STATYSTYKA REGIONALNA

STATYSTYKA REGIONALNA Agneszka KOZERA, Romana GŁOWICKA-WOŁOSZYN, Felks WYSOCKI Samodzelność fnansowa gmn wejskch w woj. welkopolskm 1 Streszczene. Samodzelność fnansowa stanow ważny czynnk rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłaszcza obszarów wejskch. Gmny wejske, główne położone peryferyjne do wększych ośrodków mejskch, charakteryzuje znaczne nższy potencjał dochodowy. Oznacza to jednocześne nższy pozom samodzelnośc fnansowej gmn wejskch, co w rezultace może stanowć barerę welofunkcyjnego rozwoju obszarów wejskch. Problem ten stanow prorytet w poltyce Un Europejskej. Celem głównym artykułu jest syntetyczna ocena pozomu samodzelnośc fnansowej gmn wejskch woj. welkopolskego w 2013 r. Podstawę nformacyjną przeprowadzonych bada, przy wykorzystanu do oceny kondycj fnansowej gmn metody TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Soluton), stanowły dane pochodzące z GUS (Bank Danych Lokalnych Fnanse publczne za 2013 r.) oraz Mnsterstwa Fnansów (Wskaźnk do oceny sytuacj fnansowej jednostek samorządu terytoralnego w latach 2011 2013). Słowa kluczowe: samodzelnoć fnansowa, gmny wejske, metoda TOPSIS. Samodzelnoć jednostek samorządu terytoralnego (JST), rozpatrywana w ujęcu fnansowym 2, jest zwązana z molwocą swobodnego decydowana przez organy samorządu gmnnego o uzyskwanu dochodów przychodów, rozmarach kerunkach wydatków rozchodów oraz opracowywanu wykonanu budetu gmny 3. Jest ona warunkem samorządnoc, a mocne trwałe fnanse są postawą lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłaszcza obszarów 1 Artykuł opracowany na podstawe referatu wygłoszonego na konferencj naukowej pt. Rola środowsk naukowych, samorządowych służb statystyk publcznej we wzmacnanu pozytywnego wzerunku statystyk, zorganzowanej przez Urząd Statystyczny w Szczecne w dnach 23 24 marca 2015 r. 2 Samodzelnoć fnansową jednostek samorządu terytoralnego rozpatruje sę w ujęcu prawnym, poltycznym, gospodarczym, organzacyjnym oraz fnansowym Heller, Farelnk (2013), s. 81; Zawora (2010), s. 137. 3 Surówka (2013), s. 21 27; Patrzałek (2010), s. 68; Głowcka-Wołoszyn, Wysock (2014), s. 35. Wadomośc Statystyczne nr 2/2016 73

wejskch. Pozom samodzelnoc fnansowej wpływa bezporedno na rozwój społeczno-gospodarczy gmn 4, a jego wymernym wskankem jest pozom yca meszkańców, który jest nadal znaczne nszy w gmnach wejskch anel w pozostałych typach gmn. Równoczene w rozwoju społeczno-gospodarczym gmn wejskch występuje znaczne zróncowane. Zdecydowane wyszym pozomem rozwoju charakteryzują sę gmny wejske o najwyszych dochodach własnych per capta oraz o najwyszym ch udzale w wydatkach ogółem. Samodzelnoć fnansowa JST jest węc warunkem trwałego zrównowa- onego rozwoju społeczno-gospodarczego regonu, wpływa jednoczene na welofunkcyjny rozwój obszarów wejskch, co jest jednym z głównych celów Un Europejskej (UE) w zakrese rozwoju obszarów wejskch. Jednake gmny wejske charakteryzuje nadal znaczne nszy potencjał samodzelnoc fnansowej w odnesenu do gmn mejskch oraz mejsko-wejskch 5. Celem artykułu jest syntetyczna ocena pozomu samodzelnoc fnansowej gmn wejskch w woj. welkopolskm w 2013 r. na podstawe wartoc cząstkowych wskanków samodzelnoc fnansowej gmn publkowanych przez Mnsterstwo Fnansów (Wskaźnk do oceny sytuacj fnansowej jednostek samorządu terytoralnego w latach 2011 2013) oraz GUS (Bank Danych Lokalnych Fnanse publczne za 2013 r.). PRZEDMIOT, ZAKRES I METODY BADAWCZE Badana nad samodzelnocą fnansową gmn wejskch w woj. welkopolskm przeprowadzono w dwóch etapach. Perwszy etap mał charakter ogólny obejmował analzę, na podstawe cząstkowych wskanków, stopna samodzelnoc fnansowej gmn woj. welkopolskego według typów admnstracyjnych w 2013 r. (w podzale na gmny wejske, mejsko-wejske mejske). Do okrelena samodzelnoc fnansowej gmn przyjęto wskank cząstkowe przedstawone w zestawenu. ZESTAWIENIE WSKANIKÓW SAMODZIELNOCI FINANSOWEJ W JTS Zmenne Okrelene wskanka (cechy) Formuła wskanka X 1 WSFW I... samodzelnoć fnansowa (wydatkowa) perwszego stopna w % X 2 WSFW II... samodzelnoć fnansowa (wydatkowa) drugego stopna w % X 3 WDWM... pozom dochodów własnych w zł na meszkańca WSFW 1 DW 100 DO WSFW 2 DW SO 100 DO WDWM DW LM 4 Pomędzy kondycją fnansową samorządów gmnnych (kwantyfkowaną pozomem samodzelnoc fnansowej), a pozomem rozwoju lokalnego (rozumanego jako kompleks locowych jakocowych przeobraeń dotyczących pozomu yca meszkańców oraz funkcjonowana podmotów gospodarczych) stneje sprzęene zwrotne, na co wskazują m.n. Sobczyk (2010), s. 125 136; Zalewsk (2009), s. 183. 5 Heller, Farelnk (2013), s. 92. 74 Wadomośc Statystyczne nr 2/2016

