Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach wspiera realizację koncepcji rozwoju zrównoważonego

Transkrypt

1 Prof. dr hab. Seweryn Kukuła IUNG-PIB Puławy Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach wspiera realizację koncepcji rozwoju zrównoważonego Ogólne pojęcie rozwoju zrównoważonego odnosi się do różnych obszarów działalności człowieka, w tym do bardzo wrażliwego pod względem powiązań ze środowiskiem naturalnym, rolnictwa. Według Fotymy (2000) zrównoważony rozwój rolnictwa zajmuje szczególne miejsce w ogólnej koncepcji zrównoważonego rozwoju społeczeństwa. Rolnictwo jest bowiem powszechnie uważane za jednego z głównych dysponentów środowiska naturalnego. Pojęcie rolnictwo zrównoważone jest obecnie powszechnie używane, ale jednocześnie różnie rozumiane. Runowski (2000) twierdzi, że pojęcie to może zawierać różne treści zależnie od obszaru zainteresowań definiującego. Zdaniem ekonomistów (Woś, Zegar 2002) istotą rolnictwa społecznie zrównoważonego jest takie działanie jednostek, które nie zagraża długookresowym interesom społeczeństwa. W ujęciu praktycznym rolnictwo zrównoważone realizuje równocześnie i harmonijnie cele produkcyjne, ekonomiczne, ekologiczne i społeczne (Faber 2001). W różnych definicjach akcentuje się czasem silniej znaczenie jednej z grup celów. Przykładem może być definicja o charakterze przyrodniczym, według której rolnictwo zrównoważone to taka organizacja produkcji, która nie powoduje zmian naturalnego środowiska lub wywołuje zmiany niewielkie i ukierunkowane na eliminację degradacji środowiska (np. erozja). Wśród rolników panuje przekonanie, że ogólne pojęcie rolnictwa zrównoważonego musi znaleźć odniesienie do podstawowej jednostki w rolnictwie jaką jest gospodarstwo rolne (Fotyma 2000). Zgodnie z tym założeniem rolnictwo zrównoważone to systematyczny rozwój gospodarstwa i zwiększanie poziomu produkcji, umożliwiające wzrost dobrobytu, unowocześnienie wyposażenia technicznego, zwiększanie wydajności i bezpieczeństwa pracy, bezpieczeństwa socjalnego (Grabiński, Mazurek 2000). W definicjach rolnictwa zrównoważonego często podnosi się problem wykorzystania zasobów ziemi. Według Smagacza (2000) rolnictwo określane mianem zrównoważonego czy trwałego, ukierunkowane jest na takie wykorzystanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych źródeł, lecz pozwala na zaspakajanie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i konsumentów.

