecznego na 8 Por. Dolnośląska Strategia Innowacji, Wrocław, styczeń 2005. 9 TamŜe, s. 4. 99
Poziomie, który pozwoliłby wykorzystać efekt inercji dla wdraŝania przyjętych w Strategii załoŝeń 10. Największym problemem podczas tworzenia DSI było oszacowanie potencjału gospodarczego i naukowego. Aby uzyskać wiarygodne dane przyjęto sposób postępowania zgodnie z metodologią wynikającą z doświadczeń innych krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz zaleceń Ministra Nauki. Przeprowadzono szereg badań statystycznych, ankietowych oraz spotkań z przedsiębiorcami, co pozwoliło określić potrzeby firm w zakresie innowacji, a takŝe pozwoliło na zdefiniowanie barier związanych z wdraŝaniem DSI. Badania te posłuŝyły równieŝ do określenia diagnozy stanu wyjściowego dla potrzeb Strategii. Wyniki diagnozy i oceny uwarunkowań rozwoju innowacji przedstawione zostały w punkcie pierwszym DSI pt. Innowacyjne uwarunkowania Dolnego Śląska 11. W tej części dokumentu omówiono potencjał innowacyjny województwa dolnośląskiego i zewnętrzne uwarunkowania budowy regionalnego systemu innowacyjnego. Ta część projektu odnosi się takŝe do badań wykonanych specjalne w ramach prac Grup Roboczych (dotyczących potencjału gospodarczego, kapitału intelektualnego i potencjału wspomagania innowacji) 12 oraz do Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 13 i Narodowego Planu Rozwoju. Podsumowaniem diagnozy stanu wyjściowego systemu innowacyjnego województwa dolnośląskiego było określenie wewnętrznych sił i słabości, czyli mocnych i słabych stron. Określone one zostały na postawie 14 : 1. Prac na diagnozą sytuacji Dolnego Śląska, wykonanych w okresie od początku rozpoczęcia prac do sierpnia 2004 r. 2. Materiałów źródłowych zebranych przez zespół formułujący DSI. 3. Konsultacji podczas prac Komitetu Sterującego i dyskusji w grupach roboczych nad Strategią. Analizę potencjału wewnętrznego (mocnych i słabych stron) systemu innowacyjnego województwa dolnośląskiego zdekomponowano wyróŝniając trzy obszary (wierzchołki 10 B. Lubicka, M. Ciurla, Od Strategii Innowacyjności, op. cit., s. 66. 11 Dolnośląska Strategia, op. cit., s. 6-22. 12 Zakres danych: Potencjał gospodarczy informacje dotyczące liczby i struktury przedsiębiorstw, zatrudnienia, wynagrodzeń, wartości produkcji sprzedanej, dynamiki rozwoju i wyników finansowych. Kapitał intelektualny analiza działalności badawczo-rozwojowej pod względem zatrudnienia, struktury, nakładów, zuŝycia aparatury, liczby patentów oraz dynamiki rozwoju szkolnictwa wyŝszego. Potencjał wspomagania innowacji na podstawie analizy wybranych 62 instytucji przygotowano syntezę obrazującą poziom i spektrum zaangaŝowania zidentyfikowanych podmiotów w badane obszary wspomagania innowacji. 13 Zakres danych: (Załącznik nr 1 Diagnoza społeczno-gospodarcza regionu do Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 r.). Przestrzeń i środowisko. Rozwój demograficzny. Rozwój gospodarczy. Infrastruktura techniczna. Infrastruktura społeczna. 14 Dolnośląska Strategia, op. cit., s. 18. 10
trójkąta): potencjał gospodarczy i przedsiębiorstwa, sferę badawczo-rozwojową (B+R), obejmującą system szkolnictwa wyŝszego i jednostki zaplecza naukowego gospodarki, a zwłaszcza przemysłu, oraz system i instytucje wsparcia systemu innowacji 15. Wyniki analizy SWOT w sposób syntetyczny prezentują tab. 3 i 4. Tabela 3. Mocne i słabe strony systemu innowacyjnego Dolnego Śląska Obszar Mocne strony Słabe strony Potencjał gospodarczy i przedsiębiorstwa Instytucje wsparcia Występowanie centrów przemysłowych o duŝym potencjale w branŝach z długą tradycją. Dobrze rozwinięte wybrane branŝe przemysłu, a zwłaszcza: górnictwo i przetwórstwo miedzi, wydobycie węgla brunatnego, wydobycie surowców skalnych i mineralnych, produkcja wyrobów chemicznych, produkcja maszyn, urządzeń i aparatury elektrycznej, produkcja podzespołów i części pojazdów mechanicznych. Istnienie trzech dobrze działających i rozproszonych specjalnych stref ekonomicznych. Zdywersyfikowana struktura branŝowa w sektorze MSP. Kształtowanie się obszaru rozwojowego KGHM. Rosnąca świadomość modernizacji technicznej i technologicznej oraz gotowość do wdraŝania innowacji. Wysoki poziom kapitału intelektualnego w duŝych (kluczowych) przedsiębiorstwach. W części przedsiębiorstw relatywnie nowoczesny park maszynowy. Umiejętność adaptacji do trudnych warunków gospodarowania. Zaawansowanie w zakresie dostosowania do norm Unii Europejskiej. Umiejętności adaptacji nowoczesnych warunków technologicznych i organizacyjnych. Wzrost udziału sprzedaŝy nowych lub zmodernizowanych produktów. Rosnący udział kapitału zagranicznego w