ZESTAWIENIE WSKANIKÓW SAMODZIELNOCI FINANSOWEJ W JTS (dok.) Zmenne Okrelene wskanka (cechy) Formuła wskanka X 4 WBF... bogactwo fskalne w zł na meszkańca WBF DP LM X 5 WAP... autonoma podatkowa w % 100 DB 6 WAP X WFIP... fnansowa ngerencja państwa w % WFIP DT 100 DO X 7 WSF... samofnansowane X 8 WWIWO... udzał wydatków nwestycyjnych w wydatkach ogółem w % DP WS NO DM WM WWI WI 100 WO U w a g a. DW dochody własne, DO dochody ogółem, SO subwencja ogólna, DB dochody beące (dochody budetowe nebędące dochodam majątkowym), DP dochody podatkowe (suma podatku rolnego, lenego, od neruchomoc, od rodków transportowych, od czynnoc cywlnoprawnych, dochodów z karty podatkowej, wpływów z opłaty eksploatacyjnej), DT dochody transferowe (razem dotacje celowe subwencja ogólna), NO nadwyka operacyjna, DM dochody majątkowe, WM wydatk majątkowe, LM lczba meszkańców, WI wydatk nwestycyjne, WO wydatk ogółem. r ó d ł o: opracowane własne na podstawe: Głowcka-Wołoszyn, Wysock (2014), Zawora (2010), Dylewsk n. (2004), Wang n. (2007), Trussel, Patrck (2009), Heller (2006), Heller, Farelnk (2013). Jednoznaczna ocena stopna samodzelnoc fnansowej jednostek samorządu terytoralnego (tzn. nezalenoc dochodowej wydatkowej samorządu od budetu państwa) ne jest łatwa z uwag na róne płaszczyzny, w których moe być rozpatrywana oraz ze względu na duą lczbę wskanków samodzelnoc fnansowej. Analza wskankowa, choć jest uytecznym narzędzem oceny sytuacj fnansowej jednostek samorządu lokalnego, moe sprawać problemy w formułowanu ogólnych wnosków. Dlatego te w drugm etape badań przeprowadzono syntetyczną ocenę samodzelnoc fnansowej gmn wejskch woj. welkopolskego przy zastosowanu metody TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Soluton), która słuy do porządkowana lnowego badanych obektów na podstawe wartoc cechy agregatowej 6. Podstawę tej częc badań stanowły budety 117 gmn wejskch woj. welkopolskego. Konstrukcja cechy (mernka) syntetycznej pozomu samodzelnoc fnansowej JST przebegała w klku etapach (Wysock, 2010): Etap 1. Dokonane doboru wskanków cząstkowych samodzelnoc fnansowej JST. Zbór potencjalnych cech dagnostycznych, ustalony na podstawe kryterów merytorycznych (zestawene), poddano weryfkacj ze względu na wartoć nformacyjną, uwzględnając potencjał nformacyjny cech (stopeń ch skorelowana z nnym cecham) oraz zdolnoć dyskrymnacyjną (czyl ch 6 Wysock (2010), s. 156 157. Wadomośc Statystyczne nr 2/2016 75

zmennoć względem badanych obektów) 7. Na podstawe analzy wartoc współczynnków zmennoc cech oraz elementów dagonalnych macerzy odwrotnej do macerzy współczynnków korelacj mędzy cecham, z badań usunęto cechy X 2, X 4 X 7. W rezultace do dalszych badań przyjęto pęć cech, z których cechę X 6 uznano za destymulantę, natomast pozostałe cechy za stymulanty 8 samodzelnoc fnansowej JST. Etap 2. Przeprowadzene normalzacj wartoc cech dagnostycznych, czyl przekształcene destymulant w stymulanty oraz sprowadzene wartoc cech do porównywalnoc za pomocą procedury untaryzacj zerowanej. Celem untaryzacj jest uzyskane zmennych o ujednolconym zakrese wartoc cech, defnowanym przez róncę pomędzy ch wartocam maksymalnym mnmalnym 9 : dla stymulant z k xk mnxk maxx mnx k k dla destymulant z k maxxk xk maxx mnx k k Etap 3. Ustalene współrzędnych modelowych wzorca antywzorca rozwoju. Wartoc wzorca ( A ) antywzorca ( A ) rozwoju defnuje sę jako: z, maxz,..., maxz z, z, z A max 1 2 K 1 2..., z, mnz,..., mnz z, z, z A mn 1 2 K 1 2..., Wartoc modelowe wzorca antywzorca ustalono przyjmując odpowedno wartoc maksymalne mnmalne cech (dla stymulant) w zborze wszystkch jednostek, bez wartoc skrajne odstających. K K 7 Panek (2009), s. 16 31. 8 Przyjęte do badań cechy dagnostyczne mogą meć róny charakter, co oznacza, e w róny sposób oddzałują na badane zjawsko złoone. Wyróna sę trzy typy cech: stymulanty destymulanty czyl te cechy, których odpowedno wysoke nske wartoc w badanych obektach są poądane z punktu wdzena rozpatrywanego zjawska, a take nomnanty cechy, dla których odchylena wartoc w badanym obekce od wartoc (lub przedzału wartoc) uznanych za najkorzystnejsze są nepoądane z punktu wdzena badanego zjawska (Panek 2009, s. 35 37). 9 Panek (2009), s. 37 41. 76 Wadomośc Statystyczne nr 2/2016

