FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 333 340 Stanisław URBAN ZUŻYCIE NAWOZÓW MINERALNYCH I ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN W ASPEKCIE WYMAGAŃ ROLNICTWA ZRÓWNOWAŻONEGO MINERAL FERTILIZERS AND AGROCHEMICALS USAGE FROM THE ASPECT OF SUSTAINABLE AGRICULTURE STANDARDS Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki Żywnościowej Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego ul.komandorska 118/120, 53-345 Wrocław Abstract. In Poland the usage of mineral fertilizers and agrochemicals has gone down for the last 25 years, and now is several times lesser than in the Western countries of the EU, which consists the strong feature of the Polish agriculture. Furthermore, it is the vital reason for regarding our agriculture as the one that fulfils the sustainable agriculture standards. It is well known fact that, many farmers in Poland run their farms in agreement with these standards. However, some part of the farm owners are not aware of the benefits and, what is more, are not capable of taking advantage from that possibility. Hence, there is a need for disseminating the knowledge of the sustainable agriculture principles.. Słowa kluczowe: nawozy mineralne, rolnictwo zrównoważone, środki ochrony roślin. Key words: agrochemicals, mineral fertilizers, sustainable agriculture. WSTĘP Pojęcie rozwoju zrównoważonego w teorii ekonomii jest utożsamiane z harmonijnym rozwojem w układach sektorowych i regionalnych, a także ze zrównoważonym wzrostem gospodarczym (Siekierski 2003). Na konferencji na temat Środowisko i rozwój w Rio de Janeiro w 1992 r. stwierdzono, że [...] środowisko naturalne służyć ma zaspokojeniu potrzeb współczesnych społeczeństw przez rozwój społeczny i ekonomiczny, ale bez naruszania takich możliwości dla przyszłych pokoleń. (Siekierski 2003, s. 5) Ustalono wtedy zasady i cele stabilnego rozwoju, zaspokającego potrzeby współczesnego społeczeństwa i uwzględniającego interes następnych pokoleń przez stosowanie rozwiązań, które co najmniej przyczyniają się do jego samoodnowienia. Celem pracy jest dokonanie analizy poziomu nawożenia mineralnego i zużycia środków chemicznych ochrony roślin w Polsce, w ujęciu dynamicznym, w konfrontacji z wymaganiami rolnictwa zrównoważonego. MATERIAŁY I METODY Praca jest poświęcona ocenie zużycia nawozów mineralnych i środków chemicznych ochrony roślin w Polsce, w latach 1989 2005, tj. po przejściu do ustroju kapitalistycznego i gospodarki rynkowej. Analizy dokonano na podstawie danych statystycznych GUS opublikowanych w Analizach Rynkowych Rynek środków produkcji i usług dla rolnictwa
334 S. Urban (1996 2000). W pracy wykorzystano metody: statystyki powszechnej, opisowej, analizy porównawczej. Poddawane analizie dane statystyczne przedstawiono w układzie tabelarycznym. WYNIKI I DYSKUSJA Cechy rolnictwa zrównoważonego Głównymi cechami rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju są: racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb, zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju (netto), produkcja bezpiecznej żywności, produkcja surowców o parametrach jakościowych pożądanych i oczekiwanych przez konsumentów i przemysł, ograniczenie lub eliminacja zagrożeń dla środowiska przyrodniczego oraz troska o zachowanie bioróżnorodności, uzyskanie w rolnictwie dochodów pozwalających na porównywalną z innymi działami gospodarki zapłatę za pracę i zapewnienie środków finansowych na modernizację i rozwój (Krasowicz 2005). Utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb Polski wymaga między innymi utrzymania optymalnego odczynu gleb i ich zasobności w składniki pokarmowe, co jest ważną cechą równowagi w makroskali. Główne cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie gospodarstwa rolniczego to: zapewnienie trwałej żyzności gleby, dostosowanie gałęzi i kierunków produkcji oraz odmian roślin i ras zwierząt do warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych, zrównoważony bilans substancji organicznej, zrównoważony bilans składników pokarmowych (nawozowych), wysoki indeks pokrycia gleby roślinnością, zintegrowana ochrona roślin, przestrzeganie zasad prawidłowej agrotechniki i zootechniki, troska o zachowanie bioróżnorodności, dostosowana do potencjału absorpcyjnego ekosystemu obsada zwierząt, racjonalne wyposażenie gospodarstw w infrastrukturę techniczną, przestrzeganie zasad Kodeksu dobrej praktyki rolniczej, racjonalna organizacja pracy i umiejętne zarządzanie gospodarstwem, postrzeganie gospodarstwa w jego związkach z otoczeniem, uzyskiwanie dochodów zapewniających porównywalne z pracą poza rolnictwem wynagrodzenie za pracę i środki na rozwój (inwestycje) Krasowicz (2005). Ponadto Gradziuk (2000) wskazuje, że wyznacznikiem zrównoważonego rozwoju jest, między innymi, stopniowe eliminowanie substancji niebezpiecznych i toksycznych z procesów gospodarczych oraz ograniczanie uciążliwości dla środowiska i nieprzekraczanie granic wyznaczanych jego odpornością na te uciążliwości.