formułowaniu struktury produkcyjnej i usługowej. Bezpośredni dostęp do rynków związanych z duŝymi centrami miejskimi za granicą (Berlin, Drezno, Görlitz, Praga). Rosnące przekonanie o waŝności instytucji wsparcia w europejskiej i polskiej polityce innowacyjnej. Rosnący potencjał instytucji wsparcia. Działalność instytucji wsparcia zorientowana na MSP. Relatywnie wysoka liczba firm, w których występują trudności gospodarcze. Wysokie bezrobocie w regionie, w tym długookresowe bezrobocie strukturalne. Niski poziom nakładów na inwestycje modernizacyjne. Niski poziom innowacyjności, przede wszystkim małych i średnich firm. Niski poziom nakładów na innowacje wynikające z braku środków finansowych. Relatywnie niski poziom nowoczesności produkcji. Mała świadomość potrzeb i korzyści wynikających z wdroŝenia innowacji. Brak umiejętności budowy przewagi konkurencyjnej w oparciu o innowacje technologiczne i produktowe. Niskie zasoby kapitału intelektualnego w małych i średnich firmach. Niedostatek kompetencji potrzebnych do wykorzystania usług instytucji wsparcia, zwłaszcza MSP. Zbyt małe doświadczenie w działaniu na rynku UE. Niski poziom kooperacji z partnerami z UE. Niski udział produktów zaawansowanych technologii w eksporcie. Brak wyspecjalizowanych usług instytucji wsparcia na rzecz rozwoju innowacji. Brak regionalnego programu szkoleń i doskonalenia instytucji wspierających. Brak programów wpierania przedsiębiorczości i innowacyjności oraz rozwoju MSP na poziomie regionalnym. Brak elastycznej sieci współpracy i koordynacji działań administracji, instytucji wspierających, sektora B+R, duŝymi firmami i innymi organizacjami. 15 TamŜe, s. 18. 11
Sfera badawczo- -rozwojowa (B+R) Silny wrocławski ośrodek akademicki oraz rozwój szkolnictwa wyŝszego w innych miastach regionu. Znaczący ilościowo potencjał instytucji sektora B+R. Postępująca intensyfikacja współpracy pomiędzy regionalnym sektorem B+R a ośrodkami zagranicznymi. Dostęp do technologii i osiągnięć naukowych dzięki uczestniczeniu w europejskich programach badawczych. Dobre przykłady projektów badawczych realizowanych wspólnie z przedsiębiorstwami. Źródło: Dolnośląska Strategia, op. cit., s. 18-19. Rozszerzająca się luka pomiędzy krajowym (w tym dolnośląskim) a europejskim (takŝe regionalnym) sektorem badawczym. Niski poziom finansowania działalności badawczorozwojowej wynikający z kryzysu finansów publicznych. Zmniejszenie się strumienia zleceń z przedsiębiorstw do uczelni i zaplecza badawczego w przemyśle. Występowanie szarej strefy transferu kompetencji z uczelni i zaplecza naukowego przemysłu. Słabość sektora B+R w zakresie komercjalizacji wyników oraz współpracy z biznesem. Mały stopień aktywności badawczej w nowoczesnych i perspektywicznych kierunkach, jak: optoelektronika, telekomunikacja, biotechnologie, inŝyniera materiałowa. Projekty naukowo-badawczych realizowane na rzecz gospodarki prowadzone są w tradycyjnych branŝach górnictwo, transport, przemysł maszynowy. Brak systemu gromadzenia i upowszechniania informacji o badaniach i rozwiązaniach gotowych do komercjalizacji. Nieefektywny i nieskuteczny z perspektywy innowacji system finansowania nauki, oceny placówek B+R i oceny kadr. Brak wymiany kadr z gospodarką. Niewystarczające dostosowanie programów edukacyjnych do potrzeb gospodarki regionu. Tabela 4. Szanse i zagroŝenia systemu innowacyjnego Dolnego Śląska Szanse Wzrost gospodarczy w gospodarce światowej i europejskiej, a takŝe rozszerzenie rynków sprzedaŝy dla firm dolnośląskich. Wzrost atrakcyjności regionu dolnośląskiego jako miejsca alokacji kapitału i inwestycji. Uruchomienie wewnętrznych czynników rozwoju Dolnego Śląska i budowa odpowiednich struktur organizacyjnych, określających pozyskanie i wykorzystanie zasobów Unii Europejskiej. Zbudowanie elastycznej sieci powiązań pomiędzy przedsiębiorcami, samorządami, uczelniami, politykami, inŝynierami i dziennikarzami kompetentnymi i poczuwającymi się do odpowiedzialności za sprawy regionalne. MoŜliwość nawiązania współpracy i wymiany kadr z instytucjami B+R z kraju i z zagranicy. MoŜliwość wykorzystania funduszy strukturalnych do sfinansowania wspólnych projektów naukowych na rzecz gospodarki regionalnej. Stworzenie rozwiązań prawnych i organizacyjnych, pozwalających na elastyczne wspieranie finansowe i organizacyjne przedsięwzięć innowacyjnych. Źródło: Dolnośląska Strategia, op. cit., s. 20. ZagroŜenia Zwiększająca się luka pomiędzy krajowym i europejskim sektorem B+R. MoŜliwość wystąpienia drenaŝu mózgów wskutek swobodnego przepływu kadr w Unii Europejskiej. Petryfikacja systemu finansowani nauki w kraju, a takŝe systemu oceny jednostek naukowych, promowania i awansowania kadr. Utrzymujący się brak motywacji przedsiębiorców do współfinansowania badań i wdroŝeń przedsięwzięć innowacyjnych. Brak systemu umoŝliwiającego dopływ młodych kadr do sektora B+R. Brak systemu wsparcia dostosowanego do potrzeb MSP. Brak rozwiązana zapewniających łatwiejszy dostęp do zewnętrznego finansowania przedsięwzięć innowacyjnych. 12