Etap 4. Oblczene oddalena kadego ocenanego obektu od wzorca antywzorca rozwoju: d K k1 2 ( z z d ( zk zk ) 1, 2,..., N k k ) 2 K k1 Etap 5. Oblczene wartoc cechy syntetycznej: d S 0 s 1 1, 2,..., N d d Etap 6. Wyznaczene na podstawe wartoc mernka syntetycznego klas typologcznych samodzelnoc fnansowej gmn wejskch. Wyodrębnene klas dla całego zakresu zmennoc cechy syntetycznej przeprowadzono w sposób arbtralny, przyjmując następujące przedzały lczbowe mernka według poszczególnych klas: I (bardzo wysoka samodzelnoć fnansowa) S 0,80;1,00 ; II (wysoka samodzelnoć fnansowa) S 0,60; 0,80); III (przecętna samodzelnoć fnansowa) S 0,40; 0,60); IV (nska samodzelnoć fnansowa) S 0,20; 0,40); V (bardzo nska samodzelnoć fnansowa) S 0,00; 0,20). WYNIKI BADA Samodzelność fnansowa gmn woj. welkopolskego według typów admnstracyjnych Jednym z podstawowych wskanków oceny samodzelnoc fnansowej według Hellera 10 jest wysokoć dochodów własnych przypadających na meszkańca oraz ch udzał w dochodach ogółem gmny. Wysok pozom dochodów własnych (w zł per capta), jak ch wysok udzał w dochodach ogółem sprzyjają kształtowanu przez gmnę własnej poltyk fnansowej, a równoczene rozwojow społeczno-gospodarczemu gmny. Z analzy danych przedstawonych w tabl. 1 wynka, e dochody własne gmn wejskch przypadające na meszkańca w 2013 r. wynosły przecętne 1176,9 zł były o blsko 500,0 zł nsze n osągane przez gmny mejske. Naley równe zauwayć, e gmny wejske charakteryzowało najwysze zróncowane w zakrese samodzelnoc fnansowej ze wszystkch typów admnstracyjnych gmn (współczynnk zmennoc wynósł 51,8%). W 2013 r. wród gmn wejskch woj. welkopolskego najn- 10 Heller (2006), s 138. Wadomośc Statystyczne nr 2/2016 77

szy pozom dochodów własnych przypadających na meszkańca (616,7 zł) uzyskała gmna Grodzec, połoona w trzecm percenu wokół masta Konna (lczącego blsko 80 tys. meszańców), natomast najwyszy (ponad 4660,0 zł) osągnęła gmna Suchy Las, znajdująca sę w perwszym percenu wokół masta Poznana (ponad 550 tys. meszkańców). Dochody własne są wanym wyznacznkem samodzelnoc wydatkowej JST. Zgodne z Europejską Kartą Samorządu Terytoralnego społecznośc lokalne mają prawo, w ramach narodowej poltyk gospodarczej, do posadana własnych wystarczających zasobów fnansowych, którym mogą swobodne dysponować w ramach wykonywana swych uprawne 11. Gmny wejske, w relacj do gmn mejsko-wejskch oraz mejskch, charakteryzuje najwysze zróncowane w zakrese udzału dochodów własnych w dochodach ogółem oraz najnszy ch przecętny pozom. W 2013 r. wskank samodzelnoc fnansowej (wydatkowej) perwszego stopna dla gmn wejskch wynósł przecętne 37,0%, dla gmn mejsko-wejskch blsko 45,0%, natomast dla gmn mejskch ponad 60,0%. Gmny mejske charakteryzowały sę równoczene najnszym zróncowanem w tym zakrese (12,9%). Naley zauwayć, e udzał dochodów własnych w dochodach ogółem wększoc gmn wejskch woj. welkopolskego (w czterech na pęć gmn wejskch) stanowł mnej n połowę budetu jednostk. Sytuacja ta wynka z nszego, w stosunku do gmn mejsko-wejskch mejskch, pozomu rozwoju społeczno- -gospodarczego gmn wejskch, spowodowanego nekorzystną sytuacją demografczną (ujemne saldo mgracj, nska gęstoć zaludnena) oraz nską skalą aktywnoc gospodarczej. Wród gmn wejskch najnszy udzał dochodów własnych w dochodach ogółem (neprzekraczający 20,0%) notowano w gmne Grodzec, reprezentującej typ rolnczy, natomast najwyszy (przekraczający 75,0%) w gmnach Tarnowo Podgórne, Suchy Las oraz Komornk, reprezentujących typ rezydencjalno-usługowy. Lokalzacja blsko masta Poznana wpływa korzystne na fnanse sąsednch jednostek samorządowych. Posadany przez gmnę potencjał dochodowy stanow o sle ekonomcznej JST. Molwoc wydatkowana kształtuje w szczególnoc welkoć dochodów podatkowych osągnętych przez gmnę, która wyraa stopeń bogactwa fskalnego jednostk. Najbardzej zamone pod tym względem okazały sę gmny mejsko-wejske, w których przecętne na meszkańca w roku 2013 przypadało blsko 550,0 zł zgromadzonych podatków, natomast najmnej zamone były gmny wejske 495,3 zł. Analzując jednostk z punktu wdzena bogactwa fskalnego, najzamonejsza okazała sę gmna wejska Przykona (4662,8 zł per capta). Bogactwo dochodowe tej gmny zwązane było z dzałalnocą na jej terene przemysłu wydobywczego. Nska zamonoć znacznej częc gmn wejskch wynkała przede wszystkm z ch peryferyjnego połoena w stosunku do 11 Art. 9 Europejskej Karty Samorządu Terytoralnego sporządzonej w Strasburgu 15 padzernka 1985 r., Dz. U. 1994 Nr 124, poz. 607. 78 Wadomośc Statystyczne nr 2/2016