2 2 We współczesnych poglądach wskazuje się na konieczność podejścia systemowego do organizacji gospodarstwa rolniczego. Według tego podejścia gospodarstwo rolnicze stanowi element (podsystem) systemu jakim jest otoczenie przyrodnicze i ekonomiczne. Runowski (2000) twierdzi, że otoczenie gospodarstwa rolniczego stanowią obszary wiejskie. O możliwościach zrównoważonego rozwoju gospodarstw rolniczych decydują uwarunkowania przyrodnicze, ekonomiczne i organizacyjne (Kuś, Krasowicz 2001). Warunki przyrodnicze i organizacyjne decydują przede wszystkim o intensywności organizacji produkcji roślinnej i zwierzęcej, stanowiącej pochodną zróżnicowania struktury zasiewów i obsady zwierząt. Ekonomiczne uwarunkowania produkcji rolniczej, wynikające z istniejących relacji cenowych, decydują natomiast o intensywności gospodarowania, mierzonej poziomem nakładów materiałowych i kosztów na 1 ha użytków rolnych. Ogólnie stwierdzono, że gospodarstwa specjalizujące się w towarowej produkcji mleka oraz wielokierunkowe (mieszane) realizowały cele rolnictwa zrównoważonego. Relatywnie najłatwiej zrealizować można koncepcję rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach specjalizujących się w chowie bydła mlecznego. Gospodarstwa prowadzące tucz trzody chlewnej nie realizowały koncepcji rolnictwa zrównoważonego z uwagi na kryteria ekologiczne, a specjalizujące się w produkcji roślinnej z powodu niekorzystnych wyników ekonomicznych (Krasowicz 2005). Stwierdzenia te odnoszą się do jednak do określonych warunków ekonomicznych, które stale zmieniają się. Z przedstawionych rozważań wynika, że rolnictwo zrównoważone charakteryzuje się określoną specyfiką i wymaga wsparcia ze strony nauki na różnych poziomach zarządzania. Jedną z jednostek naukowych wspierających rozwój rolnictwa zrównoważonego w Polsce jest Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach. IUNG specjalizuje się w badaniach środowiskowych i technologicznych (agrotechnicznych). Zakres i tematyka tych badań są wyznaczone poprzez zadania programu działalności statutowej, dotyczącego zrównoważonego rozwoju produkcji roślinnej i ochrony przestrzeni rolniczej Polski. W świetle badań Instytutu możliwości rozwoju rolnictwa zrównoważonego należy oceniać i rozpatrywać na poziomie kraju (regionu) i gospodarstwa rolniczego. Do tego typu oceny przydatne są wyniki badań środowiskowych i agrotechnicznych oraz dane zgromadzone w ramach Zintegrowanego Systemu Informacji o Przestrzeni Rolniczej Polski.

3 3 Celem opracowania jest przedstawienie działalności Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach w zakresie wspierania koncepcji rolnictwa zrównoważonego. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa z siedzibą w Puławach, został utworzony na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 maja 1950 r. w sprawie utworzenia Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (Dz. U. Nr 24, poz. 212). Na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów Nr 730 z dnia 4 maja 2005 r. w sprawie nadania Instytutowi Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach statusu państwowego instytutu badawczego (Dz. U. Nr 85 z dnia 16 maja 2005 r.) uzyskał status Państwowego Instytutu Badawczego. Działalność Instytutu obejmuje: 1) prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych w zakresie: a) opracowywania i doskonalenia technologii produkcji roślin na gruntach ornych z uwzględnieniem uwarunkowań ekologicznych i ekonomicznych, b) hodowli chmielu i tytoniu, c) systemów produkcji rolniczej, d) ekologii i zwalczania chwastów, e) biologii plonowania i jakości produktów roślinnych, f) systemów nawożenia i uprawy roli, g) biologicznych metod podnoszenia żyzności gleby, h) agrometeorologii i klimatycznej rejonizacji produkcji roślinnej, i) gleboznawstwa i waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, j) oceny przyczyn i stopnia degradacji, zanieczyszczenia gleb oraz opracowania zasad ich ochrony i rekultywacji, k) baz danych i informacji o rolniczej przestrzeni produkcyjnej kraju, l) organizacyjno-ekonomicznych uwarunkowań produkcji roślinnej, m) regionalizacji produkcji rolniczej; 2) upowszechnianie wyników badań i prac rozwojowych. Do zadań Instytutu należy: 1) realizacja zadań ustalonych dla Instytutu przez Radę Ministrów w programie wieloletnim na lata pt. Kształtowanie środowiska rolniczego Polski oraz zrównoważony rozwój produkcji rolniczej, ustanowionym na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2003 r., Nr 15, poz.148, z późn. zm.);