Zużycie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin... 335 Rolnictwo zrównoważone realizuje równocześnie i harmonijnie 4 główne cele: produkcyjny, ekonomiczny, środowiskowy i społeczny. Cel produkcyjny polega na dostarczaniu odpowiedniej ilości produktów rolnych o wymaganej przez odbiorców jakości. Cel ekonomiczny polega na zapewnieniu właściwego dochodu rolnikowi i jego rodzinie, przy jednoczesnym utrzymaniu cen produktów rolnych na akceptowanym przez odbiorców poziomie. Cel środowiskowy to gospodarowanie w sposób nienaruszający równowagi ekosystemów. Cel społeczny to uzyskanie akceptacji nierolniczej części społeczeństwa dla poczynań producentów rolnych (Fotyma 2000). Nawożenie mineralne w Polsce a rolnictwo zrównoważone Rolnictwo polskie charakteryzuje się stosunkowo niskim nawożeniem mineralnym (tab. 1). W latach 1989 2005 poziom tego nawożenia się zmienił. W roku 1988/1989 zużycie nawozów mineralnych, w NPK na 1ha użytków rolnych, wynosiło 195,5 kg i stopniowo malało, by osiągnąć najniższy poziom w roku 1991/1992 wynoszący 62,1 kg ha 1. W kolejnych latach następował stopniowy wzrost poziomu nawożenia (z niewielkimi wahaniami), by w roku 2004/2005 osiągnąć 102,4 kg ha 1. Na wielkość nawożenia jednostkowego wpływa własność ziemi. Przy czym na początku analizowanego okresu, tj. w roku 1988/1989 wyższe nawożenie mineralne stosowano w rolnictwie sektora publicznego (290,8 kg ha 1 ), a znacznie niższe w gospodarstwach prywatnych (173,3 kg ha 1 ). W następnych latach następował szybki spadek poziomu nawożenia w obydwu sektorach, przy czym najmniejszą wartość w sektorze prywatnym osiągnął w roku 1991/1992 (56,6 kg ha 1 ), a w sektorze publicznym w roku 2001/2002 (56,4 kg ha 1 ). Później pomimo nawożenia mineralnego stopniowo wzrastał, by w roku 2004/2005 osiągnąć w sektorze prywatnym 103,6 kg ha 1, a w sektorze publicznym 72,9 kg ha 1. Obecnie większe dawki nawozów mineralnych stosują rolnicy indywidualni aniżeli gospodarstwa rolne sektora publicznego. Rolnictwo zrównoważone polega na ograniczeniu nawozów, zbilansowaniu gospodarki nawozami i przestrzeganiu odpowiedniego następstwa roślin. Dla zapewnienia żyzności ziemi zaleca się: stosowanie płodozmianów z udziałem roślin motylkowych oraz poplonów na zielony nawóz, stosowanie nawożenia organicznego, wykorzystywanie resztek pożniwnych, przyorywanie słomy, zwiększenie aktywności biologicznej gleby, ograniczenie liczby mechanicznych zabiegów uprawowych w celu zmniejszenia ugniatania gleby (Krasowicz 2005). Wymienione wyżej wymagania, dotyczące rolnictwa zrównoważonego, oczywiście nie dotyczą całego kraju. Ale znaczne zmniejszenie dawek nawozów (tab.1) oznacza zbliżenie się do wymagań stawianych rolnictwu zrównoważonemu. Dla rolnictwa zrównoważonego istotny jest zrównoważony bilans składników pokarmowych (nawozowych). W celu osiągnięcia zrównoważonego bilansu tych składników, należy: uwzględnić wszystkie stosowane formy nawożenia organicznego i mineralnego,
336 S. Urban bilansować dawki NPK wnoszone w nawozach mineralnych i organicznych z pobraniem składników z plonami roślin uprawnych, uwzględniać wymogi siedliska i zasobność gleb (Krasowicz 2005). Tabela 1. Zużycie nawozów mineralnych w kg NPK na 1 ha użytków rolnych Lata Ogółem Sektor prywatny Sektor publiczny 1988/1989 195,5 173,3 290,8 1989/1990 163,9 141,9 258,3 1990/1991 95,1 75,6 179,2 1991/1992 62,1 56,6 87,1 1992/1993 65,8 63,0 83,0 1993/1994 71,1 70,0 80,5 1994/1995 79,7 79,1 86,5 1995/1996 84,5 84,5 85,0 1996/1997 88,3 88,0 95,1 1997/1998 89,6 89,8 86,8 1998/1999 87,4 88,0 77,6 1999/2000 85,8 87,3 58,6 2000/2001 90,8 92,6 58,6 2001/2002 