duych orodków mejskch oraz z domnacj funkcj rolnczej na tych obszarach, a take nekorzystnych, z punktu wdzena kondycj fnansowej JST, zasad opodatkowana rolnctwa 12. Potwerdzenem nekorzystnej sytuacj fnansowej gmn wejskch, rozpatrywanej pod kątem samodzelnoc fnansowej, są wysoke wartoc wskanków fnansowej ngerencj państwa w tych gmnach (stanowące przecętne blsko 60,0%) w porównanu do gmn mejsko-wejskch (48,9%) gmn mejskch (38,3%). Wród gmn wejskch województwa najnszym udzałem dochodów transferowych w dochodach ogółem (ponej 25,0%) cechowały sę samorządy o wysokej autonom podatkowej (gmny: Komornk, Suchy Las, Tarnowo Podgórne, Przykona oraz Powdz). Naley podkrelć, e wród 75,0% ogółu gmn wejskch województwa udzał dochodów transferowych w dochodach ogółem stanowł ponad 50,0%, podczas gdy wród gmn mejsko-wejskch taką sytuację notowano w 43 gmnach, stanowących 48,0% ogółu gmn mejsko- -wejskch woj. welkopolskego. Jak zauwaa Zawora, za stotny mernk samodzelnoc fnansowej uznaje sę równe udzał wydatków nwestycyjnych samorządów gmnnych w ch wydatkach ogółem. Analza jego wartoc pozwala wnoskować o swobodze gospodarowana samorządowym rodkam fnansowym. W perwszej kolejno- c władze rządowe zobowązane są do zaspokajana beących potrzeb lokalnych, poprzez zapewnene odpowednego pozomu wadczonych usług oraz utrzymana posadanych zasobów nfrastrukturalnych. Na cele rozwojowe (wydatk nwestycyjne) samorządy gmnne mogą przeznaczyć pozostałe rodk fnansowe. Udzał wydatków nwestycyjnych w wydatkach ogółem wadczy o sle fnansowej samorządów oraz o ch molwocach rozwojowych. Posadane rodków fnansowych na nwestycje warunkuje dalszy rozwój gmny. Według Zawory (2010) szerok zakres realzowanej przez samorządy gmnne dzałalnoc beącej, przy newystarczającym pozome dochodów, jest jednym z podstawowych czynnków ogranczających zakres samodzelnoc samorządów gmnnych. 12 Obecny system opodatkowana rolnctwa, tj. gruntowy podatek rolny, którego podstawowe zasady opracowano w 1984 r., obowązuje (w praktyczne nezmenonej postac) od 1985 r. Dochody z dzałalnoc rolnczej w Polsce, w przecweństwe do wększoc krajów UE, ne podlegają opodatkowanu podatkem dochodowym, co wynka z art. 2, ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fzycznych. Jedynym powszechnym podatkem obcąającym gospodarstwa rolne jest podatek rolny (stanowący podatek majątkowy), którego podstawą opodatkowana są hektary przelczenowe gruntów (zwolnone są z nego budynk budowle zwązane z prowadzenem dzałalnoc rolnczej oraz nektóre grunty rolne, m.n. o bardzo nskej jakoc). Stawką podatku rolnego dla 1 ha przelczenowego jest równowartoć penęna 2,5 q yta (którego redna cena jest co roku ogłaszana przez prezesa GUS). Gmny mogą jednoczene obnyć stawkę podatku rolnego w forme uchwały, z czego korzystają. Taka konstrukcja podatku rolnego w bardzo newelkm stopnu powązana jest z rzeczywstą wartocą produkcj dochodu, które generowane są przez zasoby zem. Podatek rolny uznawany jest za mało wydajny, a przede wszystkm ne sprzyja przemanom strukturalnym w rolnctwe (Uwarunkowana, 2014, s. 11 12). Wadomośc Statystyczne nr 2/2016 79