4 4 2) prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych w zakresie zrównoważonego rozwoju produkcji roślinnej i kształtowania środowiska rolniczego; 3) upowszechnianie wyników badań realizowanych na podstawie programu wieloletniego oraz badań statutowych w formie wydawnictw książkowych, publikacji, kursów, konferencji, sympozjów i seminariów naukowych; 4) podejmowanie działalności w zakresie doskonalenia metod prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych; 5) udzielanie informacji naukowej i technicznej w zakresie technologii produkcji roślinnej i kształtowania środowiska rolniczego oraz oddziaływania systemów gospodarowania w rolnictwie na środowisko przyrodnicze; 6) opracowywanie analiz i ocen; 7) wykonywanie innych zadań zleconych przez organ nadzorujący. IUNG jest jednostką ustawowo upoważnioną do opiniowania przydatności rolniczej i oddziaływania na środowisko przyrodnicze nawozów wapniowych, nawozów mineralnych i różnego rodzaju odpadów /Ustawa z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. Nr 89, poz.991 oraz z 2004 r., Nr 91, poz.876)/. Ponadto IUNG zgodnie z Ustawą z dnia r. o ochronie roślin oraz Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie integrowanej produkcji jest jedną z jednostek upoważnionych do prowadzenia szkoleń, potwierdzonych certyfikatem integrowanej produkcji, która umożliwia realizację koncepcji rozwoju zrównoważonego. Działalność statutowa IUNG jest realizowana w ramach wieloletniego programu badawczo-rozwojowego pt. Zrównoważony rozwój produkcji roślinnej i kształtowanie przestrzeni rolniczej Polski. Realizacja koncepcji rozwoju zrównoważonego jest celem nadrzędnym wszystkich działań o charakterze gospodarczo-społecznym podejmowanych w Polsce. Konieczność jej realizacji wynika z zapisów zawartych w dokumentach o charakterze międzynarodowym, takich jak konwencje, agendy czy też oficjalnie i powszechnie akceptowane teorie rozwoju. Koncepcja rozwoju zrównoważonego, zwanego także ekorozwojem, jest również jedną z podstawowych zasad wymienionych w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. Produkcja rolnicza, jako jedna ze sfer działalności gospodarczej powiązanych ze środowiskiem przyrodniczym, obejmuje produkcję roślinną i zwierzęcą. Oba te działy są

5 5 powiązane szeregiem zależności i sprzężeń zwrotnych. Jednak pierwotny, surowcowy charakter produkcji roślinnej w przeważającej części wykorzystywanej na paszę hierarchizuje problematykę, wskazując na rolę i znaczenie produkcji roślinnej. Problemem podstawowym jest zatem zrównoważony rozwój produkcji roślinnej bezpośrednio zdeterminowany różnorodnymi zależnościami w układzie rolnicza przestrzeń produkcyjna - roślina. Zależności te uwidaczniają się na różnych poziomach zarządzania i podejmowania decyzji; w odniesieniu do pojedynczej rośliny, pola (łanu, technologii produkcji), gospodarstwa i regionu. Realizacja programu, mającego charakter interdyscyplinarny, wymaga działań zespołowych prowadzących do kompleksowego rozwiązywania problemów. Program jest nakierowany na realizację celów badawczych na 4 poziomach: rośliny i gleby, łanu roślin i zmianowania, gospodarstwa i wsi, regionu i kraju. W związku z tym program składa się z 4 podprogramów (obszarów) badawczych merytorycznie powiązanych ze sobą i stanowiących integralną całość: 1. Biologiczne i siedliskowe uwarunkowania produkcji roślinnej oraz pozyskiwania surowców roślinnych o pożądanej jakości. 2. Opracowanie efektywnych i bezpiecznych dla środowiska technologii produkcji podstawowych ziemiopłodów. 3. Przyrodnicze i ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania produkcji rolniczej w gospodarstwach rolnych. 4. Kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce z uwzględnieniem regionalizacji produkcji roślinnej. W świetle badań IUNG głównymi cechami charakteryzującymi rolnictwo zrównoważone na poziomie kraju są: 1) racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb; 2) zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju (netto); 3) produkcja bezpiecznej żywności; 4) produkcja surowców o pożądanych, oczekiwanych przez konsumentów i przemysł, parametrach jakościowych; 5) ograniczenie lub eliminacja zagrożeń dla środowiska przyrodniczego oraz troska o zachowanie bioróżnorodności; 6) uzyskiwanie w rolnictwie dochodów pozwalających na porównywalną z innymi działami gospodarki opłatę pracy i zapewnienie środków finansowych na modernizację i rozwój.