93,2 95,3 56,4 2002/2003 93,6 95,5 57,4 2003/2004 99,3 101,1 63,2 2004/2005 102,4 103,6 72,9 W tabeli 2 podano zużycie nawozów azotowych, fosforowych i potasowych na 1 ha użytków rolnych. Ogólnie można stwierdzić, że polscy rolnicy preferują nawożenie azotowe. W przypadku sektora publicznego niewystarczający był poziom nawożenia fosforowego w roku 1995/1996 i w latach następnych, a także poziom nawożenia potasowego w roku 2000/2001. W sektorze prywatnym niewystarczające nawożenie można stwierdzić w przypadku nawozów fosforowych w latach 1990/1991 2000/2001, ale jest to niedobór niezbyt duży. Ponadto w roku 1988/1989 w sektorze publicznym wystąpiło nadmierne nawożenie potasowe. Przy tym trzeba zauważyć, że w Polsce zużywa się zbyt dużo nawozów azotowych, co jest sprzeczne z zaleceniami Unii Europejskiej. Należy podkreślić, że szczegółową i w pełni obiektywną ocenę poziomu nawożenia mineralnego można przeprowadzić, znając zasobność i gleb opracowując bilans składników pokarmowych w zbieranych plonach i zbiorach oraz wszystkich składników nawożenia organicznego i mineralnego. Ocenę taką można przeprowadzić na mniejszych obszarach, np. na gruntach pojedynczego gospodarstwa. Bilans składników pokarmowych (N, P i K) stanowi podstawę oceny oddziaływania rolnictwa na stan środowiska naturalnego.
Zużycie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin... 337 Tabela 2. Zużycie nawozów mineralnych w kg na 1 ha użytków rolnych Lata Ogółem Sektor prywatny Sektor publiczny Nawozy azotowe 1988/1989 82,0 75,0 112,1 1990/1991 39,9 33,7 66,5 1995/1996 47,6 48,0 42,4 2000/2001 50,3 51,4 32,0 2004/2005 56,3 57,1 38,4 Nawozy fosforowe 1988/1989 50,9 46,0 72,0 1990/1991 22,3 17,3 43,8 1995/1996 16,9 16,9 16,5 2000/2001 17,9 18,3 9,7 2004/2005 20,4 20,7 12,1 Nawozy potasowe 1988/1989 62,6 52,3 106,7 1990/1991 32,9 24,6 68,9 1995/1996 20,0 19,5 26,1 2000/2001 22,6 22,9 16,9 2004/2005 25,7 25,8 22,4 Tabela 3. Zużycie nawozów mineralnych wapniowych w kg na 1 ha użytków rolnych Lata Ogółem Sektor prywatny Sektor publiczny 1988/1989 202,2 171,2 335,2 1989/1990 182,4 151,7 314,0 1990/1991 139,0 115,5 239,7 1991/1992 117,2 115,2 126,1 1992/1993 115,2 113,6 125,2 1993/1994 104,7 103,0 119,4 1994/1995 131,9 132,5 125,1 1995/1996 124,4 126,4 97,7 1996/1997 139,0 140,9 109,6 1997/1998 130,6 132,7 98,4 1998/1999 104,2 105,9 76,2 1999/2000 95,1 97,5 57,0 2000/2001 94,2 96,5 54,0 2001/2002 94,1 96,9 46,3 2002/2003 94,6 97,2 47,2 2003/2004 93,5 94,4 72,5 2004/2005 91,5 93,0 58,0
338 S. Urban Do najważniejszych składników nawożenia mineralnego gleb należy też nawożenie wapniowe (tab. 3). Jest ono szczególnie ważne, gdyż obecnie w Polsce występuje nadmierne zakwaszenie gleb i większość gleb rolniczych wykazuje odczyn kwaśny lub bardzo kwaśny. W tabeli 3 podano poziom nawożenia wapniowego w latach 1988 2005. Nawożenie to nigdy nie osiągnęło wysokiego poziomu, ale w analizowanym okresie nastąpił duży spadek poziomu tego nawożenia, zwłaszcza w rolnictwie publicznym. By zahamować proces zakwaszania gleb, należałoby ponadtrzykrotnie podnieść poziom nawożenia wapniowego, natomiast aby w czasie najbliższym osiągnąć poprawę odczynu gleb w Polsce, należałoby pięciokrotnie zwiększyć zużycie nawozów wapniowych. Zużycie nawozów mineralnych znacznie przewyższa zużycie nawozów wapniowych. Spadek nawożenia wapniowego wpływa niekorzystnie na strukturę gleb. W związku ze spadkiem zużycia nawozów wapniowych może następować spadek plonów roślin uprawnych i pogorszenie składu chemicznego roślin uprawnych (Analizy Rynkowe. Rynek środków produkcji 2006). Zużycie środków chemicznych ochrony roślin