TABL. 1. KSZTAŁTOWANIE SI WARTOCI WYBRANYCH WSKANIKÓW SAMODZIELNOCI FINANSOWEJ W GMINACH WOJ. WIELKOPOLSKIEGO WEDŁUG TYPÓW ADMINISTRACYJNYCH W 2013 R. Wyszczególnene a mnmum b medana c maksmum d współczynnk zmennoc w % Gmny wejske mejsko-wejske mejske 1 WDWM... a 616,7 602,1 1438,1 b 1176,9 1344,8 1669,4 c 4662,8 3681,8 2554,6 d 51,8 36,0 18,9 WSFW I... a 19,5 21,2 47,7 b 37,0 44,9 60,7 c 80,1 79,0 76,5 d 33,3 27,9 12,9 WBF... a 171,0 197,0 394,7 b 495,3 554,5 525,9 c 3434,0 2714,1 911,6 d 72,5 51,8 23,8 WAP... a 5,5 7,5 12,8 b 17,2 21,5 19,7 c 57,1 54,9 27,3 d 44,7 34,5 20,7 WFIP... a 19,9 19,5 23,1 b 58,7 48,7 38,3 c 78,6 74,1 52,3 d 22,0 25,6 21,2 WWIWO... a 2,1 2,8 3,2 b 13,3 12,0 11,8 c 34,7 36,9 24,3 d 47,8 52,0 40,8 1 Bez mast na prawach powatu (Poznań, Leszno, Konn Kalsz). r ó d ł o: opracowane własne na podstawe danych pochodzących z: Bank (2013), Wskaźnk (2014). Z przeprowadzonych badań (tabl. 1) wynka, e udzał wydatków nwestycyjnych w wydatkach ogółem w roku 2013 był najwyszy w gmnach wejskch (13,3%), najnszy za w gmnach mejskch (11,8%). Gmny wejske, jak równe gmny mejsko-wejske charakteryzowały sę znacznym zróncowanem pod tym względem. Wysok udzał wydatków nwestycyjnych w wydatkach ogółem gmn wejskch wynkał z duej aktywnoc tych gmn w uzyskwanu rodków z UE 13. wadczy o tym m.n. najwyszy udzał uzyskanych rodków unjnych (na fnansowane projektów programów unjnych) w dochodach gmn wejskch. Udzał wydatków nwestycyjnych w wydatkach ogółem w blsko co czwartej gmne wejskej stanowł ponad 20,0%, przy czym najwyszy ch 13 Z danych pochodzących z BDL wynka, e w latach 2006 2009 na cele nwestycyjne gmny wejske woj. welkopolskego uzyskały blsko 25 tys. zł na 1000 meszkańców, natomast gmny mejske (bez mast na prawach powatu) oraz mejsko-wejske tylko odpowedno 15,5 tys. zł oraz 4,2 tys. zł na 1000 meszkańców (www.stat.gov.pl/bdl, dostęp: 26.03.2015 r.). 80 Wadomośc Statystyczne nr 2/2016

udzał notowano w gmnach: Kszkowo (31,4%), Lsków (32,0%) Masteczko Krajeńske (34,7%), natomast najnszy w gmnach: Kuln (2,1%), Tarnówka (2,7%) Meleszyn (3,5%). Syntetyczna ocena stopna samodzelnośc fnansowej gmn wejskch woj. welkopolskego W celu przedstawena zróncowana gmn wejskch woj. welkopolskego pod względem stopna samodzelnoc samorządów lokalnych zastosowano mernk syntetyczny, którego wartoc oblczono z wykorzystanem metody TOPSIS. Wynk przeprowadzonej klasyfkacj typologcznej pozomu samodzelnoc fnansowej gmn wejskch w 2013 r. przedstawono w tabl. 2, a rozmeszczene geografczne zlustrowano na wykrese. Dla wyodrębnonych klas typologcznych oblczono wewnątrzklasowe wartoc wskanków fnansowych wykorzystanych do konstrukcj mary syntetycznej oraz wybrane cechy opsujące uwarunkowana przestrzenno-przyrodncze, stan wyposaena nfrastrukturalnego oraz sytuację demografczno-społeczną gospodarczą badanych gmn. Klasę I, charakteryzującą sę bardzo wysoką samodzelnocą fnansową samorządów gmnnych, utworzyło sedem gmn (Powdz, Komornk, Tarnowo Podgórne, Suchy Las, Przykona, Dopewo oraz Czerwonak), stanowących zaledwe 6,0% ogółu gmn wejskch województwa. Pęć z nch ley w bezporednm sąsedztwe masta Poznana (Czerwonak, Dopewo, Tarnowo Podgórne, Suchy Las Komornk). Blskoć orodka metropoltarnego zapewna tym jednostkom korzyc fnansowe. W wynku obserwowanej od klku lat suburbanzacj 14 rozwja sę ntensywne funkcja meszkalnctwa na obszarach wejskch, szczególne w gmnach znajdujących sę w perwszym percenu wokół wększych orodków mejskch. Jak zauwaa Majer (2010), w wynku tego procesu następuje rozwój nfrastruktury (m.n. zabudowa meszkanowa, połączena komunkacyjne, obekty usługowo-handlowe na obszarach podmejskch), co tworzy tzw. masta sypalne, z których meszkańcy dojedają do pracy w centrum. Wysoka samodzelnoć fnansowa gmny Przykona wynka z dzałalnoc kopaln węgla brunatnego, z kole w przypadku gmny Powdz sytuacja ta zwązana jest z wysokm pozomem dochodów własnych przypadających na meszkańca, co wąe sę cle z typem funkcjonalnym tej gmny, tj. rolnczo-turystycznym, a take z funkcjonowanem na jej terene wojskowej bazy lotnczej. Z przeprowadzonych badań wynka, e jednostk samorządu terytoralnego tworzące typ I cechowała najwysza samodzelnoć fnansowa, wyraona najwyszą samodzelnocą wydatkową perwszego stopna (WSFW I 74,0%), najwyszym pozomem dochodów własnych przypadających na meszkańca (WDWM 3574,5 zł), a take mnmalną ngerencją fnansową państwa (WFIP 25,5%). 14 Suburbanzacja to proces polegający na wyludnanu sę centrów mejskch rozwoju zagospodarowana strefy podmejskej (Majer, 2010, s. 197 207). Wadomośc Statystyczne nr 2/2016 81