6 6 Za główne cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie gospodarstwa rolniczego, jak wynika z badań IUNG, uznać należy: 1) zapewnienie trwałej żyzności gleby; 2) dostosowanie gałęzi i kierunków produkcji oraz odmian roślin i ras zwierząt do warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych; 3) zrównoważony bilans substancji organicznej; 4) zrównoważony bilans składników pokarmowych (nawozowych); 5) wysoki indeks pokrycia gleby roślinnością; 6) integrowana ochrona roślin; 7) przestrzeganie zasad prawidłowej agrotechniki i zootechniki; 8) troska o zachowanie bioróżnorodności; 9) dostosowana do potencjału absorpcyjnego ekosystemu obsada zwierząt; 10) racjonalne wyposażenie gospodarstw w zakresie infrastruktury technicznej; 11) przestrzeganie zasad Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej; 12) racjonalna organizacja pracy i umiejętne zarządzanie gospodarstwem; 13) postrzeganie gospodarstwa w jego związkach z otoczeniem (obszarami wiejskimi); 14) uzyskiwanie dochodów zapewniających porównywalne z pracą poza rolnictwem wynagrodzenie za pracę i środki na rozwój (inwestycje). Wymienione cechy charakteryzują stan, do którego powinno zmierzać gospodarstwo realizujące koncepcję rolnictwa zrównoważonego w mikroskali. Osiągnięcie stanu opisanego przez każdą z cech rolnictwa zrównoważonego wymaga różnorodnych działań w gospodarstwie rolniczym. Działania te znajdują potwierdzenie w wynikach badań naukowych IUNG i mają wymiar praktyczny. Oferowane przez IUNG zalecenia, technologie i systemy doradztwa są ukierunkowane na osiąganie stanu równowagi. Na syntetyczny opis tego stanu składa się szereg cech charakterystycznych dla różnych poziomów zarządzania i podejmowania decyzji. Przedstawione cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju i gospodarstwa rolniczego wynikają z analizy różnych aspektów równowagi. Wskazano je na podstawie badań środowiskowych i agrotechnicznych IUNG, respektując jednak znaczenie i siłę oddziaływania uwarunkowań ekonomicznych. Jednocześnie są one wyznacznikami kierunków działalności IUNG w zakresie wspierania rozwoju zrównoważonego.

7 7 Z nadaniem IUNG statusu PIB w roku 2005 wiążą się nowe wyzwania i zobowiązania, w tym również konieczność szerszego niż dotychczas praktycznego wykorzystania wyników badań uzyskanych w ramach działalności statutowej. Program działalności statutowej tworzy bowiem podstawy naukowe (teoretyczne) do realizacji programu wieloletniego na lata Kształtowanie środowiska rolniczego Polski oraz zrównoważony rozwój produkcji rolniczej. Głównym celem tego programu będzie wspieranie decyzji w zakresie kształtowania środowiska rolniczego oraz zrównoważonego rozwoju produkcji roślinnej (głównych ziemiopłodów), bezpiecznej dla zdrowia ludzi i zwierząt. Przewidziane do realizacji zadania będą miały duże znaczenie praktyczne, stanowiąc istotne wsparcie dla podejmowanych decyzji. Ta cecha różni je w sposób zasadniczy od tematów badawczo-rozwojowych, a finansowanych w normalnym trybie finansowania badań naukowych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki. Realizacja ustanowionego dla IUNG programu wieloletniego będzie służyła osiąganiu podstawowych celów i założeń Narodowego Planu Rozwoju oraz stanowiącej jeden z jego członów Strategii rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata i określeniu statusu Polski w zakresie kształtowania środowiska rolniczego oraz zrównoważonego rozwoju produkcji roślinnej. Zadania związane z nadzorem nad wykorzystaniem potencjału przestrzeni rolniczej i wspieraniem produkcji roślinnej Polski koncentrują się na dwóch głównych kierunkach, a mianowicie: 1) kształtowanie środowiska rolniczego, zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego; 2) opracowanie i wdrażanie systemów oraz technologii pozyskiwania surowców roślinnych o pożądanej jakości, bezpiecznych dla zdrowia ludzi i zwierząt. W programie uwzględniono 18 zadań związanych z problemami kształtowania środowiska rolniczego i zrównoważonej produkcji rolniczej. Działalność Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) jako Państwowego Instytutu Badawczego (PIB) będzie ukierunkowana na realizację zadań o charakterze służb publicznych, szczególnie ważnych dla planowania i realizacji polityki państwa, dotyczących: gleboznawstwa i wspierania kształtowania środowiska rolniczego w Polsce oraz oceny zmian w zakresie gospodarki ziemią zachodzących w poszczególnych regionach kraju, opiniowania rolniczej przydatności nowych nawozów, dopuszczania ich do obrotu oraz oceny oddziaływania na środowisko przyrodnicze,