Analizę szans i zagroŝeń nie poddano dekompozycji wychodząc z załoŝenia, Ŝe nie ma potrzeby wyróŝniania występujących szans i zagroŝeń w poszczególnych obszarach składających się na system tworzenia i wdraŝania innowacji 16. Strategia Innowacji Regionu RAHM (ALTMARK-HARZ-MAGDEBURG) 17 Region RAHM (Altmark-Harz-Magdeburg) stanowi funkcjonalną część regionu Saksonia-Anhalt. The RAHM dzieli się na trzy charakterystyczne obszary: Altmark o przewadze rolnictwa, leśnictwa i przemysłu spoŝywczego, Harz obszar górzysty, na którym dominuje turystyka, a takŝe przemysł metalowy i wydobywczy oraz Magdeburg gdzie dominuje produkcja oraz usługi. Magdeburg stanowi centrum komunikacyjne regionu i jest to obszar o silnym przemyśle maszynowym. Tabela 5. Podstawowe dane dotyczące regionu Saksonia-Anhalt w latach 1995-2003 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Zasoby ludzkie w nauce i technologii (% ludności) 34,24 34,13 33,04 bd 33,87 34,12 33,22 33,61 33,25 Ilość wniosków patentowych złoŝonych do EPO (European Patent 22 28 33 42 44 50 59 49 32 Office) na milion osób Wydatki na B+R wszystkich sektorów 1,30 bd 1,23 bd 1,21 bd 1,23 bd 1,14 (% PKB) Wydatki na B+R sektora przedsięwzięć gospodarczych 0,48 bd 0,49 bd 0,41 bd 0,33 bd 0,28 (% PKB) Zatrudnienie w średnio i wysoko zaawansowanej produkcji przemysłowej 7,84 6,26 5,68 5,75 5,69 6,63 6,64 7,20 7,13 (% siły roboczej) PKB na mieszkańca w latach (EU 25=100) 94,5 92,3 88,6 86,7 85,3 81,7 81,3 82,9 83,7 PKB na mieszkańca regionu na tle kraju (kraj=1) 0,62 0,64 0,65 0,65 0,65 0,65 0,66 0,69 0,69 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Analiza 40 strategii regionalnych wdroŝonych w UE, Analiza 10 regionalnych strategii innowacji (RIS) dla regionów: RAHM (Altmark Harz MAGDEBURG)), North West England, West Midlands, Yorkshire & The Humber, Northern Ireland, Sterea Hellada (Ellada), Epir, Lower Austria, Salzburg i Shannon, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2006. Maszynopis. 16 TamŜe, s. 18. 17 Por. Regional Innovation Strategy Region Altmark-Harz-MAGDEBURG), http://www.innovating-regions.org/ download/brochure%20ris-rham.pdf; Final Report of the Expert Group on Enterprise Clusters and Networks, European Commission Enterprise Directorate-General, http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/support_measures/cluster/final_report_clusters_en.pdf; Regional Innovation Strategies under the European Regional Development Fund Innovative Actions 2000-2002, European Commission DG Regional Policy 2002. 13
Charakterystyczną cechą RAHM jest struktura gospodarcza, zdominowana przez małe przedsiębiorstwa, z których 57% zatrudnia mniej niŝ 50 pracowników. DuŜych przedsiębiorstw właściwie nie ma. Obecnie 99% przedsiębiorstw zatrudnia mniej niŝ 500 pracowników. W 1998 r. stopa bezrobocia wynosiła 22,4%, a w 2000 r. zmniejszyła się do poziomu 20,6% (ale i tak była to najwyŝsza stopa bezrobocia w Niemczech). W 1997 r. PKB per capita w RAHM stanowiło 65% średniej unijnej, co oznacza, Ŝe obszar ten zaliczał się do regionów słabo rozwiniętych. Od 1997 r. zauwaŝyć moŝna powolny wzrost PKB per capita, który w 2003 r. wyniósł 69%. Dane statystyczne Eurostatu nie są dostępne dla obszaru, dla którego została opracowana strategia innowacji. Dlatego teŝ w tab. 5 przedstawiono podstawowe dane dotyczące sytuacji społeczno-ekonomicznej regionu Saksonia-Anhalt. JeŜeli przyjąć, Ŝe prowadzona polityka proinnowacyjna ma wpływ na PKB (a takie załoŝenie jest uzasadnione merytorycznie) to osiągnięte w badanym regionie wyniki skłaniają do formułowania umiarkowanie optymistycznych prognoz. W regionie Saksonia-Anhalt obserwujemy powolny, ale sukcesywny wzrost ich udziału w kreowaniu PKB per capita w kraju. Regionalna Strategia Innowacji dla regionu RAHM (Altmark-Harz-Magdeburg) została opracowana dla trzech sąsiadujących ze sobą obszarów niemieckich, które wraz z sąsiadującymi obszarami Anhalt Bitterfeld Wittenberg i Halle 18 tworzą kraj związkowy Niemiec o nazwie Saksonia-Anhalt, którego stolicą jest Magdeburg. Prace nad strategią RIS RAHM zostały rozpoczęte w 1998 r. W tym teŝ roku przeprowadzono fazę poprzedzającą projekt, a takŝe rozpoczęto fazę definiowania. Równocześnie w pierwszej połowie 1999 r. rozpoczęto fazę analizy, która