Równe wysokm pozomem dochodów własnych per capta, a take mnmalną ngerencją fnansową państwa, a węc wysoką samodzelnocą fnansową charakteryzowały sę gmny: Baranów, Brudzew, Roketnca, Kaczory, Kocan, Budzyń, Perzów, Kszkowo, Dusznk, Kazmerz Bskup, Szydłowo oraz Lpno, które utworzyły klasę II (10,3% ogółu gmn). Częć gmn tworzących typ II ley w relatywne blskm sąsedztwe masta Poznana lub pozostałych mast na prawach powatu w woj. welkopolskm, co slne wpływa na rozwój funkcj meszkanowej, a zarazem usługowej na tych obszarach. Gmny wejske o bardzo wysokej wysokej samodzelnoc fnansowej (klasa I II) w ujęcu bezwzględnym (realnym) oraz względnym (relatywnym) cechowały sę najlepszym uwarunkowanam nfrastrukturalnym pod względem odsetka ludnoc korzystającej z sec kanalzacyjnej gazowej oraz gospodarczym, w ujęcu najmnejszej lczby osób bezrobotnych (zarejestrowanych) w ludnoc w weku produkcyjnym lczby podmotów gospodarczych zarejestrowanych w REGON na 100 osób. Gmny tworzące typ I charakteryzowały sę jednoczene wysoką gęstocą zaludnena, najwyszym dodatnm saldem mgracj, a take najnszym pozomem bezroboca. Typ III utworzyło 17 gmn, stanowących 14,5% ogółu gmn wejskch woj. welkopolskego. Jednostk samorządowe naleące do tego skupena cechował wyszy pozom wartoc wskanków fnansowych samodzelnoc fnansowej w stosunku do przecętnej dla ogółu badanych samorządów (tabl. 2). TABL. 2. WEWNTRZKLASOWE WARTOCI WSKANIKÓW OPISUJCYCH POZIOM SAMODZIELNOCI FINANSOWEJ GMIN WIEJSKICH WOJ. WIELKOPOLSKIEGO I ICH DETERMINANTY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE W 2013 R. (wartoc redne medana) Wyszczególnene Ogółem Klasa typologczna (samodzelnoć fnansowa) I II III IV V Wartoc wskanków opsujcych samodzelnoć fnansow gmn Odsetek gmn a... 100,0 6,0 10,3 14,5 23,1 46,2 WSFW I w %... 37,0 74,0 54,2 50,2 37,0 31,1 WDWM w zł na meszkańca... 1176,9 3574,5 1741,2 1524,8 1070,9 927,3 WAP w %... 17,2 39,3 25,3 24,2 17,9 13,8 WFIP w %... 58,7 25,5 41,9 48,5 55,8 64,5 WWIWO w %... 13,3 20,8 23,4 13,4 15,6 9,8 a Klasy typologczne utworzyły następujące gmny: klas I: Powdz 0,995, Komornk 0,990, Tarnowo Podgórne 0,976, Suchy Las 0,951, Przykona 0,905, Dopewo 0,841, Czerwonak 0,818; klas II: Baranów 0,775, Brudzew 0,750, Roketnca 0,724, Kaczory 0,723, Kocan 0,682, Budzyń 0,669, Perzów 0,666, Kszkowo 0,662, Dusznk 0,662, Kazmerz Bskup 0,650, Szydłowo 0,626, Lpno 0,605; klas III: węcechowa 0,590, Chodze 0,565, Turek 0,558, Stare Masto 0,549, Zanemyl 0,547, Masteczko Krajeńske 0,541, elazków 0,539, Kamerz 0,522, Gnezno 0,509, Strzałkowo 0,484, Osek Mały 0,463, Gołuchów 0,460, Medzchowo 0,446, Łęka Opatowska 0,433, Kleszczewo 0,431, Braln 0,426, Przygodzce 0,413; klas IV: Wlczyn 0,360, Granowo 0,358, Opatówek 0,341, Lsków 0,331, Wjewo 0,330, Kamenec 0,327, Obrzycko 0,325, Rozdraew 0,319, Kwlcz 0,318, Dobrzyca 0,286, Wapno 0,284, Lubasz 0,273, Krzemenewo 0,259, Ostrów Welkopolsk 0,251, Domnowo 0,248, Kotln 0,241, Łubowo 0,239, Chrzypsko Welke 0,235, Włoszakowce 0,230, Czarnków 0,228, Werzbnek 0,224, Malanów 0,222, Sedlec 0,217, Krzymów 0,210, Pępowo 0,210, Komnek 0,208, Bałolwe 0,201; klas V: Przemęt 0,185, Koło 0,180, Władysławów 0,178, Blzanów 0,175, Jaraczewo 0,174, Tarnówka 0,168, Ceków- -Kolona 0,162, Olszówka 0,160, Pask 0,160, Pakosław 0,159, Zakrzewo 0,154, Kobyla Góra 0,151, Słupca 0,140, Sone 0,136, Trzcnca 0,136, Lpka 0,135, Nowe Masto nad Wartą 0,134, Damasławek 0,128, Wągrowec 0,127, Szczytnk 0,120, Krzykosy 0,117, Godzesze Welke 0,114, Kraszewce 0,112, Rychtal 0,105, Złotów 0,098, Kocelec 0,094, Ostrowte 0,094, Nechanowo 0,093, Orchowo 0,085, Kuln 0,083, Brodnca 0,077, Kołaczkowo 0,076, Czajków 0,074, Kawęczyn 0,074, Mecsko 0,071, Ryczywół 0,070, Kramsk 0,062, Meleszyn 0,055, Grzegorzew 0,053, Skulsk 0,053, Rzgów 0,053, Drawsko 0,051, Gzałk 0,048, Myceln 0,047, Chodów 0,042, Połajewo 0,040, Czermn 0,037, Seroszewce 0,036, Babak 0,036, Lądek 0,036, Brzezny 0,029, Doruchów 0,024, Chocz 0,019, Grodzec 0,010. 82 Wadomośc Statystyczne nr 2/2016