8 8 kreowania postępu technologicznego, z uwzględnieniem zasad rozwoju zrównoważonego poprzez wdrażanie i upowszechnianie różnych systemów i technologii produkcji roślinnej; wspieranie produkcji roślinnej metodami ekologicznymi, przyjaznymi dla środowiska rolniczego oraz zdrowia ludzi i zwierząt, nadzoru merytorycznego nad realizacją programów rolnośrodowiskowych, prognozowania skutków środowiskowych określonej polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich. Tematyka zadań o charakterze służb publicznych obejmuje najbardziej istotne działy nadzoru nad kształtowaniem środowiska rolniczego i zrównoważonym rozwojem produkcji roślinnej. Nadzór ten wynika, między innymi, z obowiązujących aktów prawnych i dokumentów ratyfikowanych przez Polskę. Oceniając możliwości realizacji zadań współtworzących program wieloletni należy stwierdzić, że Instytut posiada wysokowykwalifikowanych pracowników naukowych i technicznych, nowoczesną aparaturę badawczą i bazę doświadczalno-wdrożeniową, wdrożone metody i procedury badawcze, struktury organizacyjne zdolne do koordynowania i organizacji badań oraz administrowania środkami finansowymi. Instytut jest kontynuatorem ponad 140 letniej tradycji puławskiego ośrodka nauk rolniczych. Jest on również spadkobiercą Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW), jedynego instytutu rolniczego w Polsce w okresie Posiada unikalną bazę danych o środowisku rolniczym, ze szczególnym uwzględnieniem środowiska glebowego oraz o wpływie uwarunkowań przyrodniczych i agrotechniczno-organizacyjnych na wydajność z hektara i jakość surowców roślinnych. Znaczące, z punktu widzenia predyspozycji do realizacji programu wieloletniego, osiągnięcia Instytutu w ostatnim okresie to między innymi: stworzenie zintegrowanego systemu informacji o przestrzeni rolniczej, ocena stopnia skażenia gleb oraz opracowanie, przy współpracy z innymi instytutami Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, nawiązującego do standardów Unii Europejskiej i postanowień dyrektywy 91/676/EWG w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (Dz. Urz. UE L 375 z ). Na podkreślenie zasługuje fakt, że w trakcie negocjacji zasięgów obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) z Komisją Europejską Instytut odegrał istotną rolę dostarczając wyniki analiz przestrzennych, charakteryzujących potencjał produkcyjny przestrzeni rolniczej. Bez tych danych i analiz uzyskanie zgody na wyznaczenie ONW w obecnym zasięgu nie byłoby możliwe. Analizy porównawcze przeprowadzone przez