miała się zakończyć w pierwszych miesiącach 2000 r. WdraŜanie strategii obywało się w latach 1999 2000, natomiast w 2001 r. projekt RIS RAHM został zinstytucjonalizowany. W prace nad przygotowaniem RIS RAHM zaangaŝowane były firmy, samorządy Altmark, Harzu, Magdeburga, uniwersytety i szkoły średnie, instytucje finansowe, instytucje badawczo-rozwojowe, izby oraz stowarzyszenia, a takŝe regionalni i międzynarodowi eksperci. Jak zauwaŝają autorzy strategii, określa ona kierunki rozwoju zgodne z międzynarodowymi trendami innowacyjnymi 19. Miało to pozwolić na wskazanie szans oraz stać się narzędziem wzmocnienia integracji regionu w Europie, poprzez włączenie 18 Dla tych regionów równieŝ została opracowana Regionalna Strategia Innowacji RIS Halle Leipzig Dessau. 19 Regional Innovation Strategy Region Altmark..., op. cit., s. 36. 14
w międzynarodowy podział pracy. Trendy te dotyczyły: inŝynierii mechanicznej, produkcji Ŝywności i surowców odnawialnych, technologii medycznych, technologii ochrony środowiska, informacji i mediów społecznych, usług oraz turystyki. W RIS RAHM uwzględniono zmiany związane z postępem technicznym i technologicznym, zmiany stylu Ŝycia oraz nowe trendy, będące pochodną integracji i liberalizacji gospodarek w ujęciu ponadregionalnym i ponadnarodowym. Analizę potencjału wewnętrznego (mocnych i słabych stron) systemu innowacyjnego regionu RAHM (Altmark-Harz-Magdeburg) zdekomponowano wyróŝniając siedem obszarów badawczych: 1. Projektowanie przemysłowe i mechaniczne. 2. Innowacyjne technologie ochrony środowiska. 3. Roślinność jako zasób naturalny. 4. Technologia medyczna i farmaceutyczna. 5. Społeczeństwo informacyjne. 6. Usługi innowacyjne. 7. Turystyka. Wyniki analizy SWOT w sposób syntetyczny prezentują tab. 6 i 7. Tabela 6. Mocne i słabe strony systemu innowacyjnego regionu RAHM (Altmark-Harz- Magdeburg) Mocne strony Potencjał regionu w zakresie: inŝynierii mechanicznej i przemysłowej, elektroniki, motoryzacji, farmaceutyki, biotechnologii. Doświadczenie i tradycje (m.in. w zakresie eksportu) w regionie w przemysłach: mechanicznym, elektronicznym, biotechnologii. Wzrost wydajności pracy w regionie w porównaniu z 1995 r. Potencjał badawczo-rozwojowy uniwersytetów i instytucji badawczych. Poparcie społeczne i stowarzyszeń dla rozwoju przemysłów innowacyjnych. Potencjał rozwojowy regionu w zakresie biotechnologii (głównie na potrzeby rolnictwa i hodowli oraz przemysłu spoŝywczego). Słabe strony Wysoki odsetek kadr o zdezaktualizowanych kwalifikacjach, bądź bez doświadczenia. Od 1991 r. malejące zatrudnienie w przemyśle; w 1999 r. liczba pracujących na 1 tys. mieszkańców o połowę niŝsza od średniej w Niemczech. Brak wykorzystania doświadczeń i wyników badań prowadzonych w regionie. Relatywnie słabe powiązania między przedsiębiorstwami i instytucjami badawczo-rozwojowymi, rynkowe nastawienie badań oraz szybkość wprowadzania rozwiązań innowacyjnych. Niska siła finansowa przedsiębiorstw wdraŝających innowacje w regionie. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Regional Innovation Strategy Region Altmark..., op. cit.; Analiza 40 strategii regionalnych wdroŝonych, op. cit., Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2006. Maszynopis. 15
Tabela 7. Szanse i zagroŝenia systemu innowacyjnego regionu RAHM (Altmark-Harz- Magdeburg) Szanse Rosnący światowy popyt na: produkty biotechnologii (w chemii, farmaceutyce i przemyśle spoŝywczym), odnawialne surowce oraz produkty przyjazne środowisku. Nacisk w koncepcjach zrównowaŝonego rozwoju na recycling i regenerację w procesach produkcji. Rosnące znaczenie krajowych i międzynarodowych regulacji prawnych dotyczących ochrony środowiska. Malejące znaczenie fizycznej lokalizacji podmiotów świadczących nowoczesne usługi dla przemysłów. Wzrost znaczenia informacji, mediów i technologii komunikacyjnych. Wykorzystanie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Podejmowane działania zmierzające do zwiększenia regionalnej kooperacji. Dotychczasowy rozwój inŝynierii mechanicznej. Istnienie instytucji zajmujących się finansowaniem przedsięwzięć typu venture capital. ZagroŜenia Relatywnie małe doświadczenie w zakresie innowacji (86% przedsiębiorstw uznawanych za innowacyjne powstało po 1990 r.). Brak wykorzystania rozwiązań dostarczanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Światowe tendencje do przenoszenia produkcji z zakresu inŝynierii mechanicznej do krajów o niŝszych kosztach produkcji. Rosnąca na świecie liczba centrów farmaceutycznych i biotechnologicznych. Nasilanie się globalnej konkurencji w usługach m.in. w turystyce. Wypełnianie luki po upadku duŝych przedsiębiorstw poprzez rozwój licznych małych firm oraz kilku średnich przedsiębiorstw. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Regional Innovation Strategy Region Altmark..., op. cit.; Analiza 40 strategii regionalnych wdroŝonych, op. cit., Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2006. Maszynopis. Wnioski Analiza części diagnostycznej DSI oraz RIS RAHM ustaliła aktualny stan rzeczy oraz wykryła przyczyny tego stanu. Ustalenie danego stanu funkcjonowania dowolnej struktury (zjawiska, procesu, organizacji społecznej) uzyskano za pomocą narzędzi badawczych oraz sondaŝu diagnostycznego posługując się kwestionariuszem ankiety, wywiadu oraz arkusza obserwacji. Po sporządzeniu analizy stanu wyjściowego przeprowadzono analizę strategiczną, w której wykorzystano metodę SWOT obejmującą analizę zewnętrzną, tj. oceną tych obszarów na zewnątrz systemu, które wpływają na jego funkcjonowanie, a nad którymi nie ma on kontroli (szanse i zagroŝenia) oraz analizę wewnętrzną, tj. obecnego potencjału danego systemu, realizowanych zadań i moŝliwości rozwojowych (mocne i słabe strony). Przedstawione wyŝej uwarunkowania rozwoju innowacji zarówno Dolnego Śląska, jak i regionu RAHM (Altmark-Harz-Magdeburg) pozwalają na sformułowanie następujących istotnych wniosków: 16
widoczne są wzajemne powiązania między częścią diagnostyczną Dolnego Śląska, jak i częścią diagnostyczną regionu RAHM (Altmark-Harz-Magdeburg) (np. dobrze rozwinięte branŝe przemysłu, silne ośrodki akademickie, zróŝnicowana struktura branŝowa), analizę potencjału wewnętrznego (mocnych i słabych stron) systemu innowacyjnego Dolnego Śląska dekomponowano dla trzech wierzchołków trójkąta: potencjału gospodarczego i przedsiębiorstw, sektora badawczo-rozwojowego (B+R) oraz instytucji wsparcia, analizę potencjału wewnętrznego (mocnych i słabych stron) oraz zewnętrznego (szans i zagroŝeń) systemu innowacyjnego regionu RAHM (Altmark-Harz-Magdeburg) dekomponowano dla siedmiu obszarów badawczych: projektowania przemysłowego i mechanicznego, innowacyjnych technologii ochrony środowiska, roślinności jako zasobu naturalnego, technologii medycznej i farmaceutycznej, społeczeństwa informacyjnego, usług innowacyjnych oraz turystyki, szanse i zagroŝenia DSI potraktowane zostały ogólnie, widać wyraźną dysproporcję pomiędzy ujęciem poszczególnych wierzchołków DSI, szczególnie instytucji wsparcia, zauwaŝyć moŝna wymieszanie słabych stron i zagroŝeń DSI (np. brak systemu wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności MSP występujący w słabych stronach i zagroŝeniach), niekonsekwencja w podziale na mocne/słabe strony, szanse/zagroŝenia DSI oraz RIS RAHM, Ŝyczeniowość w kategorii szanse DSI, czynniki w strukturze społecznej, które występują na Dolnym Śląsku sprawiają, Ŝe z jednej strony róŝne inicjatywy stosunkowo łatwo rodzą się, z drugiej zaś strony występują trudności w ich silnym zakorzenieniu, wymieniona specyfika kulturowa, w tym przede wszystkim potencjał kulturowej róŝnorodności, są wciąŝ bardzo waŝnym atutem, na który trzeba zwrócić uwagę przy budowie regionalnego systemu innowacyjnego, budowa na Dolnym Śląsku gospodarki opartej na wiedzy wymaga opracowania i wdroŝenia mechanizmów oraz działań prowadzących do przełamania istniejących ograniczeń i barier wykorzystania innowacji w gospodarce, a zwłaszcza 20 : wspierania 20 Dolnośląska Strategia, op. cit., s. 20-21. 17
rozwoju przemysłu nowych technologii przede wszystkim w sektorze MSP i zwiększenia zdolności przedsiębiorstw do wprowadzania innowacji; stworzenia mechanizmów pozwalających na wykorzystanie potencjału badawczego Dolnego Śląska na rzecz innowacji poprzez wzmacnianie potencjału naukowo-badawczego i rozwój nowych form organizacyjnych; zapewnienie moŝliwości interaktywnej współpracy firm, administracji i niekomercyjnych instytucji na rzecz innowacji; podjęcia wysiłków dla komercjalizacji badań naukowych i stworzenia płaszczyzn dialogu pomiędzy gospodarką a nauką; wsparcie rozwoju nowych wyspecjalizowanych form aktywizacji przedsiębiorczości technologicznej w rejonie; tworzenie programów wspierania przedsiębiorczości, innowacyjności oraz rozwoju małych i średnich firm na poziomie lokalnym. Analiza porównawcza części diagnostycznej DSI oraz RIS RAHM pozwala stwierdzić, iŝ struktura analizowanej części jest bardzo podobna. W obu strategiach podkreślona jest konieczność współpracy nauki z sektorem przemysłu. Literatura 1. Analiza 40 strategii regionalnych wdroŝonych w UE, Analiza 10 regionalnych strategii innowacji (RIS) dla regionów: RAHM (Altmark Harz MAGDEBURG)), North West England, West Midlands, Yorkshire & The Humber, Northern Ireland, Sterea Hellada (Ellada), Epir, Lower Austria, Salzburg i Shannon, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2006. Maszynopis. 