TABL. 2. WEWNTRZKLASOWE WARTOCI WSKANIKÓW OPISUJCYCH POZIOM SAMODZIELNOCI FINANSOWEJ GMIN WIEJSKICH WOJ. WIELKOPOLSKIEGO I ICH DETERMINANTY SPOŁECZNO-EKONOMICZNE W 2013 R. (dok.) Wyszczególnene Ogółem Klasa typologczna (samodzelnoć fnansowa) I II III IV V Uwarunkowana społeczno-ekonomczne samodzelnoc fnansowej JST Odległoć od masta Poznana w km b... 33,8 19,4 80,4 96,0 85,4 107,0 Gęstoć zaludnena w osobach na km 2... 60,0 188,0 54,0 69,0 66,0 54,0 Saldo mgracj na 1000 osób... 0,5 17,9 1,4 4,6 1,7 0,6 Odsetek ludnoc korzystającej z sec kanalzacyjnej... 41,5 63,9 51,4 41,3 43,4 30,2 Odsetek ludnoc korzystającej z sec gazowej... 1,2 72,3 15,3 17,0 1,6 0,1 Udzał bezrobotnych zarejestrowanych w lczbe ludnoc w weku produkcyjnym... 7,3 2,7 6,0 7,1 6,4 8,8 Pracujący w ndywdualnych gospodarstwach rolnych na 100 osób w weku produkcyjnym... 23,3 4,9 18,0 23,3 23,7 23,3 Lczba podmotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON na 100 osób... 7,3 15,7 8,0 8,6 7,0 7,8 b Odległoc mędzy geografcznym centram gmn masta Poznana oblczono z wykorzystanem Google Maps. c Oszacowana własne. r ó d ł o: opracowane własne na podstawe danych pochodzących z: Bank (2013), Wskaźnk (2014). Zdecydowane mnej korzystna samodzelnoć fnansowa charakteryzowała JST, które utworzyły kolejny typ IV (27 gmn stanowących 23,1% ogółu gmn wejskch woj. welkopolskego). Gmny te w roku 2013 cechował m.n. wysok stopeń uzalenena od budetu państwa, bowem wskank fnansowej ngerencj państwa dla tych jednostek wynósł przecętne blsko 56,0%. Przecętne dochody własne per capta w tych jednostkach wynosły nespełna 1071,0 zł były ponad trzykrotne nsze w relacj do JST, które charakteryzowały sę bardzo wysoką samodzelnocą fnansową (tabl. 2). Najmnej korzystna sytuacja fnansowa, analzowana pod kątem samodzelno- c fnansowej, wystąpła natomast w gmnach wejskch zlokalzowanych główne w północnej, wschodnej połudnowo-wschodnej częc województwa, naleących do klasy V. Typ ten utworzyły 54 gmny, stanowące ponad 46,2% ogółu gmn wejskch woj. welkopolskego. Jednostk te charakteryzowały sę najnszym pozomem dochodów własnych per capta (w 2013 r. było to tylko 927,3 zł, przy przecętnej dla ogółu gmn wejskch woj. welkopolskego wynoszącej 1176,9 zł), jednoczene cechowały sę najnszym udzałem dochodów własnych w dochodach ogółem (31,1%). Nsk pozom dochodów własnych per capta oraz nsk ch udzał w budetach gmn skutkował najnszym udzałem wydatków nwestycyjnych w wydatkach ogółem tych gmn, co przyczynło sę do nszej dynamk rozwoju społeczno-gospodarczego tych regonów. Były to obszary zdomnowane przez gospodarkę rolną, o czym wadczy wysoka lczba osób pracujących w ndywdualnych gospodarstwach rolnych przypadających na 100 osób w weku produkcyjnym. Uwarunkowana gospodarcze oraz nfrastrukturalne były nekorzystne w porównanu do pozosta- Wadomośc Statystyczne nr 2/2016 83

łych typów samodzelnoc fnansowej gmn wejskch woj. welkopolskego. Sytuacja taka wynkała z ch połoena względem duych orodków mejskch, m.n. masta Poznana, stanowącego centrum gospodarcze województwa. O nskej samodzelnoc fnansowej tych jednostek wadczy m.n. najwysza wartoć wskanka fnansowej ngerencj państwa. W dochodach tych samorządów główną rolę pełnły bowem wpływy z budetu państwa (64,5%). KLASY TYPOLOGICZNE GMIN WIEJSKICH WOJ. WIELKOPOLSKIEGO WEDŁUG SYNTETYCZNEJ OCENY ICH SAMODZIELNOŚCI FINANSOWEJ W 2013 R. Klasa I II III IV V U w a g a. Kolorem bałym zaznaczono gmny mejske oraz mejsko-wejske neuwzględnone w badanu. Ź r ó d ł o: opracowane własne na podstawe danych Bank... (2013); Wskaźnk... (2013). 84 Wadomośc Statystyczne nr 2/2016