9 9 Instytut, w zestawieniu z uwarunkowaniami europejskimi, umożliwiły skuteczną obronę stanowiska Polski i włączenie ponad 50% obszaru kraju do ONW, co jest dużym osiągnięciem, zważywszy na sztywne stanowisko Komisji w tej sprawie. Brak tych danych i opartych na nich analiz oznaczałby konieczność przyjęcia kryteriów Komisji, zgodnie z którymi do obszarów ONW włącza się jedynie te powierzchnie, dla których jakość gruntów nie przekracza 80% średniej krajowej. W następstwie takiego podejścia dopłaty objęłyby zaledwie 13% obszarów kwalifikowanych do ONW. Zaproponowane przez IUNG kryteria wydzielania obszarów ONW uwzględniały zarówno warunki przyrodnicze (wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej) jak i demograficzno-społeczne (gęstość zaludnienia, odsetek ludności związanej z rolnictwem). Obszary ONW wyodrębniono z dokładnością do obrębów geodezyjnych. Powyższy przykład jest ilustracją i miarą korzyści, wynikających z możliwości stałego wsparcia merytorycznego działań PROW w ramach realizacji zadań uwzględnianych w programie wieloletnim. Instytut w okresie 55 lat swojej działalności w sposób istotny przyczynił się do kreowania postępu w produkcji roślinnej w Polsce oraz w zakresie kształtowania środowiska rolniczego (Kukuła 2005). Jego działalność, obok wskazywania zagrożeń, koncentrowała się na propozycjach rozwiązań przyjaznych dla środowiska rolniczego, możliwych do wykorzystania na różnych poziomach zarządzania i wspierania decyzji. Nagromadzone, stale wzbogacane i aktualizowane zasoby informacji pozwalają na obiektywizację opinii i poglądów, ważnych z punktu widzenia rozwoju rolnictwa, jako działu gospodarki narodowej i przezwyciężania problemów rozwoju obszarów wiejskich. Mają one również ważne znaczenie w aspekcie integracji europejskiej i globalnych wyzwań cywilizacyjnych. Na łamach Wsi Jutra w latach szczegółowo omówiono działalność IUNG w różnych obszarach badań, dlatego akcentuję tylko wybrane problemy. Pragnę jednak podkreślić, że działalność IUNG w zakresie badań agrotechnicznych i wspierania decyzji technologicznych producentów nadal jest bardzo istotna, między innymi, z uwagi na dużą skalę zaniedbań w sferze agrotechniki podstawowych ziemiopłodów oraz konieczność poprawy parametrów jakościowych surowców roślinnych. Działalność statutowa IUNG-PIB oraz realizowany od roku 2005 program wieloletni obejmują kompleks problemów istotnych z punktu widzenia wspierania decyzji Rady Ministrów w zakresie rozwoju zrównoważonego i kształtowania środowiska rolniczego. Oba nurty działalności IUNG-PIB są nakierowane na poprawę efektywności transferu wyników badań do praktyki w szerokim tego rozumieniu i ich wykorzystanie w zarządzaniu produkcją

10 10 rolniczą i kształtowaniem środowiska rolniczego, zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego. Literatura 1. Faber A. (2001): Bioróżnorodność w krajobrazie rolniczym Polski. Biul. Inform. IUNG, Puławy, 15: Fotyma M (2000): Problematyka rolnictwa zrównoważonego. Biul. Inform. IUNG, Puławy, 14: Grabiński J., Mazurek J. (2000): Agrotechnika zbóż w warunkach rolnictwa zrównoważonego (wybrane zagadnienia). Pam. Puł., z.120: Krasowicz S. (2005): Ocena możliwości rozwoju zrównoważonego gospodarstw o różnych kierunkach produkcji. Rocz. Nauk. SERiA, Warszawa-Poznań, t.vii, z.1: Kukuła S. (2005): Rola IUNG w tworzeniu i krzewieniu postępu w rolnictwie polskim. Wieś Jutra, 1(78): Kuś J., Krasowicz S. (2001): Przyrodniczo-organizacyjne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gospodarstw rolnych. Pam. Puł., z.124: Runowski H. (2000): Zrównoważony rozwój gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA, Warszawa-Poznań-Zamość, t.2, z.1, Smagacz J. (2000): Rola zmianowania w rolnictwie zrównoważonym. Pam. Puł, z.120(ii): Woś A., Zegar J. S. (2002): Rolnictwo społecznie zrównoważone. IERiGŻ, Warszawa.