2. Dolnośląska Strategia Innowacji, Wrocław, styczeń 2005. 3. Filipiak B., Kogut M., Szewczuk A., Zioło M., Rozwój lokalny i regionalny. Uwarunkowania, finanse, procedury, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005. 4. Final Report of the Expert Group on Enterprise Clusters and Networks, European Commission Enterprise Directorate-General, http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/support_measures/cluster/final_report_clusters_en. pdf. 5. Karpiński A., Jak tworzyć długookresową strategię dla kraju i regionu (Metodyka strategicznego myślenia o przyszłości), Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2002. 6. Korenik S., Zarządzanie rozwojem lokalnym (gminy), [w:] Funkcjonowanie samorządu terytorialnego doświadczenia i perspektywy, red. S. Dolata, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998. 7. Lubicka B., Ciurla M., Od Strategii Innowacyjności do Systemy Innowacji wybrane działania pomostowe na Dolnym Śląsku, [w:] Innowacyjność wyróŝnikiem Dolnego Śląska?, red. A. Kucharska, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Prace Naukowe Nr 2/2006, Wydawnictwo Oficyna Wydawniczo Reklamowa Hanna Wolska, Wrocław 2006. 8. Marak J., Kluszycki S., Analiza SWOT w formułowaniu strategii gminy, Samorząd Terytorialny 4/98. 9. Regional Innovation Strategies under the European Regional Development Fund Innovative Actions 2000-2002, European Commission DG Regional Policy 2002. 18
10. Regional Innovation Strategy Region Altmark-Harz-MAGDEBURG), http://www.innovatingregions.org/ download/brochure%20ris-rham.pdf. 11. Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 r. 12. Szołek K., Metodologia analizy wdroŝonych regionalnych strategii innowacji w Unii Europejskiej wybrane aspekty, [w:] Innowacyjność wyróŝnikiem Dolnego Śląska?, red. A. Kucharska, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Prace Naukowe Nr 2/2006, Wydawnictwo Oficyna Wydawniczo Reklamowa Hanna Wolska, Wrocław 2006. 19
Analiza porównawcza Dolnośląskiej Strategii Innowacji (DSI) ze Strategią Innowacji opracowaną dla regionu RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) ETAP IV: ANALIZA PORÓWNAWCZA MISJI, WIZJI I CELÓW DOLNOŚLĄSKIEJ STRATEGII INNOWACJI ZE STRATEGIĄ INNOWACJI REGIONU RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG)) DR KRZYSZTOF SZOŁEK 20
Wprowadzenie Podjęcie analizy porównawczej dotyczącej misji, wizji i celów strategii regionalnych (ogólnych czy branŝowych) wymaga uświadomienia sobie znaczenia tych pojęć i ich wagi w ocenie dokumentów strategicznych. Misja w RIS jest rozumiana jako generalny cel w długim okresie, cel ostateczny. Na jej sformułowanie pozwala ocena innowacyjnych atutów regionu i jego wewnętrznego potencjału, jest to w rzeczywistości odpowiedź na pytanie kim chcielibyśmy być?. Misja powinna zostać oparta na realnych moŝliwościach wynikających z opisu stanu aktualnego i analizy wyzwań jakie stawia bliŝsze i dalsze otoczenie. Jej istotność w dokumentach strategicznych wszelkiego rodzaju i typu jest bardzo znacząca bez uświadomienia sobie celu finalnego wszelkie działania strategiczne tracą znamiona racjonalności. Dotyczy to takŝe sytuacji, gdy misją jest zachowanie status quo, a nawet ograniczenie rozwoju w określonym stopniu. Wizja w RIS to najczęściej zarysowany stan docelowy, obraz innowacyjnego regionu w przyszłości objętej horyzontem czasowym strategii. Stanowić powinna odpowiedź na pytanie o to, gdzie region powinien się znaleźć w określonym momencie, wyznaczonym wspomnianym horyzontem (np. za 10 czy 20 lat)? Dysponowanie wizją pozwala na dokonanie ocen cech regionu i oddziaływania jego otoczenia na moŝliwości osiągnięcia stanu poŝądanego. Cele natomiast to w przypadku RIS stany (znacznie rzadziej obiekty), do których się dąŝy. Cele mogą mieć róŝny charakter, przede wszystkim pozytywny (określa efekt, który dany strateg chciałby uzyskać) lub negatywny (prezentuje efekt, którego strateg chciałby uniknąć). Zarówno misja, jak i pozostałe cele, są niejako wpisane w istotę strategii społecznogospodarczych, w tym strategii innowacji.. Pojęcie strategii w nauce ekonomii bywa bowiem rozumiane jako zespół skoordynowanych, dostosowanych do sytuacji firmy i jej otoczenia, sposobów osiągnięcia celów przedsiębiorstwa 21, a takŝe jako określona koncepcja systemowego działania (plan działań), polegająca na formułowaniu zbioru długookresowych celów przedsiębiorstwa i ich modyfikacji w zaleŝności od zmian zachodzących w jego otoczeniu, określaniu zasobów i środków niezbędnych do realizacji tych celów oraz 21 Por. Pierścionek Z., Strategie rozwoju firmy, PWN, Warszawa 1996, s. 18. 21