Krasowicz (2005), podając wybrane parametry potrzebne do określenia stopnia realizacji celów zrównoważonego gospodarowania, stwierdza, że łączny indeks liczby zabiegów w zmianowaniu i dawek pestycydów, w stosunku do zaleceń w rolnictwie konwencjonalnym, nie powinien przekraczać 50%. Tabela 4. Zużycie środków ochrony roślin w Polsce w kg substancji aktywnej na 1 ha gruntów ornych i sadów Lata kg ha 1 1989 1,40 1990 0,52 1991 0,36 1992 0,46 1993 0,47 1994 0,50 1995 0,48 1996 0,66 1997 0,66 1998 0,61 1999 0,59 2000 0,62 2001 0,62 2002 0,78 2003 0,53 2004 0,68 2005 0,70
Zużycie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin... 339 Statystyka, niestety, nie podaje liczby wykonanych zabiegów ochrony roślin. Jest natomiast podawane zużycie środków ochrony roślin, w kg substancji aktywnej na 1 ha gruntów ornych i sadów. Wartość tego zużycia przed 1989 r. wynosiła w Polsce około 1,5 kg. W 1989 r. zmniejszyła się do 1,4 kg, by w następnych latach dalej zmniejszać się i w roku 1991 osiągnąć 0,36 kg ha 1. W późniejszym okresie wystąpiły liczne wahania w zużyciu środków chemicznych ochrony roślin, przy czym przeważała tendencja do umiarkowanego wzrostu zużycia. W 2005 roku poziom zużycia środków ochrony roślin w Polsce wyniósł 0,70 kg substancji aktywnej na 1 ha gruntów ornych i sadów (tab. 4). W Polsce zużycie chemicznych środków ochrony roślin nigdy nie było duże, zwłaszcza w porównaniu z państwami Europy Zachodniej, w której rolnictwo jest intensywne i zużywa kilkakrotnie więcej tych środków. Obecnie jednak zużycie to jest szczególnie małe, co odróżnia nasze rolnictwo od rolnictwa innych państw Unii Europejskiej. Zauważyć przy tym należy, że obecnie użytkowane środki ochrony roślin zawierają znacznie silniejsze substancje biologicznie aktywne, aniżeli używane wcześniej, np. 20 lat temu. PODSUMOWANIE Polskie rolnictwo wyróżnia się niskim poziomem nawożenia mineralnego i małym zużyciem środków chemicznych ochrony roślin. Sektor rolnictwa prywatnego obecnie charakteryzuje się większym zużyciem jednostkowym nawozów i środków ochrony roślin aniżeli sektor publiczny. Jest to sytuacja odwrotna aniżeli przed 1990 rokiem. Mimo niskiego nawożenia mineralnego w Polsce stosuje się zbyt wysokie, czyli niezrównoważone nawożenie azotowe, co powoduje zanieczyszczenie wód azotynami. Niepokojąco niskie jest też nawożenie nawozami wapniowymi. Ogólnie można stwierdzić, że polskie rolnictwo, dzięki niskiemu nawożeniu mineralnemu i małemu zużyciu środków ochrony roślin, jest szczególnie bliskie wymaganiom stawianym rolnictwu zrównoważonemu. Ponieważ poziom zużycia nawozów i środków ochrony roślin jest zróżnicowany w poszczególnych gospodarstwach, można przyjąć, że w wielu polskich gospodarstwach rolnych stosuje się zasady rolnictwa zrównoważonego. W niektórych czyni się to nieświadomie i nie czerpie korzyści z tego tytułu. Dlatego należy upowszechniać wiedzę na temat rolnictwa zrównoważonego wśród producentów rolnych. PIŚMIENNICTWO Analizy Rynkowe. Rynek środków produkcji i usług dla rolnictwa. 1996 2006. Fotyma M. 2000. Problematyka rolnictwa zrównoważonego w świetle konferencji. Biul. Infor. JUNG 14, 3 8. Gradziuk P. 2000. Rola rolnictwa i leśnictwa w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich. Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. 2, (1), 86 93. Krasowicz S. 2005. Cechy rolnictwa zrównoważonego [w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym]. IERiGŻ, Warszawa. Siekierski J. 2003. Zrównoważony rozwój rolnictwa i wsi w świetle narodowego planu rozwoju i traktatu akcesyjnego do Unii Europejskiej. Acta Agr. Silv., Ser. Agraria 40, 5 24.