SYLWIA WALERYCH ADHD ADHD PROFESJONALNE PUBLIKACJE DLA SZKÓŁ I PLACÓWEK OŚWIATOWYCH
Praca z dzieckiem z ADHD
Autor: Sylwia Walerych psycholog, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny, pracuje z dziećmi i młodzieżą oraz osobami dorosłymi, prowadzi szkolenia i warsztaty, współprowadzi Fundację Centrum Wspierania Rozwoju Semafor. Redaktor: Marta Jaszczuk Menedżer produktu: Paulina Krzyżanowska Kierownik marketingu i sprzedaży: Julita Lewandowska-Tomasiuk Projekt graficzny okładki: Piotr Fedorczyk Korekta: Zespół Koordynator produkcji: Magdalena Huta Druk: Miller Skład i łamanie: Raster studio ISBN: 978-83-269-6033-8 Copyright by Wydawnictwo Wiedza i Praktyka sp. z o.o. Warszawa 2017 Wydawnictwo Wiedza i Praktyka sp. z o.o. ul. Łotewska 9a, 03-918 Warszawa, tel. 22 518 29 29, faks 22 617 60 10, e-mail: cok@wip.pl NIP: 526-19-92-256, KRS: 0000098264 Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie, XIII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego. Wysokość kapitału zakładowego 200.000 zł. Publikacja Praca z dzieckiem z ADHD została przygotowana z zachowaniem najwyższej staranności i wykorzystaniem wysokich kwalifikacji, wiedzy oraz doświadczenia jej twórców. Zaproponowane w niej wskazówki, porady i interpretacje dotyczą sytuacji typowych. Ich zastosowanie w konkretnym przypadku może wymagać dodatkowych, pogłębionych konsultacji. Opublikowane rozwiązania nie mogą być traktowane jako oficjalne stanowisko organów i urzędów państwowych. W związku z powyższym autorzy, konsultanci oraz redakcja nie mogą ponosić odpowiedzialności prawnej za zastosowanie zawartych w publikacji Praca z dzieckiem z ADHD wskazówek, przykładów, informacji itp. do konkretnych przypadków.
Spis treści Spis treści Wstęp... 5 Rozdział 1. Co to jest ADHD podstawowe informacje... 7 1.1. ADHD/zespół nadpobudliwości psychoruchowej terminologia... 7 1.2. Typowe objawy ADHD... 12 1.3. Przyczyny i rozpowszechnienie ADHD... 17 1.4. Diagnoza ADHD... 19 1.5. Zaburzenia współwystępujące z ADHD... 21 1.5.1. Tiki... 21 1.5.2. Problemy z zachowaniem... 22 1.5.3. Specyficzne trudności szkolne... 24 1.5.4. Zaburzenia procesów uwagi i pamięci... 24 1.5.5. Specyficzne trudności szkolne dys... 25 1.5.6. Zaburzenia językowe... 25 1.5.7. Powikłania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej... 26 1.6. Leczenie ADHD... 27 Rozdział 2. Jak radzić sobie z objawami ADHD praktyczne wskazówki... 29 2.1. Strategie ukierunkowane na radzenie sobie z objawami ADHD... 29 2.2. Skuteczne wydawanie poleceń... 32 2.3. Praca na pozytywach... 33 2.3.1. Pochwały... 33 2.3.2. Systemy żetonowe... 34 2.3.3. Nagrody... 34 2.3.4. Zauważanie sukcesów... 35 2.4. Normy, zasady i konsekwencje... 35 2.5. Wybuchy złości radzenie sobie z agresją impulsywną... 37 3
Praca z dzieckiem z ADHD Rozdział 3. Dziecko z ADHD w szkole... 39 3.1. Trudności w funkcjonowaniu dziecka z ADHD w szkole... 39 3.2. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna... 41 3.3. Porady dla nauczycieli... 43 3.3.1. Zasady pracy z dzieckiem z ADHD... 44 Rozdział 4. Bibliografia... 50 4
WSTĘP Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) rozpoznawany jest pomiędzy 6. a 9. rokiem życia, jednak jedynie 20% dzieci dotkniętych tym zaburzeniem trafia pod opiekę specjalistów. ADHD jest jednym z najczęstszych zaburzeń u dzieci w wieku szkolnym. Jego rozpowszechnienie oceniane jest na 5 7% populacji. W praktyce oznacza to, że ucznia bądź uczennicę z taką diagnozą można spotkać w każdej klasie. W publikacji zamieszczono listę objawów, których występowanie może wskazywać na ADHD. Omówiono także przyczyny problemów wychowawczych i skuteczne modele leczenia. Warto pamiętać, że rozpoznanie u dziecka ADHD nie powinno stać się dla niego wymówką usprawiedliwiającą jego każde trudne zachowanie. Dzięki wskazówką zawartym w publikacji możliwe będzie odróżnienie celowych, niepożądanych zachowań dziecka od objawów zaburzenia, na które nie ma ono wpływu. W książce omówiono także typowe problemy szkolne spowodowane objawami ADHD. Zaprezentowano wskazówki, w jaki sposób zorganizować pomoc psychologiczno-pedagogiczną oraz jakich zasad przestrzegać, by pomóc takiemu dziecku. Życzymy pożytecznej lektury. 5