sposobów postępowania (reguł działania, dyrektyw, algorytmów) zapewniających optymalne ich rozmieszczenie i wykorzystanie w celu elastycznego reagowania na wyzwania rynku i zapewnienia przedsiębiorstwu korzystnych warunków egzystencji i rozwoju 22. Postrzegając strategię jako jeden z instrumentów zarządzania rozwojem społeczno-gospodarczym, stanowiącą w ogólnym rozumieniu określoną koncepcję systemowego działania, zaznacza się, Ŝe polega ona na: - po pierwsze - formułowaniu zbioru perspektywicznych celów rozwojowych i ich modyfikacji w zaleŝności od zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych, - po drugie - określaniu niezbędnych zasobów ludzkich, rzeczowych, finansowych i naturalnych, koniecznych do osiągnięcia przyjętych celów, - po trzecie - określaniu sposobów postępowania (reguł działania, dyrektyw) zapewniających osiągnięcie przyjętych perspektywicznych celów rozwojowych oraz optymalne wykorzystanie i rozmieszczenie przestrzenne zasobów dla zapewnienia danej społeczności terytorialnej optymalnych warunków egzystencji i rozwoju 23. Strategia, w tym RIS, to zatem długofalowa polityka działania wytyczająca zasadnicze cele, optymalizująca alokację zasobów potrzebnych do osiągnięcia tych celów, zachowując przy tym równowagę względem otoczenia, a cele formułowane są zgodnie z wymogami pokojowej koegzystencji. Strategia bez sformułowanych celów nie jest zatem strategią, a najkorzystniejsza z punktu widzenia podmiotów odpowiedzialnych za realizację strategii jest sytuacja, gdy cele te są uporządkowane wg kryterium waŝności, przejrzyste i niedwuznaczne, stopniowalne i, co oczywiste, gdy nie są sprzeczne. Nieco inaczej prezentuje się kwestia wizji strategicznej. Wizja jest w duŝym stopniu zbliŝona do celu nadrzędnego, do misji. Bezpośrednio z niego wynika, stanowi niejako statyczny obraz osiągniętych celów. Dla niektórych autorów stanowi zatem unaocznienie, ale takŝe swoiste powtórzenie innych elementów strategii. Z tego względu sugerują oni odstępowanie od formułowania wizji lub zamieszczanie jej w miejsce misji. Trudno jednoznacznie oceniać takie podejście, trudno jednak zarzucać w tym przypadku nieracjonalność rozumowania. Wynika to szczególnie z okoliczności, iŝ formułowane w dokumentach strategicznych podmiotów publicznych misje mają z natury stosunkowo ogólny charakter i stanowią zdanie złoŝone. Formułowanie dodatkowo wizji zmniejsza zatem czytelność intencji strategów, proponowane hasła stają się zawiłe i mało 22 Por. Penc J., Strategie zarządzania, AW Placet, Warszawa 1995, s. 15. 23 Por. A. Zalewski, M. Ziółkowski: Strategie rozwoju lokalnego i regionalnego w Polsce. Samorząd Terytorialny" 1997, nr 1-2, s. 45. 22
chwytliwe. Ich uproszczenie przez zrezygnowanie z jednego z nich zwiększa absorpcję społeczną promowanych idei. Tabela. Zestawienie misji, wizji i celów RIS RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) i DSI Strategia Innowacji Regionu RAHM Dolnośląska Strategia (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) MISJA RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) charakteryzuje się regionalnym aliansem dla innowacji poprzez wzmocnienie potencjału technologicznego i rozwinięcie nowych perspektyw rozwoju gospodarczego zdominowanego przez innowacje Innowacji Innowacyjność odpowiedzią na wyzwania przyszłości WIZJA BRAK BRAK CELE 1. Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw; 2. Integracja z celami generalnymi dotyczącymi RIS wyznaczonymi przez Komisję Europejską; 3. Rozwój obszarów działania regionalnie dostosowanych do promocji innowacji; 4. Rozwój regionalnej współpracy w celu wspierania innowacyjności; 5. Wzrost udziału R&D w ramach wykorzystania funduszy strukturalnych; 6. WielobranŜowy konsensus zbudowany w regionie i oparty na przestrzennych sieciach gospodarczych; 7. Wspieranie interregionalnej kooperacji i polepszenie integracji z gospodarką europejską. 1.Wzmacnianie regionalnych bloków kompetencji 2. Aktywizacja środowiska badawczego 3. Budowanie infrastruktury innowacyjnej 4. Finansowanie innowacji 5. ObniŜenie barier dla działań innowatorów 6. Edukacja dla innowacji 7. Krzewienie postaw proinnowacyjnych 8. Akumulacja kapitału społecznego Źródło: opracowanie własne na podstawie RIS RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) i Dolnośląskiej Strategii Innowacji Zaprezentowana tabela zawiera opis elementów charakterystycznych dla analizowanych strategii RIS w w/w przekrojach. Ocena rozwiązań stosowanych w 23