Wnosk Na podstawe przeprowadzonych badań stwerdzono, e w 2013 r. gmny wejske w woj. welkopolskm charakteryzowały sę znaczne nszym pozomem samodzelnoc fnansowej n gmny mejske oraz mejsko-wejske. Równoczene zróncowane wartoc wybranych wskanków samodzelnoc fnansowej w gmnach wejskch było najwysze wród rozpatrywanych typów admnstracyjnych gmn. Na podstawe przeprowadzonej syntetycznej oceny samodzelnoc fnansowej gmn wejskch stwerdzono, e tylko co dwudzesta gmna wejska w woj. welkopolskm (7 gmn) charakteryzowała sę wysoką samodzelnocą fnansową. Były to główne gmny z aglomeracj poznańskej, co wadczy o slnym powązanu zjawska suburbanzacj z oceną samodzelnoc fnansowej gmn oraz dwe gmny, w których rozwnął sę przemysł wydobywczy turystyka. Blsko połowa gmn wejskch w woj. welkopolskm, połoonych główne we wschodnej częc województwa, cechowała sę nskm pozomem samodzelno- c fnansowej. Wększoć gmn wejskch województwa to obszary zdomnowane przez gospodarkę rolną, co w stotny sposób warunkuje ch nską samodzelnoć fnansową. Z przeprowadzonych badań wynka, e znaczny odsetek gmn wejskch w województwe (blsko połowa), które oddalone są od wększych orodków mejskch, ne jest w stane uzyskać dochodów własnych na pozome zblonym do pozostałych gmn wejskch. W konsekwencj charakteryzują sę one najnszym wartocam wskanka samodzelnoc fnansowej w ujęcu bezwzględnym względnym. Pommo tego, e samorządy gmn uzyskują coraz wększy wpływ na kształtowane swoch budetów, to jednak nadal samodzelnoć fnansowa gmn wejskch jest wypadkową lokalnej przedsęborczoc oraz mejscowych warunków gospodarowana (połoena względem wększych orodków mejskch). Jest ona równe efektem oddzaływana państwa, które wyraa sę (w najbardzej ogólnej forme), jak podkrela Heller 15, poprzez dotacje subwencje, a take róncowane dochodów budetowych mędzy jednostkam mnej bardzej uprzywlejowanym. dr Agneszka Kozera, dr Romana Głowcka-Wołoszyn, prof. dr hab. Felks Wysock Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu LITERATURA Bank Danych Lokalnych Fnanse publczne (2013), GUS, www.stat.gov.pl. Dylewsk M., Flpak B., Gorzałczyńska-Koczkodaj M. (2004), Analza fnansowa w jednostkach samorządu terytoralnego, Muncpum S. A., Warszawa. 15 Heller (2006), s. 147. Wadomośc Statystyczne nr 2/2016 85

Głowcka-Wołoszyn R., Wysock F. (2014), Uwarunkowana społeczno-ekonomczne samodzelnośc fnansowej gmn województwa welkopolskego, Prace Naukowe Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu, nr 346. Heller J. (2006), Samodzelność fnansowa samorządów terytoralnych w Polsce, Studa Regonalne Lokalne, nr 2(24), Warszawa. Heller J., Farelnk E. (2013), Fnanse samodzelność ekonomczna a ustrój samorządów terytoralnych w Polsce, Studa Regonalne Lokalne, nr 2(52), Warszawa. Majer A. (2010), Socjologa przestrze mejska, PWN, Warszawa. Panek T. (2009), Statystyczne metody welowymarowej analzy porównawczej, SGH. Patrzałek L. (2010), Fnanse samorządu terytoralnego, Wydawnctwo Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu. Sobczyk A. (2010), Rozwój lokalny wybrane problemy fnansowana, Ekonomka organzacja gospodark ywnocowej, Zeszyty Naukowe SGGW, nr 81, Warszawa. Surówka K. (2013), Samodzelność fnansowa samorządu terytoralnego w Polsce, Polske Wydawnctwo Ekonomczne, Warszawa. Trussel J. M., Patrck P. A. (2009), A predctve model of fscal dstress n local governments, Journal of Publc Budgetng. Accountng & Fnancal Management, Vol. 21(4). Uwarunkowana konsekwencje opodatkowana rolnctwa w Polsce (2014), Forum Incjatyw Rozwojowych, Warszawa. Wang X., Denns L., Tu Y. S. (2007), Measurng fnancal condton: a study of U.S. states, Publc Budgetng & Fnance, Vol. 27, No. 2. Wskaźnk do oceny sytuacj fnansowej jednostek samorządu terytoralnego w latach 2011 2013 (2014), Mnsterstwo Fnansów, www.fnanse.mf.gov.pl. Wysock F. (2010), Metody taksonomczne w rozpoznawanu typów ekonomcznych rolnctwa obszarów wejskch, Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu. Zalewsk A. (2009), Problemy metody prognozowana wpływu rozwoju lokalnego na fnanse gmny, Prace Naukowe Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu, nr 46. Zawora J. (2010), Samodzelność fnansowa samorządów gmnnych Podkarpaca, Ekonomka organzacja gospodark ywnocowej, Zeszyty Naukowe SGGW, nr 81, Warszawa. Summary. Fnancal ndependence s an mportant factor n soco-economc development, especally n rural areas. Rural gmnas (communtes), manly located perpherally to larger urban centers, have sgnfcantly lower revenue potental. Ths also means a lower level of fnancal ndependence of rural gmnas, whch n turn can be a barrer n multfunctonal rural development. Ths ssue s a prorty for the European Unon. The man objectve of ths artcle s a synthetc assessment of the level of fnancal ndependence of rural gmnas n the Welkopolske vovodshp n 2013. The bass of nformaton studes, usng the method TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty s an Ideal Soluton) to assess the fnancal condton of muncpaltes, were data from the Central Statstcal Offce (Local Data Bank Publc fnances for 2013) and Mnstry of Fnance (Indcators for assessng the fnancal poston of local government unts n 2011 2013). Keywords: fnancal ndependence, rural gmnas, method TOPSIS. 86 Wadomośc Statystyczne nr 2/2016

Резюе. -,. С,. Э -, -. Э - Е. Ц - 2013. И, TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Soluton), ЦС (Б Г 2013.) М (П 2011 2013 ). Кючевые сова: фиаая ая, и и, TOPSIS. Wadomośc Statystyczne nr 2/2016