ROZDZIAŁ 1. CO TO JEST ADHD PODSTAWOWE INFORMACJE 1.1. ADHD/zespół nadpobudliwości psychoruchowej terminologia W obliczu swoistej mody na ADHD, która wiąże się z tendencją do opisywania każdego niespokojnego czy sprawiającego trudności wychowawcze dziecka jako nadpobudliwego, warto zastanowić się, kiedy tak naprawdę mamy do czynienia z rozpoznaniem ADHD. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest polską historyczną nazwą tego zaburzenia. Powszechnie używany skrót ADHD pochodzi od nazwy zawartej w klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego Attention Deficit Hyperactivity Disorder, której polskim odpowiednikiem jest określenie zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. W Polsce aktualnie obowiązuje Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, w której używa się określenia Hyperkinetic Disorder, czyli zespół hiperkinetyczny. ADHD zostało po raz pierwszy opisane w 1902 roku przez Georga Stilla, jednak opisy dzieci nadpobudliwych można znaleźć już w Talmudzie. Pomimo że jest ono jednym z najbardziej rozpowszechnionych zaburzeń behawioralnych okresu dzieciństwa, stosunkowo niedawno zainteresowano się utrzymywaniem objawów ADHD u osób dorosłych. Dalej przedstawiono listę objawów, których występowanie konieczne jest do postawienia diagnozy zaburzeń hiperkinetycznych. 7
Praca z dzieckiem z ADHD Kryteria ADHD wg ICD-10 Badawcze Kryteria Diagnostyczne Rozpoznanie zaburzeń hiperkinetycznych wymaga wyraźnego stwierdzenia ewidentnie nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które występują w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie, a które nie są spowodowane przez inne zaburzenia, takie jak autyzm lub zaburzenia afektywne. G1. BRAK UWAGI Co najmniej sześć z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej sześć miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka: 1) częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy szkolnej, pracy lub w innych okolicznościach, 2) częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą, 3) często wydaje się nie słyszeć, co zostało do niego (do niej) powiedziane, 4) częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu lub obowiązków w miejscu pracy (ale nie z powodu zachowania opozycyjnego ani niezrozumienia poleceń), 5) często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności, 6) częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa wymagająca wytrwałego wysiłku umysłowego, 7) częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenie szkolne, ołówki, książki, zabawki lub narzędzia, 8) często łatwa odwracalność uwagi przez bodźce zewnętrzne, 9) częste zapominanie w toku codziennej aktywności. G2. NADMIERNA AKTYWNOŚĆ Co najmniej trzy z następujących objawów nadmiernej aktywności utrzymywały się przez co najmniej sześć miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka: 1) często niespokojnie porusza rękoma lub stopami albo wierci się na krześle, 2) opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej, 3) często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest to niewłaściwe (w wieku młodzieńczym lub u dorosłych może występować jedynie poczucie niepokoju), 4) często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie wypoczynku, 5) przejawia utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, praktycznie niemodyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania. 8