poszczególnych strategiach została dokonana w większej mierze w komentarzach w części dokumentu zawierającej rekomendacje dla Dolnego Śląska. W trakcie analizy porównawczej, zauwaŝalną w pierwszym rzędzie cechą charakterystyczną obydwu strategii, jest zaniechanie przez tworzących je strategów sformułowania wizji. MoŜe to wynikać z okoliczności wymienionych na stronie 21, ale takŝe z trudności w statycznym ujęciu spodziewanych efektów wdraŝania strategii innowacji. Sama innowacyjność jest nie tyle zjawiskiem, lecz ciągłym procesem, w którym trudno wyznaczyć granice nasycenia innowacjami. Wizja natomiast z załoŝenia jest statyczna. Z powyŝszego zestawienia wynika, Ŝe cele zawarte w analizowanych dokumentach regionalnych są mocno zindywidualizowane. Jednak posiadają wyraźną cechę wspólną, a mianowicie dynamiczny charakter. W dokumencie niemieckim misją jest stworzenie określonego typu aliansu regionalnego. Strategia ta nawiązuje do bogactwa regionu, rozumianego przez Niemców bardziej jako dobro wspólne, niŝ jako bogactwo obywateli. Chodzi zatem o ochronę i wzmocnienie potencjału środowiskowego poprzez wprowadzanie innowacji. Niejako między wierszami moŝna domyślić się, Ŝe intencją twórców tego dokumentu jest pełne wykorzystanie renty połoŝenia. Misja sprowadza się do utrzymywania stanu podtrzymywania poŝądanych procesów zainicjowanych w trakcie wdraŝania strategii. Ponadto strategię tą wyróŝnia podkreślanie roli przedsiębiorców jako beneficjentów pomocy, ale takŝe jako inicjatorów innowacyjnych idei i projektów. W przypadku DSI przyjęta misja moŝe przez swą lakoniczność sprawiać wraŝenie statycznej, jednak wyjaśnienia zawarte w tym dokumencie pozwalają zrozumieć intencje jego twórców. Piszą oni, iŝ kluczem do rozwoju regionalnego staje się innowacyjność, w jej duchu kształtowana ma być przyszłość Dolnego Śląska jako regionu twórczo zaangaŝowanego w rozwiązywanie problemów własnych i sensownie włączającego się w rozwiązywanie problemów: Polski, Europy i Świata. Dodatkowo stwierdzają, Ŝe zasadniczy przedmiot DSI stanowi innowacyjność technologiczna ukierunkowana rynkowo. Cechą charakterystyczną dokumentu niemieckiego jest precyzyjny charakter stawianych celów cząstkowych, niemal w formie zadań. W DSI cele cząstkowe mają bardzo syntetyczny charakter i w zasadzie charakteryzują pola strategiczne i priorytety. Niemniej w dokumencie właśnie te zapisy zostały nazwane celami. De facto cele szczegółowe znajdują się w rozwinięciu zaprezentowanych w tabeli haseł. Np. cel 4. (Finansowanie innowacji) w komentarzu zawiera stwierdzenie, Ŝe wadą główną dolnośląskiego systemu finansowania innowacji jest jego brak. Celem w ten sposób zasugerowanym jest zatem stworzenie 24
zwartego i transparentnego systemu finansowania innowacji (innowacyjności) na Dolnym Śląsku 24. W przypadku celów dodatkowych moŝna ponadto w omawianych RIS-ach zidentyfikować dwie kolejne grupy wyróŝnione wg kryterium roli władz publicznych w kreowaniu innowacyjności regionu. RIS RAHM (ALTMARK, HARZ, MAGDEBURG) zaliczyć naleŝy do grupy strategii, w których rola ta jest bardzo wyraźnie zaznaczona: pojawiają się wrecz propozycje tworzenia politycznej formuły, która zaspokajałaby rzeczywiste potrzeby innowacyjne przedsiębiorstw i gwarantowała trwałość wdraŝania strategii nawet po radykalnej zmianie układu politycznego we władzach regionu. MoŜna to odczytywać jako sugestię instytucjonalizacji zarządzania innowacyjnością regionu. W drugiej grupie dokumentów strategicznych nie znajdujemy takich sformułowań, a jedynie sugestie współpracy i bezpośredni lub pośredni nacisk na partnerstwo publiczno-prywatne. Dolnośląska Strategia Innowacji naleŝy do tej grupy. Potwierdza się zatem odmienność postrzegania zjawisk i procesów o charakterze społeczno-ekonomicznym w Niemczech i w Polsce. MoŜna by rzec, Ŝe w róŝnicy podejść stosunkowo dokładne i nieco zbyt szczegółowe planowanie (jak na dokument strategiczny, a więc raczej ramowy) przeciwstawia się i ład funkcjonalny przeciwstawia się działaniom bardziej spontanicznym i Ŝywiołowym, stosunkowo swobodnie powiązanym z zakładaną misją i celami, a jednocześnie pragmatycznym. Dalsze spostrzeŝenia, a takŝe wnioski z przeprowadzonej analizy porównawczej czytelnicy znajdą ujęte syntetycznie w ostatniej części niniejszego opracowania. 24 Decyzje są podejmowane na róŝnych szczeblach i przez róŝne podmioty. JeŜeli zatem nie ma rozwiązania systemowego to w okolicznościach tych musi funkcjonować jakiś układ. JakŜe negatywne skojarzenia wywołuje to pojęcie, postrzegane w polskim społeczeństwie przewaŝnie jako stabilny (niestety) element współczesnej kultury relacji między sektorem publicznym i prywatnym. 25